توافق محمد بن عبدالوهاب با محمد بن سعود براى کشتن مسلمانان

سرانجام پسر عبدالوهاب از «عیینه‏» بیرون رانده شد و به سال‏1160 به شهر «درعیه‏» رفت (همان شهرى که مرکز مسیلمه کذاب‏ بود) و در خانه مردى به نام «عبدالله بن سویلم‏» فرود آمد ودر آن موقع حکمران این سرزمین «محمد بن سعود» (جد آل سعود) از قبیله «عنیزه‏» بود، محمد بن سعود زنى داشت ‏به نام‏«موصى‏» دختر «ابى وحطان‏» از آل کثیر که زنى با تدبیر و خردمند بود، این زن از وضع شیخ اطلاع یافت و به محمد، شوهر خود اظهار داشت که این مرد غنیمتى است که خدا به تو فرستاده، مقدم‏او را گرامى بدار و در بزرگداشت وى کوشا باش و یارى او را غنیمت‏ شمار.

ابن سعود پیشنهاد زن خود را پذیرفت و در خانه عبدالله بن‏سویلم به دیدن شیخ رفت و به عزت و نیکى به او مژده داد، شیخ‏نیز قدرت و تسلط بر همه بلاد نجد را به وى بشارت داد و درباره‏روش پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) و اصحاب آن حضرت در امر به معروف و نهى از منکرو جهاد در راه خدا سخن گفت و همچنین به او یادآور شد که هربدعتى گمراهى است و این که مردم نجد بدعتهائى بکار مى‏برند، ومرتکب ظلم مى‏شوند و دچار اختلاف و تفرقه هستند.

محمد بن سعود، سخنان شیخ محمد را به مصلحت‏ خود تشخیص داد وآنها را پذیرفت و به وى اطمینان داد که به یاریش برخواهد خاست‏و بامخالفان، جهاد خواهد کرد ولى به دو شرط: یکى آن که وقتى‏ کارها رو به راه شد، شیخ از او جدا نشود و با دیگرى رابطه‏برقرار نکند. دوم این که مجاز باشد خراجى را که همه‏ساله ازاهل درعیه، دریافت مى‏دارد، بازهم دریافت کند. شیخ شرط اول راپذیرفت و درباره شرط دوم گفت: امید است‏خداوند فتوحات و غنائم‏بسیارى بیشتر از خراج درعیه نصیب تو گرداند (1) . بدین ترتیب‏محمد بن عبدالوهاب و محمد بن سعود در مورد جنگ با مخالفان وامر به معروف و نهى از منکر و اقامه شعائر دین (طبق عقاید خود) با یکدیگر بیعت کردند.

بعضى از مستشرقین مثل «فیلیپ حتى‏» (2) و «گلدزیهر» (3) وبرخى دیگر گفته‏اند: محمد بن سعود پسر خود عبدالعزیز را دامادشیخ ساخت و اگر این امر صحیح باشد، موجب رابطه نزدیکترى میان‏آن دو گردید و این عهد و پیمان میان آل سعود و عائله‏عبدالوهاب تا به امروز همچنان استمرار دارد و روابط فامیلى‏نیز همچنان میان آنها در جریان است (4) .

عثمان بن معمر نخستین قربانى این توافق

گفتیم که «عثمان بن معمر»، امیر عیینه، شیخ را از آن شهربیرون کرد، اما وقتى «محمد بن سعود»، امیر درعیه به یارى‏شیخ شتافت و با یکدیگر بیعت کردند و کار او بالا گرفت، عثمان‏از کار خود به شدت پشیمان شد و به این فکر افتاد که شیخ محمدرا دوباره به «عیینه‏» برگرداند و بدین منظور با جمعى ازیاران خود، به درعیه رفت و شیخ را به بازگشت‏به عیینه، ترغیب‏کرد، اما شیخ بازگشت‏خود را موکول به اجازه «محمد بن سعود»نمود، محمد هم به هیچ‏وجه به این امر راضى نشد و عثمان به‏عیینه باز گشت درحالى که سخت پشیمان و بیمناک بود (5) .

طولى نکشید شیخ محمد حکم کفر عثمان بن معمر را صادر کرد وگفت: «ان عثمان بن معمر مشرک کافر» و دو نفر را مامور کشتن‏او نمود، آن دو نفر در نماز جمعه شرکت کردند و پس از پایان‏نماز او را در محراب مسجد در ماه رجب سال 1163 به قتل‏رساندند، روز بعد محمد بن عبدالوهاب به عیینه آمد و «مشارى‏بن معمر» را که از پیروانش بود، به عنوان حاکم عیینه تعیین‏کرد (6) .

