کلمه غیبت در لغت و در اصطلاح دین شامل حقایقى است که از دید انسان و چشم آدمى ناپیدا پنهان باشد.

غیب داراى مصادیق فراوان و افراد گوناگونى است، گاهى مصداق غیب حقیقتى است که وجودش غیر مادى و بیرون از چهار چوب جسمیت و عنصریت، و خارج از هر حد و مرزى است، و زمان و مکان در موجودیت او هیچ نقشى ندارد، و چشم که جسمى است مادى و مرکب از عناصر این عالم، و داراى حد و مرز و محکوم زمان و مکان و تنها راه دیدنش با کمک انعکاس نور به اشیاء است از مشاهده او براى همیشه عاجز است، و از قابلیت دیدن و تماشاى او براى ابد محروم است.

چنین غیبى با این اوصاف ویژه وجودش را فطرت نهفته در ذات هر انسانى خبر مى‏دهد، و تک‏تک اجزاء آفرینش و آثار موجود در پهن دشت هستى بر حضرتش دلالت دارند، و کتاب هاى آسمانى به ویژه قرآن مجید به ذاتش اشاره دارند. و اوصاف و اسماءش را بیان مى‏کنند، و فلسفه و حکمت متقن، دلایل استوار و محکمى بر موجودیتش اقامه مى‏نمایند، و عارفان داراى عرفان و معرفت‏ از طریق نور کشف و ذوق باطنى به وجودش اقرار مى‏کنند و صاحبدلان خردمند از برگ‏هاى آویخته از هر شاخه‏اى کتابى در شناخت و معرفت او به دست مى‏دهند:

برگ درختان سبز در نظر هوشیار

هر ورقش دفترى است معرفت کردگار

و اندیشمندان پاک‏دل، و سالکان طریقت راستى و درستى از هر گیاهى شعار توحیدش را گوشزد مى‏کنند:

هر گیاهى که از زمین روید ‏

وحده لا شریک له گوید این غیب وجود اقدس حضرت حق، خالق هستى، مدبر امور آفرینش، رب ودود، رحیم و غفور، کریم و قدیر، خداى مهربان و عزیز و تواناست که به خاطر ویژگى‏هاى ذات مبارکش و ازلى و ابدى بودنش، و نامحدود بودن وجودش، از دسترس دیدن هر بیننده‏اى از هر صنف و نوعى بیرون است و نسبت به همه موجودات و مخلوقات غیب مطلق است. لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ: «1»

دیده‏ها به تماشاى او دست نمى‏یابند.

او از طریق آیات و آثارش بدون این که او را ببینند بر قلب هر کسى تجلى دارد، و هیچ راهى و طریقى و دلیلى بر انکار حضرتش وجود ندارد.

أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ: «2»

آیا در وجود خدا شکى است، خدائى که پدید آورنده آسمان‏ها و زمین است؟!

ایمان به این غیب که از طریق مطالعه و دقت در آیات کتاب تکوین که مجموعه آفرینش و عرصه‏گاه هستى است، و مطالعه کتاب تشریع که قرآن مجید است، و تحقیق و تدبر در کتاب نفس که وجود انسان است به دست مى‏آید، از نشانه‏هاى پرهیزکاران است.

هُدىً لِلْمُتَّقِینَ (2) الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ.

گاهى مصداق غیب موجودات روحى و معنوى و ملکوتى و نورى هستند، که وجودشان را وحى و پیامبران و امامان و به ویژه قرآن مجید خبر داده مانند فرشتگان که هر گروهى به اذن حضرت حق در کارى هستند و در حقیقت مدبرات امر خداى مهربان‏اند.

و ایمان به آنان از دسترس تماشاى چشم‏ها بیرون‏اند از لوازم دیندارى است.

وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکَةِ: «3»

و لکن کار نیکو از کسى است که به خدا و روز قیامت و فرشتگان ایمان آورده است.

گاهى آنچه از دیده ناپیداست، و از دسترس چشم بیرون است حقایقى هستند که در ظرف زمان‏هاى گذشته قرار دارند و در زمان انسان میلیون‏ها سال یا هزاران سال بر آن زمان‏ها تأخر دارد و هیچ زمینه‏اى براى تماشاى آن حقایق به وسیله انسان وجود ندارد، و تقدم زمانى مانع از دیدن آنهاست.

انسان از بسیارى از آن حقایق که در ظرف زمان‏هاى گذشته قرار دارند به وسیله آثار طبیعى، یا سنگ نبشته‏ها، یا کتاب‏هاى تاریخى یا کتاب‏هاى دینى به ویژه‏قرآن مجید خبردار شده، و هیچ راه شکى نسبت به وجود آنان وجود ندارد، مانند پیامبران الهى که براى هدایت انسان مبعوث به رسالت شدند.

