از زمان درگذشت سید بن طاووس در سال 664 تا سال درگذشت کفعمی در سال 905 آثار دیگری بر ادبیات دعایی شیعه افزوده شد. یکی از رایج ترین این آثار کتاب "عُدة الدّاعی و نجاح السّاعی" تألیف ابن فهد حلی (م 841 ق) است.

این کتاب با عنوان نبذه الداعی فی مختصر عده الداعی توسط خود ابن فهد تلخیص شده است.37

ابن فهد حلی از دانشمندان و فقهای نامی، و صاحب آثار ذی‎قیمت علمی و دینی بوده، و از لحاظ قداست نفس و طهارت روح و تقوی و فضیلت، نظیر سید بن طاووس، سید مهدی بحرالعلوم و از اعاظم و افاخم علمای طراز اول محسوب می‎شوند.38

کتاب کم نظیر عُدّة الدّاعی و نجاح الساعی ابن فهد حلی، دارای یک مقدمه، شش باب، یک ارشاد و یک خاتمه به شرح ذیل می‎باشد:

مقدمه: تعریف دعا، باب اول: تشویق به دعا، باب دوم: اسباب اجابت، باب سوم: اوصاف دعاکننده، باب چهارم: کیفیت دعا، باب پنجم: ذکر، باب ششم: تلاوت قرآن. ارشاد: اهمیت تقوا و ترک گناه، خاتمه: اسماء حُسنای الهی.39

یکی از چهره‎های شاخص و درخشان در دعای شیعی، تقی‎الدین ابراهیم بن علی بن حسن بن محمد بن صالح عاملی جبعی معروف به کفعمی است. شیخ کفعمی از مشاهیر فضلا و محدثین و صلحا و متورعین و شخصیتی عابد و زاهد بوده و دارای تصانیف متعددی که بیشتر در زمینه ادعیه و حدیث و موعظه است، می باشد.40

در فوائد الرضویه در شرح حال ایشان آمده است: شیخ ثقه، جلیل فاضل، ادیب، محدث، شاعر، عابد و زاهد، معروف به شیخ کفعمی است. و این شیخ صاحب تألیفات شریفه است از جمله: مصباح و بلدالأمین در دعا.

درمورد مرحوم کفعمی حکایتی غریب نقل است که ملخّصش آنکه: "وقتی یکی از کشاورزان جبل عامل، زمین را با گاو شخم می‎کرد برای زراعت کردن، ناگاه به سنگ بزرگی برمی‎خورد، آن را می‎کَند، مرده ای را با کفن می‎بیند که مثل شخص متحیر سر از خاک برمی‎دارد و به طرف راست و چپ نگاه می‎کند آنگاه می‎گوید: "مگر قیامت برپا شده" این را می‎گوید و می‎افتد، آن شخص زارع نیز با دیدن این صحنه غش می‎کند و وقتی به هوش می‎آید از حقیقت امر تفتیش می‎کنند می‎بینند روی آن سنگ نوشته شده بود هذا قبر ابراهیم بن علی الکفعمی".41

شیخ کفعمی، مانند سید بن طاووس، به کتابهای دعا اشتیاق وافری داشت. دو اثر مهم دعایی او که نفوذی دیرپا در فرهنگ شیعی به دست آورد. عبارتند از: 1- البلد الأمین. 2- جُنة الأمان الواقیه که به عنوان مصباح کفعمی معروف است.

1-البلد الأمین: نام کامل آن "البلد الأمین و الدّرع الحصین من الادعیه و الاعمال و الاوراد و الاذکار" است که، از کتب مشهور و معتبر در دعا و آداب دینی و امور عبادتی محسوب می‎شود.

مؤلف، اثر خود را با مقدمه کوتاهی آغاز کرده، سپس به ذکر آداب تطهیر، مختصری از احکام وصیت و نماز میت و تعقیبات نماز، و دعاهای هنگام خواب پرداخته است، آنگاه ادعیه و اعمال هفته، آداب استخاره، اعمال و ادعیه ماهها با آغاز از ماه رجب، و ختم به ماه جمادی‎آلاخر را آورده و بعد زیارات و نمازهای مستحب را به ترتیب یاد نموده است. 42

2-جُنه الامان الواقیه (مصباح): تألیف این کتاب توسط کفعمی، در 27 ذی‎قعدة سال 895 پایان یافته است. این کتاب در پنجاه فصل تنظیم شده و شامل ادعیه و اوراد و اذکار و مشتمل بر آداب دینی و دعایی و امور عبادتی است و تفاوت چندانی با کتاب بلد الأمین ندارد. کفعمی در نقل از کتابهای دعا به طور عمده به نقلهای ابن طاووس متکی است، گر چه به صراحت به این امر اشاره نکرده است. وی در خاتمه حواشی الجُنه الأمان الواقیه (مصباح) ضمن فهرست، از نام 239 کتاب به عنوان کتابهایی که از آنها نقل شده، یاد کرده است.43

قابل ذکر است که آثار مرحوم کفعمی به عنوان منابع و مأخذ در تألیف آثار دعایی توسط آیندگان از جمله شیخ عباس قمی در تألیف مفاتیح الجنان و علامه مجلسی در تألیف زادالمعاد، مورد رجوع و استفاده بوده است.