با این که «عثمان بن معمر» همیشه کمک مردم درعیه بود و باتزویج کردن دخترش با «عبدالعزیز بن محمد» با سعودیها روابطنزدیکترى برقرار کرده بود و از این دختر فرزندى به دنیا آمده‏به نام «سعود» که در عصر او و هابیها به اوج قدرت رسیدند،ولى شیخ اولین کارى که کرد، عثمان را به بهانه این که کافرشده، به قتل رساند و شخصا به «عیینه‏» رفت و دستور داد قصرآل معمر را با خاک یکسان کردند (7) .

حال نمى‏دانیم چگونه «عثمان بن معمر» حاکم عیینه کافر و مشرک‏شده بود که در روز جمعه در محراب نماز به قتل رسید؟! در آن‏وقت که شیخ محمد به درعیه آمد و با محمد بن سعود براى کشتن‏مسلمانان توافق کرد مردم درعیه در نهایت تنگدستى و احتیاج‏بودند و براى قوت روزانه خود کار مى‏کردند و نیز در مجلس شیخ‏حاضر مى‏شدند تا به وعظ او گوش فرا دهند.

«ابن بشر نجدى‏» چنین مى‏گوید: من (ابن بشر) شهر درعیه را بعداز این تاریخ در زمان سعود، مشاهده کردم درحالى که مردم آن ازثروت فراوان برخوردار بودند و سلاحهاى ایشان با زر و سیم تزیین‏شده بود و بر اسبهاى اصیل سوار مى‏شدند و از لباسهاى فاخر به‏تن مى‏کردند و از هر لحاظ در نعمت و رفاه بودند، به حدى که‏زبان از شرح و بیان آن ناتوان است. روزى در یکى از بازارهاى‏درعیه دیدم که مردها در طرفى و زنها در طرف دیگر قرار داشتند،در آنجا، طلا و نقره و اسلحه و شتر و اسب و گوسفند و لباسهاى‏فاخر و مواد غذائى، به قدرى زیاد بود که زبان از وصف آن عاجزاست تا چشم کار مى‏کرد، بازار دیده مى‏شد و من فریاد فروشندگان‏و خریداران را مى‏شنیدم که مانند زنبور عسل همهمه مى‏کردند که‏یکى مى‏گفت فروختم و دیگرى مى‏گفت‏خریدم (8) .

«ابن بشر» از ثروتهاى انباشته در درعیه، سخن گفته ولى شرح‏نداده است که این ثروتهاى هنگفت از کجا پیدا شده بود ولى ازتاریخ پیداست که آن از حمله به قبائل و شهرهاى دیگر نجد وغارت کردن اموال دیگر مسلمانان به دست آمده بود. خود ابن بشردر ضمن بیان سیره سعود بن عبدالعزید(درگذشته 1229) گفته است‏که وى در حملات خود جز کودکان نابالغ و زنان و سالخوردگان، همه‏را از دم شمشیر مى‏گذرانید و تمام اموال را تصاحب مى‏کرد (9) .

پس از آن که محمد بن عبدالوهاب براى کشتار مسلمانان با حکمران‏درعیه محمد بن سعود پیمان بست، آنگاه به روساى قبائل و تمام‏مردم نجد و قاضیان نامه نوشته و آنها را به قبول مذهب تازه‏ فرا خواند، برخى پیروى کردند و برخى نیز بى‏اعتنائى نمودند. او مردم درعیه را به جنگ و پیکار فرا خواند، آنان به نداى وى‏ پاسخ گفتند. و اعلان نمود تمام اهل نجد بدون استثناء «کفره‏تباح دماوهم و نساوهم و متملکاتهم و المسلم هو من آمن بالسنه‏التى یسیر علیها محمد بن عبدالوهاب و محمد بن سعود» (10)

«کافر هستند و خونها و زنها و اموالشان مباح است، مسلمان کسى ‏است ‏به سنتى که محمد بن عبدالوهاب و محمد بن سعود سیر مى‏کنند، ایمان بیاورد».

بعد از پنج‏سال از پیمان «محمد بن عبدالوهاب و محمد بن‏سعود»، هنوز سلطه امیر درعیه در منطقه حتى در نزدیکترین ‏آبادیها پذیرفته نشده بود. در «حریملا»; «سلمان‏» برادر«محمد بن عبدالوهاب‏» مردم را بر ضد وهابیها تحریک مى‏کرد و به تمام شهرهاى نجد نامه‏هائى فرستاد و در آنها تعالیم برادرش ‏را مصیبت‏بار خواند، نامه‏هاى او در مردم اثر مى‏گذاشت، الا این‏که «عبدالعزیز» با 800 نفر پیاده و 20 سواره بر «حریملا»استیلا یافت و «سلمان‏» به طرف «سدیر» فرار کرد (11) .

