1 - جایگاه نماز در تعالیم اسلامی

در آغاز بحث، بی هیچ مقدمه، برای آنکه به جایگاه و اهمیت نماز در تعالیم اسلامی بیشتر پی ببریم به بررسی تعابیر و اوصافی می پردازیم که در روایات ما در مورد نماز به کار رفته است:

1 - 1 . بهترین چیزی که در اسلام قرار داده شده است .

روزی ابوذر از پیامبر (ص) سؤال می کند که «ای پیامبر خدا شما مرا به نماز امر کردید، نماز چیست؟» و رسول الله (ص) می فرمایند: «نماز بهترین چیزی است که در اسلام وضع شده است » .

2 - 1 . بهترین کارها .

در حدیثی از امیرالمؤمنین علی (ع) آمده است:

«شما را سفارش می کنم به نماز و محافظت بر آن، به درستی که نماز بهترین کارهاست » .

3 - 1 . با فضیلت ترین کارها .

شخصی از امام صادق (ع) سؤال می کند که بعد از شناختن خداوند، برترین کارها چیست؟ و امام در جواب می فرمایند:

«هیچ چیز بعد از شناختن خداوند به پای نماز نمی رسد» .

4 - 1 . ستون و اساس دین .

رسول گرامی اسلام (ص) می فرمایند که: «نماز مانند ستون خیمه است . همچنانکه در خیمه، اگر ستون پابرجا باشد، طناب و میخ و روکش خیمه فایده دارد، و اگر ستون بشکند دیگر نه طنابی به درد می خورد و نه میخی و نه ... همچنان هم نماز در دین اسلام [به منزله ستون خیمه دین است] .»

اگر فرد نمازش پابرجا و درست بود و بر آن مواظبت داشت دین او هم پابرجاست . ولی اگر نمازش را به جا نیاورد یا در آن سستی ورزید، اساس دینش فرو می ریزد و از هم می پاشد و باقی اعمال نیز به حال او سودی نخواهد داشت; همانند خیمه ای که ستونش بشکند .

5 - 1 . دوست داشتنی ترین کارها نزد خدا .

امام صادق (ع) در مورد نماز می فرمایند:

دوست داشتنی ترین کارها در نزد خداوند، صاحب عزت و جلال، نماز است .

6 - 1 . امام صادق (ع) از رسول خدا (ص) نقل می کنند که فرمودند:

برای هر چیز صورتی است و صورت دین شما نماز است .

همچنانکه هر چیز با صورت و چهره ظاهریش شناخته می شود، و زیبایی و زشتی هر کس بسته به صورت اوست، نماز هم چونان صورت دین است; یعنی اولا هر کس با نماز به عنوان اهل دین شناخته می شود و ثانیا هر چقدر شخص به نمازش بیشتر توجه کند، صورتش زیباتر خواهد بود . به همین دلیل است که می بینیم در دنباله همین روایت رسول اکرم (ص) می فرمایند:

«صورت دین خود را زشت نکنید» .

که اشاره به همین مطلب است که، سبک شمردن و بی اعتنایی به نماز، به منزله آلوده ساختن و زشت کردن صورت دین است .

7 - 1 . اولین چیزی که در روز قیامت به حساب آن رسیدگی می شود .

امام باقر (ع) می فرمایند:

«اولین چیزی که از بنده (در روز قیامت) حسابرسی می شود، نماز است . اگر آن مورد قبول افتاد دیگر اعمال نیز مورد قبول پروردگار واقع خواهد شد» .

تا اینجا روشن شد که نماز تا چه اندازه مورد توجه پیشوایان دین بوده و ایشان با چه اهمیتی از نماز یاد کرده اند و چه الفاظی را در مورد آن به کار برده اند . همه اینها دلالت بر ارزش و جایگاه والای نماز در تربیت انسان و حرکت او به سوی کمال مطلوب دارد . شخص با ایمان کافی است که این روایات را ببیند و با تامل در آنها نظر کند، تا دیگر از سستی و مسامحه در امر نماز دوری جسته و بر آن محافظت و مراقبت نماید تا مبادا از برکات این گنجینه پر ارزش، محروم شود . البته ما، در قسمت دیگر بحث، که مربوط به استخفاف (سبک شمردن) و خوار کردن نماز و عواقب سهل انگاری و مسامحه در مورد نماز است، این مطلب را بیشتر بررسی خواهیم کرد، تا هر چه بیشتر به توجه پیشوایان دین به این فریضه بزرگ الهی پی ببریم . در آینده سعی خواهیم کرد تا با استفاده از قرآن و روایات و علت و فلسفه وجوب نماز را بر اهل ایمان، بیان نماییم .