و)ادبیات دعا پس از کفعمی تا شیخ عباس قمی

پس از مرحوم کفعمی، کتابهای دعایی مهمی نوشته شده، که از میان آنها برخی شهرت ویژه یافته است که عبارتند از:

1) مفتاح الفلاح: مشهورترین و رایج ترین تألیف در دوره پس از کفعمی دوره صفویه که در بین خواص علما معروف است. مفتاح الفلاح تألیف مرحوم شیخ بهائی (م 1030) است.

در کتب تراجم از شیخ بهایی به عنوان شخصیت جلیل القدر، عظیم المنزله، رفیع الشأن، کثیر الحفظ، اُستاذُ الأساتذه و المجتهدین، أحد نوابغ الأمه الاسلامیه و … یاد شده است.44

کتاب شریف و ارجمند مفتاح الفلاح یکی از ارزنده‎ترین کتب شیعی در فرهنگ دعا، محسوب می‎شود، اهمیت این اثر باعظمت، یکی به جهت جلالت قدر و شخصیت باعظمت نویسنده این کتاب می‎باشد و دیگر اینکه یک مجموعه کامل دعایی است که برای اوقات شبانه‎روزی در هر ساعتی که انسان بخواهد با پروردگار جلیلش مناجات کند، برنامه دارد.45

در کتاب "نور علی نور در ذکرو ذاکر و مذکور" تألیف حسن زاده آملی آمده است:

"امید آنکه در حوزه‎های علمیه، صحف ادعیه و اذکار که از ائمه اطهار ما صادر شده‎اند، و بیانگر مقامات و مدارج و معارج انسانند از متون کتب درسی قرار گیرند و در محضر کسانی که زبان فهم و اهل دعا و سیر و سلوکند و راه رفته و راه نمایند، درس خوانده شوند.

در نظر این کمترین اول "مفتاح الفلاح" شیخ بهایی، و پس از آن "عده الداعی" ابن فهد حلّی، و بعد از آن … در عِداد کتب درسی درآیند که نقش خوبی در احیای معارف اصیل اسلامی است."

معلم بزرگ آیه الله ملاحسینقلی همدانی که به فرمودة بعضی از مشایخ، سیصد تن از اولیای الهی در محضر او تربیت شده‎اند، می‎فرمود: کتاب "مفتاح الفلاح" شیخ بهایی برای عملی کردن خوب است.46

2) زاد المعاد: کتابی است در زمینه دعا، تألیف علامه ملا محمد باقر مجلسی (م 1110 ق) به معنی توشه آخرت، مشتمل بر اذکار و ادعیه مذهبی که از ائمه سلام الله علیهم اجمعین نقل شده، و شرح مختصری است از تکالیف و اعمال مستحبی شیعه امامیه و پیش از مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی، معروف ترین کتاب معتبرادعیه شیعه به شمار می‎رفته است.

این کتاب مشتمل بر چهارده باب برابر با تعداد چهارده معصوم (ع) و مجموعاً چهل و نه فصل دارد.47

3) مفاتیح الجنان: مشهورترین و رایج‎ترین تألیف مرحوم محدث قمی (شیخ عباس قمی) کتاب شریف و نامدار مفاتیح الجنان است، که چون پس از قرآن مجید، نامی‎ترین کتاب مورد تقدس جامعه شیعه امامیه و مردم فارسی زبان است، پس از کتاب خدای عالم، در کمتر خانه فرد شیعه باایمانی است که نباشد، لذا نیاز چندانی به معرفی و شرح و بسط مقال ندارد، مع‎الوصف می‎گوییم: محدث قمی چنان که خود در پایان چاپ اول مفاتیح می‎گوید، آن را در مشهد مقدس و کنار بارگاه پرنور حضرت امام رضا (ع) به سال 1344 ه.ق تألیف کرده است.

کتاب مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی در سه باب تدوین شده است:

باب اول) در تعقیب نمازها و دعاهای ایام هفته و اعمال شب و روز جمعه و بعضی ادعیه مشهوره و مناجات خمس عشر و غیرها.

باب دوم) در اعمال ماههای سال و فضیلت و اعمال روز نوروز و اعمال ماههای رومی.