«ملطبرون‏» مى‏گوید: او در سرزمین نجد مذهبش را آشکار ساخت وسعود از وى تبعیت نمود، او مردى بود زیرک و محکم‏ کار بود. هریک خود را با دیگرى تقویت کرد، سعود با پیروى از آئین تازه ‏«محمد بن عبدالوهاب‏» پایه‏هاى کومت‏ خویش را محکم مى‏کرد و پسر عبدالوهاب هم در اثر کمک‏هاى نظامى سعود و به زور شمشیر او داعیه خویش را بگسترد و تقویت نمود و در نتیجه، سعود حکمران ‏منطقه، و محمد بن عبدالوهاب رهبر مذهبى مردم شد.

فرزندان هر یک پست پدر خود را اشغال مى‏کردند و بعد از آن که‏سعود بر قبیله خود پیروز گشت و بر دو قبیله دیگر از یمن نیزغلبه یافت و قبائل بسیارى از عرب و نیز همه اعراب نجد به‏ وهابیت گرویدند. شهر درعیه را که در جنوب شرقى بصره واقع است، پایتخت ‏خویش قرار داد و پس از پانزده سال، حکومت ‏سعود توسعه‏ پیدا کرد و باز به توسعه بیشترى حرص مى‏ورزید.

او از پیروان خود یک دهم چهار پایان، نقدینه و اجناس، بلکه ‏انسانها را مى‏گرفت. او با قرعه‏کشى، یک‏دهم(110) نیروى انسانی ‏پیروان خود را به خدمت ‏خویش مى‏گماشت، در نتیجه ثروتى کلان بهم ‏رساند و سپاهى انبوه تدارک دید که بر یکصد و بیست هزار رزمنده ‏بالغ مى‏شد (12) . 

«زینى دحلان‏» در کتاب «خلاصه الکلام فى امراء البلد الحرام‏» مى‏نویسد: «ابتداى ظهور محمد بن عبدالوهاب به سال 1142ه بودو پس از پنج ‏سال آئین او شهرت پیدا کرد و عقاید واهى او درنجد ظاهر شد و علنا تعالیم خود را بر مردم بخواند.

حکمران درعیه محمد بن سعود به یارى او شتافت و اهالى این شهررا به متابعت وى فراخواند آنها نیز جملگى تبعیت کردند و به‏ تدریج طوائف بسیارى از عربها از او پیروى نمودند تا نیروى اوعظیم شد به حدى که عربهاى بدوى از او بیمناک شدند.

برنامه دعوتش این بود که مى‏گفت: «انما ادعوکم الى التوحید وترک الشرک بالله‏» (13) .«من شما را به توحید و یگانه‏پرستى وترک شرک به خدا فرا مى‏خوانم‏».

در دائره‏المعارف اسلامى مى‏نویسد: «محمد بن سعود» پس از توافق‏با «محمد بن عبدالوهاب‏» در سال 1159، از هر طرف به بلادمجاور و مناطق بدویانى که به او نزدیک بودند، حمله مى‏برد واموالشان را غارت مى‏کرد، این امر باعث‏شد که امراى نیرومندنجد که با او همسایه بودند، مانند بنى‏خالد از «لحایا»(احسا) و «آل مکرمى‏» از نجران، در کار او مداخله نمایند، اما آنها نتوانستند جلو پیشرفت وهابیت را بگیرند (14) .

نخستین کسى که با «محمد بن سعود» به دشمنى برخاست، «دهام‏بن دواس‏» بود که به درعیه حمله برد و دو پسر محمد ، فیصل و سعود را به قتل رساند (15) .

در سال 1162 اشراف مکه، جریان کار وهابیان را به باب عالى ‏عثمانى اطلاع دادند و این نخستین بار بود که حکومت عثمانى از فتنه وهابى اطلاع یافت.