2 - حکمت و فلسفه وجوب نماز:

امام رضا (ع) در حدیث مفصلی به بیان برخی از علل و فلسفه وجوب نماز می پردازند که در اینجا به چند مورد از آنها اشاره می کنیم:

1 - 2 . اقرار به ربوبیت (پروردگاری) خداوند و نفی شریک از او:

اولین علتی که امام (ع) در این روایت ذکر می فرماید این است که نماز، اقرار به ربوبیت خداوند و نفی شریک از اوست . زیرا شخصی که در مقابل خدا به رکوع و سجود می پردازد، در واقع اقرار می کند که تنها خداست که شایسته است بنده در مقابلش خضوع کند . و غیر از او کسی را شایستگی پرستش و اطاعت شدن، نیست . که این همان اقرار به توحید و شهادت به یگانگی خداوند است، که انسان مسلمان باید در همه حال متوجه آن باشد و با همه وجودش آن را بپذیرد و از مرحله زبان به ایمان قلبی او برسد .

2 - 2 . دوری از تکبر و غرور:

فردی که با تمام وجود و با احساس حقارت و کوچکی در مقابل خداوند سر به خاک می گذارد، و خود را در پیشگاه «رب العالمین » هیچ می بیند و زبان به «الله اکبر» گفتن می گشاید، دیگر نباید در او غرور و تکبر و خودپسندی راه یابد . چرا که، کسی باید به خود بنازد و فخرفروشی کند و تکبر ورزد که از خود چیزی داشته باشد . والا انسانی که همه وجودش فقر و نیاز به خداوند است، دیگر چه جای خود بزرگ بینی و غرور می ماند؟ و به چه چیز خود می خواهد مباهات کند؟ به علمش؟ به مال و دارائیش؟ به مقام و درجه و پستش؟ ، به ... بالاخره به چه چیز می خواهد دل خوش کرده و فخر بفروشد که از آن خدا نباشد؟ اوست که همه اینها را به انسان عطا کرده است و شخص عاقل هیچگاه به چیز امانتی و مال دیگران نباید افتخار و مباهات کند . بنابراین همچنان که در حدیث دیگری از حضرت فاطمه زهرا (س) آمده است که «فرض الله الصلوة تنزیها من الکبر» نماز انسان را از کبر و غرور پاک می سازد، و او را متواضع و فروتن می کند .

3 - 2 . پاک شدن از گناهان ماقبل:

انسان با هر نماز از تمام گناهانی که قبل از آن انجام داده پاک می شود . همچنانکه رسول اکرم (ص) می فرمایند: «هنگامی که انسان به نماز می ایستد اگر تمام فکر و ذکرش به خداو قلبش متوجه او باشد بعد از تمام شدن نماز همانند روزی است که از مادر متولد شده است . (پاک و مبرا از همه گناهان)» امام علی (ع) روزی هنگام سفارش به اصحابش نسبت به نماز فرمودند: «نماز، گناهان را همانند ریزش برگ ها از درخت، از انسان می ریزد و انسان را از قید و بند گناهان آزاد می سازد و در ادامه فرمود: رسول الله (ص) نماز را به چشمه آب گرمی تشبیه کردند که در کنار منزل انسان باشد و هر صبح و شام پنج بار در آن شستشو کند، آیا در این صورت چرک و آلودگی بر این چنین شخصی باقی می ماند؟»

4 - 2 . دوری از غفلت و مداومت بر ذکر خداوند:

یکی دیگر از عللی که امام رضا (ع) در این روایت برای وجوب نماز برمی شمارند این است که انسان به وسیله نماز از غفلت و ناسپاسی نسبت به خداوند دور شده و در عوض همیشه به یاد اوست .

یکی از خصوصیات انسان این است که بسیار فراموشکار است و خیلی زود ولینعمت، صاحب اختیار و کسی را که به او همه چیز داده فراموش می کند و دچار غفلت می شود . مثلا انسان تا گرفتار مصیبتی است، دائم خدا را می خواند و از او طلب برطرف شدن گرفتاریها و رفع مصائب می کند . اما به محض اینکه گرفتاری و مشکلاتش برطرف شد، انگار که اصلا اتفاقی نیفتاده، و این گرفتاری خودبخود از بین رفته است . خدا را فراموش کرده به زندگی خویش مشغول می شود . اما خداوند برای اینکه انسان همواره او را به یاد داشته باشد، و او را از غفلت و بی خبری برهاند، انسان را امر کرده است که هر شبانه روز پنج بار او را یاد کند و دقایقی را به ذکر او بگذراند، تا دچار فراموشی نشود . همچنانکه در قرآن کریم سوره طه آیه 14 آمده است: «اقم الصلوة لذکری » نماز را به خاطر اینکه به یاد من باشید بپا دارید .