باب سوم) در زیارات و آنچه مناسب آن باب است.

جمع‎بندی و نتیجه

1-آنچه توجه به آن لازم است این است که این همه شرف و شکوه جلال، از آنِ "حال دعا" است نه صرف لقلقة لسان و فقط تلفظ به زبان که نه عشق و شوری در دل پدید آورد و نه اهتزاز و جنبشی در جان بیفکند.

-انسان، یا بالفعل و در حال حاضر گرفتار انواع بلیات است و یا بالقوه و در آینده در معرض برخورد با آفات و حوادثِ گوناگون است و لذا تنها راه رفع بلای موجود و دفع بلای متوقّع، استغاثة به درگاه خدای عالمیان است که بی‎خواست او هیچ سببی سببیت ندارد و بی‎اذن او هیچ عامل مؤثری اثرگذار نمی‎باشد.

3-به حکم عقل واقع‎بین، انسان گرفتار در "دنیای پیچیدة به بلا" موظف است دائماً در حال دعا و التجا به خدا باشد، هر چند در حال حاضر، خود را غرق در نعمت و فارغ از هر گونه بلا بیند. چه آنکه جهان، جهان تغییر است و ممکن است در یک طَرفَةُ العین، نعمت، تبدیل به نقمت گردد و مسرت تبدیل به مصیبت شود.

4-دعا و تذلل به درگاه خدا و درخواست حوایج از خدا، محصور به الفاظی مخصوص که از لسان رسول اکرم (ص) و ائمه معصومین صادر شده نیست، بلکه انسان در مقام دعا آزاد است و در هر حال و در هر جا که هست، به هر لغت و زبانی که برایش ممکن است می‎تواند اظهار نیاز به درگاه بی‎نیاز نموده، آنچه را در دل دارد به زبان آورد و با حضرت رب کریم به میان بگذارد؛ اما چه بهتر که سر به آستان مقربان درگاه و عارفان به شئون بندگی، یعنی خاندان عصمت و اهل بیت رسالت علیهم السلام گذارد و از لسان آن بزرگواران به دعا و مناجات با خدا بپردازد. چه آنکه تنها آنانند که خدا را تا آنجا که می‎شود شناخت، شناخته‎اند و هم به راه و رسم بندگی وعرض نیاز، آنچنان که شایسته است پی برده‎اند، هم می‎دانند از خدا چه باید خواست و هم می‎دانند آن را چگونه باید خواست.

پاورقی ها:

1- (مجلسی، بحارالانوار، 93/300؛ حر عاملی، وسائل الشیعه،4/1087 ؛ متقی هندی، کنزالعمال، 62/2 )

2- (مؤمن/ 60)

3- (طبرسی، مجمع البیان، 209/5 ؛ حویزی، نورالثقلین، جزء رابع / 528)

4- (راغب اصفهانی، مفردات / 169)

5- (مصطفوی، التحقیق، 3/217 )

6- (همو/ 218)

7- (ضیاءآبادی، توبه/ 17)

8- (یونس/22)

9- (مؤمن/60)

10- (فرقان/77)

11- (اعراف/55)

12- (بقره/186)

13- (ابن فهد حلی، عُدّه الداعی/40)

14- (کلینی، کافی،2/466 )

15- (حکیمی، جامعه‎سازی قرآنی/217).

16-  (قمی، مفاتیح الجنان/326)

17- (حکیمی، جامعه‎سازی قرآنی/ 240-237)

18- (همو/ 241)

19- (مجهول، نزهه الزاهد/10)

20- (همو/12)

21- (دوانی، مفاخر اسلام،3/132 )

22- (الفهرست/42)

23- (ابن قولویه قمی، کامل الزیارات مقدمه کتاب)

24- (دوانی، مفاخر اسلام/381)

25- (مجهول، نزهه الزّاهد/ 18)

26- (طوسی، مصباح المتهجد)

27- (اتان گلبرگ، کتابخانه ابن طاووس/13)

28- (همو/14)

29- (حر عاملی، امل الامل، 205/2 )

30- (ر.ک: اقبال الاعمال، سید بن طاووس)

31- (نک: جمال الاسبوع، سید بن طاووس).