آنان براى همه آیندگانشان از مصادیق بارز غیب‏اند، و ایمان به آن بزرگواران از صفات متقین است.

در روایت جالبى آمده: روزى پیامبر اسلام به اصحاب خود فرمودند فاضل‏ترین مخلوقات چه کسانى هستند؟ پاسخ دادند فرشتگان فرمودند، گفتند فرستادگان حق فرمود مراد من غیر ایشان است، گفتند: خود بگوئید چه کسانى هستند؟ فرمود گروهى که پس از من بیایند در حالى که مرا ندیده‏اند، و همنشین با من نبوده‏اند، گفتارم را از دهانم نشنیده‏اند، و معجزاتم را مشاهده نموده‏اند، تنها ورقى چند را که بیان طریقه‏من است مى‏بینند و از آن طریق به من ایمان مى‏آورند و نبوتم را تصدیق کنند، سپس این آیه را تلاوت فرمود:

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ‏

و بعد از آن فرمود:

«اولئک اخوانى»

آنان برادران من هستند!

گفتند یا رسول الله آیا ما برادران تو نیستیم؟ فرمود:

«انتم اصحابى و هم اخوانى»

شما همنشینان من هستید و آنان برادران من هستند. «4» گاهى آنچه از دیده پنهان و ناپیداست، به خاطر مصالح و امورى است که دانش فراگیرش نزد خداست، و وجود آن غایب ناپیدا با دلایل متقن و براهین استوار، و نقل‏هاى متین تاریخى ثابت شده و قطعى است، و جائى براى انکار او و شک و تردید در وجودش وجود ندارد.

مصداق چنین غیبى وجود مبارک حضرت حجة بن الحسن العسگرى‏ «5» است که نزدیک به شش‏هزار روایت که در کتاب‏هاى معتبر شیعه و سنى نقل شده از روز ولادتش و شروع غیبتش و آثار وجودى‏اش و ظهورش در آخر الزمان براى گسترانیدن عدالت در همه جهان خبر داده‏اند و ایمان به او بى‏تردید از اوصاف پاکان و پرهیزکاران است.

و گاهى آنچه از دیده پنهان و ناپیدا است، حقایقى هستند که یا در ظرف زمان آینده قرار دارند، یا تحقق آنها مشروط به تحقق زمان آینده است، آینده‏اى که با حقایقش از دسترس دید انسان خارج است و به عبارت دیگر تأخر از زمان حال و حاضر دارد، و وجود آن حقایق که در زمان آینده قرار دارند یا تحقق پیدا مى‏کنند از طریق دلایل فراوان استوار و برهان‏هاى واضح و آشکار ثابت شده، و راه انکارى براى آنها نیست مانند حالات موت انسان، برزخ، قیامت، پرونده عمل، میزان، صراط، بهشت، دوزخ که همه اینها از مصادیق غیب‏اند و ایمان به آنها از نشانه‏هاى متقین است.

سه نکته مهم‏

1- ایمان حقیقتى است که ظرف آن دل آدمى است، اگر ایمان در دل مستقر نباشد ولى مایه آن در قول و گفتار که به صورت شهادتین است جارى باشد شخص را به عنوان مؤمن نمى‏توان به شمار آورد چنان که در قرآن مجید آمده:

مِنَ الَّذِینَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ: «6»

از اهل کفر کسانى هستند که به زبان مى‏گویند ایمان آوردیم ولى قلبشان ایمان نیاورده است.

خداى عزیز در آیاتى که مسئله ایمان را مطرح کرده است آن را به دل نسبت داده:

وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ: «7»

و قلب او آرام به ایمان است.

أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ: «8»

اینانند که خدا ایمان را در قلوبشان ثابت کرد.

قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمانُ فِی قُلُوبِکُمْ: «9»

اعراب بادیه نشین گفتند: ایمان آوردیم، بگو ایمان نیاورده‏اید بلکه بگوئید اسلام آوردیم چون ایمان در دل‏هاى شما وارد نشده است.