5 - 2 . دوری از معاصی و فسادها:

انسانی که همواره به یاد خداست و همواره متوجه اوست و روزی پنج بار در پیشگاه او سجده می کند و اقرار می کند که خداوند شاهد و ناظر و توانا و قدرتمند است و شایستگی سجود و خضوع و خشوع در برابرش را داراست، دیگر به خود اجازه نمی دهد که در محضر خدا معصیت کند . از این رو، همیشه مراقب و مواظب اعمال و کردار خود بوده و در نتیجه به گناه آلوده نمی شود و از همه معاصی دور خواهد شد، همچنانکه در قرآن کریم «سوره عنکبوت آیه 45» آمده است: «اقم الصلوة ان الصلوة تنهی عن الفحشاء والمنکر ...» (نماز را بپادار که همانا نماز بازدارنده از کارهای زشت و منکر و ناپسند است ...»

البته هر نمازی این خاصیت را ندارد و باز دارنده از فحشا و منکر نیست . بلکه تنها نمازی می تواند انسان را از معاصی دور نگاه دارد که حقیقت نماز را دارا باشد و شخص نمازگزار، آنچه راکه بر زبان جاری می کند از روی آگاهی و اعتقاد کامل باشد . چنانکه رسول الله (ص) فرمودند: «کسی که از نمازش اطاعت نمی کند، نماز نخوانده است » ... و «اطاعت نماز به این است که (شخص) از فحشا و منکر دور باشد .» و باز از امام صادق (ع) روایت شده است که: «هر کس می خواهد بداند که چه مقدار از نماز بهره برده ست بنگرد که نمازش تا چه حد او را از فحشا و منکر دور کرده است » . بنابراین تنها کسی نماز را دریافته و از آن بهره مند می شود که از نماز اطاعت کند . و حضور خداوند را هنگام نماز احساس کرده و او را شاهد اعمال خویش ببیند و با سجود خود اقرار به توانایی و اقتدار او و ضعف و ناتوانی خود، و با تکبیر گفتن خود شهادت به غناو بی نیازی و عظمت پروردگار و فقر و احتیاج خود بدهد و با «لااله الاالله » گفتنش هر چه غیر او را نفی کند . چه اینکه در غیر اینصورت به عمل خود قلبا ایمان نداشته و تنها تظاهر می کرده و حقیقت خدا را شاهد و ناظر و قادر و توانا نمی دانسته است . چه اگر خدا را ناظر بر اعمال و نیات خود می دانست به علم خود عمل می کرد و از آنچه که رضای خدا در آن نیست دوری می جست . البته این نکته قابل تذکر است که امکان دارد شخصی که نماز هم می خواند، مرتکب گناه شود، ولی بالاخره همین نماز او را از گناه بازداشته و شخص گناهکار موفق به توبه خواهد شد . نقل شده است که جوانی از انصار، با پیامبر (ص) نماز می خواند ولی گاه مرتکب گناه نیز می شد . پس از آنکه به پیامبر خبر رسید فرمودند: «بالاخره روزی نمازش او را از این گناه باز خواهد داشت و چیزی نخواهد گذشت که توبه می کند .» یعنی در هر حال نماز ریسمانی است که نخواهد گذاشت ارتباط بنده و خدا قطع شود وحتی اگر مدتی بنده در راه گناه بیفتد و از مولایش دور شود، باز با همین ریسمان به طرف خدا باز خواهد گشت . ولی کسی که این ریسمان را قطع کند و ارتباط خودش را با خدا از بین ببرد، این احتمال وجود دارد که حتی زمانی که تصمیم به بازگشت بگیرد نیز موفق به توبه و بازگشت به سوی حق تعالی نشود . پس بکوشیم تا این ریسمان و خط ارتباطی خود با خدا را هر چه محکمتر سازیم و هرگز دست از این رشته پیوند برنداریم که مبادا دچار هلاکت و سرگشتگی شویم و راهی برای برگشت نداشته باشیم .

این بود گوشه ای از دریای بیکران حکمت و فواید نماز که به مصداق:

آب دریا را اگر نتوان کشید

هم به قدر تشنگی باید چشید