32- (نک: الدروع الواقیه، سید بن طاووس)

33- (نک: مُهج الدعوات و منهج العبادات، سید بن طاووس)

34- (نک: فتح الابواب، سید بن طاووس)

35- (نک: الأمان، سید بن طاووس)

36- (إتان گلبرگ، کتابخانه ابن طاووس/59؛ نک: فلاح السائل، سید بن طاووس)

37- (مجهول، نزهه الزاهد/27)

38- (نک: آئین بندگی و نیایش، غفاری)

39- (نک: عُدّه الداعی، ابن فهد حلی)

40- (امین عاملی، اعیان الشیعه، 185/2 )

41- (قمی، فوائد الرضویه/7؛ امین عاملی، اعیان الشیعه 184/2 )

42- (نک: بلدالأمین، کفعمی)

43- (نک: المصباح، کفعمی)

44- (امینی، الغدیر، 249/11 ؛ حر عاملی، امل الامل 155/1 )

45- (نک: مفتاح الفلاح، شیخ بهایی، مقدمه ناشر)

46- (حسن زاده آملی، نور علی نور / 11)

47- (نک: زاد المعاد، مجلسی)

کتابشناسی:

- ابن فهد حلی، عده الداعی و نجاح الساعی، تهران، دارالکتب الاسلامی، چ اول، 1407

-   ، آئین بندگی و نیایش، (ترجمه عده الداعی ابن فهد حلی: غفاری) قم: بنیاد معارف اسلامی، چ اول، 1375 ش.

- إتان گلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، (ترجمه: سید علی قرائی، رسول جعفریان)، قم: کتابخانه عمومی آیت‎الله مرعشی نجفی، 1371ش.

-امین عاملی، سید محسن، أعیان الشیعه، بیروت: دار التعارف، 1403ه.

-امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنه و الأدب، بیروت: دارالکتاب العربی، 1403 ه،

- حر عاملی، امل الآمل، قم: دارالکتاب الاسلامی، 1362ش.

-   ، وسائل الشیعه، تهران: مکتبه الاسلامیه، چ پنجم، 1398 ه.

- حسن‎زاده آملی، نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور، قم: انتشارات تشیع، چ پنجم، 1376ش.

- حکیمی، جامعه‎سازی قرآنی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ اول، 1378 ش.

- حویزی، عبد علی بن جمعه العروسی، نور الثقلین، قم: بی‎جا، بی‎تا.

- خوانساری، روضات الجنات، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1410ه.

- دوانی، علی، مفاخر اسلام، تهران: امیرکبیر، چ اول، 1363 ش.

- راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن فی غریب القرآن، تهران: مکتبه المرتضویه، بی‎تا.

- سید بن طاووس، اقبال الاعمال، به تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، چ اول، 1414 ه.ق.

-   ، الأمان مِن أخطار الاسفار و الأزمان، بیروت: مؤسسه النور، 1408 ه.

-   ، جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع، به تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسه الآفاق، چ اول، 1371 ش.

-   ، الدّروع الواقیه من الاخطار فیما یعمل فی شهر یوم علی التکرار.

-   ، فتح الأبواب بین ذوی الالباب و بین رب الارباب فی الاستخارات، قم: موسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، چ اول، 1409 ه.

-   ، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیل، به تحقیق: غلام حسین مجیدی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چ اول، 1419ق.

-   ، مُهج الدّعوات و منهج العبادات، بیروت: مؤسسه الاعلمی، 1414 ه.

- شیخ بهایی، مفتاح الفلاح، تهران: انتشارات حکمت، 1369 ش.

- ضیاءآبادی، سید محمد، توبه (شرحی از دعای سی و یک صحیفه سجادیه، تهران: انتشارات نبأ، چ دوم، 1382 ش.

- طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المکتبه العلمیه، بی‎تا.

- فولادوند، محمدمهدی، ترجمه قرآن کریم، تهران: دارالقرآن الکریم، 1376 ش.

- قمی، ابن قولویه، کامل الزیارات، تهران: مکتبه الصدوق، چ اول، 1375 ش.

- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، بیروت: دارالاضواء، 1419 ه.

- طوسی، الفهرست، نجف: مکتبه المرتضویه، بی‎تا.

- کفعمی، علی بن ابراهیم، البلد الأمین و الدّرع الحصین، بیروت: مؤسسه الاعلمی، 1418ه.

-   ، المصباح فی الأدعیه و الصلوات و الزیارات، بیروت: اعلمی، 1414ه.

- کلینی، اصول کافی، تهران: مکتبه الصدوق، چ دوم، 1281 ه.

- متقی هندی، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، بیروت: مؤسسه الرساله، بی‎تا.

- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران: مکتبه الاسلامیه، 1378 ه.

-   ، زادالعماد، تهران: انتشارات سعدی، چ اول، 1370 ش.

- طوسی، مصباح المتهجد، بیروت: مؤسسه فقه الشیعه، چ اول، 1411 ه.

- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، قم: مرکز نشر الکتب، 1397

- مؤلّفی مجهول، نزهه الزاهد، به کوشش: رسول جعفریان، تهران: اهل قلم، چ اول، 1376 ش