2- هر چند لغت غیب از نظر معنى عمومیت دارد و شامل هر چیزى است که از دید انسان پنهان است ولى مراد از غیب در آیه شریفه.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ‏

غیب‏هائى است که ایمان به آنها مورد تکلیف قرار گرفته و اعتقاد و باور داشتن آنها سبب ارزش انسان و مایه فضیلت و موجب فلاح و نجات است، چون خدا، پیامبران، فرشتگان، کتاب‏هاى آسمانى که پیش از قرآن بوده و فعلًا اصل آنها از دسترس بیرون است، امام عصر، حالات هنگام مرگ، برزخ، پرونده، میزان، صراط بهشت، دوزخ. «10» 3- از دورترین زمان، و شاید از زمان شروع زندگى انسان در کره خاک تا به امروز این حقیقت با برهان و دلیل به وسیله پاکان و صاحبدلان، و خردمندان و اندیشمندان، و آگاهان و بینایان به انسان گوشزد شده است که نباید تصور کرد، و به وهم و خیال گذرانید، که آنچه از دسترس حواس پنج‏گانه به ویژه چشم بیرون است و ما آن را با هیچ یک از حواس درک نمى‏کنیم وجود ندارد، تا جائى که گفته‏اند:

«عدم الوجدان لا یدل على عدم الوجود:»

نیافتن دلیل بر نبودن نیست‏

کسى که دلیلش بر نبود حقایق غیر محسوس این باشد که چون آنها را با حواس پنج‏گانه‏ام احساس نمى‏کنم پس وجود عینى ندارند فردى است بى‏خبر و دور از منطق و بیگانه از علم و اندیشه، و مخالف با بصیرت میلیون‏ها انسان والا و آگاه چون پیامبران و امامان اولیا و اندیشمندان و دانشمندان و آگاهان عارف، و سلسله جنبانان معارف.

او با کمى تأمل و تدبر و با کمک گرفتن از علم و دانش و تحقیق و تدقیق و با تکیه بر اندیشه پاک اندیشمندان خواهد فهمید که در اطراف خود او بسیارى از امور و حقایق هست که در حیات او داراى آثار مثبت فراورانى است، در حالى که از دسترس حواس پنج‏گانه او خارج است، زیرا حواس قابلیت آن را ندارد که هر حقیقتى را در عالم حس کند، حواس داراى میدان محدودى است، و قابلیت درک آنها در حد اشیا و عناصر محدودى است که با آنها مى‏توانند سر و کار پیدا کنند.

شیخ‏الرئیس ابوعلى‏سینا که از دانشمندان مقبول جهان است و همه عالمان جهان او را به علم و عمل و نبوغ ستوده و مى‏ستایند در آغاز نمط چهارم کتاب با ارزش اشارات مى‏فرماید:

بدان که گاهى بعضى خیال مى‏کنند که موجود همان است که حس انسان به آن مى‏رسد، و آنچه حس به آن نمى‏رسد موجود نیست اما اگر تو تأمل کنى در همان موجودات محسوس چیزها خواهى یافت که محسوس نیست.

راستى چه اشتباه بزرگ و غلط فاحشى است که انسانى که داراى عقلى محدود و دانستنى‏هائى اندک است خود را با این ضعف و کوچکى و فقر و تهیدستى همه جانبه، میزان بود و نبود حقایق و ترازوى حق و باطل واقعیات بداند و بگوید چون حس نمى‏کنم نیست، و چون این برنامه را باطل مى‏دانم باطل و چون این مسئله را حق مى‏دانم حق است و جز این نیست!!

این حالت ناشى از غرور و کبر، و بى‏خبرى و بى‏خردى و نهایتاً تاریکى باطن و جهل مرکب است.

در هر صورت باور داشتن امور غیبى که وجودشان با دلایل استوار و برهان‏هاى قوى قابل اثبات است، و عدمشان با هیچ حجت و دلیلى قابل اثبات نیست، امرى است که از آن در قرآن مجید و روایات تعبیر به ایمان به غیب شده، و چیزى در مسائل معنوى براى انسان افضل از آن نیست، چنان که ابن‏مسعود از پیامبر بزرگوار اسلام نقل کرده که آن حضرت فرمود:

«و الذى لا اله الا هو ما آمن احد افضل من ایمان بغیب ثم قرء هذه الآیه الذین یؤمنون بالغیب:» «11»

سوگند به کسى که معبودى جز او نیست، احدى ایمانى برتر از ایمان به غیب نیاورده و سپس این آیه را تلاوت کرد: الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ. وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ:

جمله یقیمون الصلاة که از باب افعال و فعل مضارع جمع است در این آیه شریفه بنابر اعتقاد متخصصان و صاحب نظران بر دو معنا دلالت دارد:

1- دوام و استمرار داشتن بر نماز تا پایان عمر

2- برپا کردن نمار با همه ارکان و شرایط ظاهرى و معنوى‏

معناى اول با تکیه بر آیه شریفه سوره‏ى معارج بیان شده:

الَّذِینَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ: «12»

نماز گزاران واقعى کسانى هستند که بر نمازشان مداومت و استمرار دارند و در هیچ موقعیتى دست از نماز برنمى‏دارند.

و معناى دوم بر اساس آیه شریفه‏ى سوره مؤمنون ذکر شده است:

وَ الَّذِینَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ: «13»

مؤمنان واقعى کسانى هستند که بر شرایط وارکان ظاهرى و معنوى نمازشان مستمراً مداومت دارند.

قرآن مجید در رابطه با نماز به حقایقى بس با ارزش اشاره مى‏کند از جمله:

همه مکلفان را به اقامه نماز به عنوان تکلیفى لازم و واجب دعوت مى‏کند، تکلیفى که در صورت ادا شدن سبب خوشنودى حق وعامل استحقاق مکلف نسبت به بهشت، و زمینه‏اى براى تأمین بخشى از خیر دنیا و آخرت، انسان است:

وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ: «14»

نماز را بر پاى دارید و این فرضیه پرمنفعت الهى را به جاى‏آورید.

قرآن کریم از همه مؤمنان و عاشقان حق و علاقه‏مندان به عبادت و بندگى دعوت مى‏کند که نماز را در اوقات معین خودش، اوقاتى که حضرت حق تعیین کرده ادا کنید، که از فضایل این عبادت به جاى آوردن آن در وقت تعیین شده است.

إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً: «15»

بى‏تردید نماز بر عهده اهل ایمان فرضیه‏اى محدود به اوقات است. کتاب خدا از همه مردم دعوت مى‏کند، نمازهاى واجب خود را یک دل و یک سو با جماعت و گروهى بخوانید، زیرا نظر لطف خدا در حدى که با جماعت است با فرد نیست.

وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ: «16»

نماز را در جمع نمازگزاران به صورت گروهى ادا کنید.

حضرت حق در قرآن مجید از مؤمنان نمازگزارى که نمازشان همراه با خشوع و فروتنى قلبى و بدنى است مدح و ستایش نموده:

الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ: «17»

مؤمنان رستگار کسانى هستند که در نمازشان در باطن و ظاهر خاشع و فروتن هستند.

قرآن مجید به انکار کننده حقایق و تارک نماز این فرضیه الهى که رکن مهمى از ارکان اسلام است عتابى سنگین دارد و او را از چهار چوب انسانیت خارج دانسته و قیامتى بس‏دشوار و عذابى بس سنگین براى او پیش‏بینى مى‏کند:

فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّى: «18»

پس او به باور حقایق، و تصدیق توحید و نبوت و قیامت تن نداد و از به جاى آوردن نماز امتناع ورزید.

عاقبت اینان عاقبت بسیار بدى است، و سرانجامشان سرانجام فوق‏العاده سختى است تا جائى که براى همیشه دچار عذاب الیم مى‏شوند و در آن لحظه که لحظه ورود به دوزخ است از سوى بهشتیان مورد پرسش قرار مى‏گیرند:

ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ؟ قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ: «19»

چه چیز شما را به دوزخ وارد کرد؟ مى‏گویند از نمازگزاران نبودیم قرآن مجید آنان را که به نماز بها نمى‏دهند، و ارزشى براى آن قایل نیستند، و این عبادت بى‏نظیر را مهمل و ضایع مى‏گذارند و نسبت به انجام آن از روى علم و عمدتقصیر مى‏کنند مورد تهدید قرار مى‏دهد و مى‏گوید:

فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا: «20»

نسل بد و بى‏ادبى پس از قوم نوح به جاى آنان قرار گرفت که نماز را مهمل گذاشتند و این رکن اساسى دین را ضایع و تباه کردند، و از خواسته‏هاى نامعقول خود پیروى نمودند، در نهایت به همین زودى با کیفرى سخت روبرو خواهند شد.

در بیان ارزش و اهمیت نماز، و شرایط ظاهرى و باطنى آن در توضیح و تفسیر آیات دیگر به مسائل و حقایق قابل توجهى اشاره خواهد شد، در این‏ بخش لازم است چند روایت معتبر را ثبت این اوراق کنم، باشد که براى عاشقان عبادت و بندگى مفید افتد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- انعام 103.

(2)- ابراهیم 10.

(3)- بقره 177.

(4)- منهج‏الصادقین ج 1، ص 138- کشف‏الاسرار ج 1، 46 با اندکى تفاوت.

(5)- نورالثقلین ج 1، ص 26- ابوالفتوح رازى ج 1، ص 64.

(6)- مائده 41.

(7)- نحل 106.

(8)- مجادله 22.

(9)- حجرات 14.

(10)- صافى ج 1، ص 92.

(11)- منهج الصادقین ج 1 ص 127.

(12)- معارج 23.

(13)- مؤمنون 9.

(14)- روم 31.

(15)- نساء 103.

(16)- بقره 43.

(17)- مؤمنون 2.

(18)- قیامت 31.

(19)- مدثر 46.

(20)- مریم 59.