ابن بشر مى‏نویسد: «سال 1178 براى محمد بن سعود سخت‏ترین سالها بود، زیرا «عرعربن خالدى‏» حاکم احسا و «حسن بن هبه‏الله‏» حاکم نجران با یکدیگر هم‏قسم شده بودند که به «درعیه‏» حمله‏کنند و دعوت جدید دینى را از میان ببرند و شوکت مروجان آن رادرهم شکنند. از طرفى محمد بن سعود مى‏دید که هنوز سپاه عرعر و دیگر مخالفان او نرسیده، فرزندش در ناحیه حائر، ما بین خرج و ریاض شکست‏خورده و حدود 500 کشته و 200 اسیر داده است. این ‏پیشامدها او را بسیار نگران ساخته بود، اما شیخ محمد او را باسخنان خود، دلگرم مى‏ساخت. در اینجا شیخ محمد بن عبدالوهاب یک ‏زیرکى بزرگ دیبلوماسى نشان داد و حاکم احساء نرسیده با حاکم ‏نجران صلح برقرار نمود و لذا نجرانیها بدون این که منتظر آمدن ‏سپاه عرعر بشوند، منطقه را ترک گفته به سوى احساء حرکت‏کردند (16) . و بدین ترتیب خطرى که در این ناحیه، محمد بن سعودرا تهدید مى‏کرد، از میان رفت و پس از رفتن آنها، سپاه عرعرفرا رسید و در پشت‏حصار درعیه ماندند و کارى نتوانستند انجام‏بدهند (17) .

وهابیان و شرفاء مکه

«زینى دحلان‏» مى‏نویسد: «وهابیها در زمان حکومت‏ شریف مسعود متوفى به سال 1165 سى تن از علماى خود را براى بحث و گفتگو به‏ مکه و مدینه فرستادند. شریف مسعود از علماى حرمین خواست که با آنان به بحث و گفتگو بپردازند و علماى مکه با آنها بحث کردند و سرانجام عقائد آنها را فاسد و بى‏اساس یافتند و قاضى شرع حکم‏کفر آنان را صادر کرد و به حبسشان فرمان داد، برخى از آنان ‏زندانى و برخى دیگر فرار را بر قرار ترجیح دادند» (18) .

«زینى دحلان‏» در کتاب دیگر مى‏گوید: «وهابیان نزد شریف مسعودعده‏اى را فرستادند تا از او اجازه حج دریافت دارند، مقصود نهائى آنها این بود که معتقدات خود را به مردم حرمین شریفین‏عرضه کنند، آنان قبل از این، سى تن از علماى خود را فرستاده ‏بودند تا به اثبات تباهى عقاید اهل مکه و مدینه بپردازند.

وهابیان تا آنجا حاضر بودند که در مقابل دریافت اجازه حج مال‏ مقررى به‏طور سالیانه به عهده بگیرند. مردم مکه و مدینه پیدایش‏ مسلک و هابى را شنیده بودند ولى از حقیقت آن آگاه نبودند. چون‏علماى نجد به مکه رسیدند، شریف مسعود، دستور داد علماى حرمین ‏با آنان به مناظره بپردازند، سرانجام شریف به قاضى شریح دستورداد سند به کفر آنها بنویسد و آنها را زندانى کرد و دست وپایشان را در غل و زنجیر نهاد» (19) .

در سال 1179ه محمد بن سعود پس از سى سال فرمانروائى به هلاکت‏رسید (20) .

و «عبدالعزیز» بزرگترین پسر «محمد بن سعود» به جاى پدرنشست و زمام امور را در دست گرفت. «ابن غنام‏» و «ابن بشر» نوشته‏اند که «عبدالعزیز» تنها حاکم و صاحب تخت نبود، بلکه‏ امام و پیشواى وهابیها به حساب مى‏آمد (21) .

او در راه پیشرفت مسلک وهابى و توسعه حکومت‏ خود ، بسیار کوشش ‏کرد. وى در سى سال اول فرمانروائى خود، مدام با قبائل مجاوردر حال جنگ بود و اغلب آنها را شکست داده و رام کرده بود و درسال 1208 منطقه احسا را فتح کرد و با فتح احسا و قطیف، وهابیان به کرانه‏هاى خلیج فارس راه یافتند.

البته سلطه سعودیها تنها قائم به سلاح نبود، بلکه به مجرد فتح‏ یک منطقه، عده‏اى از علماى وهابى از درعیه مى‏رسیدند و مردم را به قول خودشان به توحید حقیقى دعوت مى‏کردند. بنابراین قسمتى ‏از ساکنان درعیه را علماء و مبلغین وهابى تشکیل مى‏دادند که ‏براى تبلیغ مسلک وهابیت ‏به سراسر منطقه اعزام مى‏گردیدند (22) .

جلوتر گفتیم: محمد بن عبدالوهاب عده‏اى از علماى وهابى را براى ‏اظهار دعوت و گرفتن اجازه حج نزد شریف مسعود فرستاد ولى شریف‏ مسعود دستور دستگیرى آنان را صادر کرد و حکم به کفرشان داد واجازه حج هم به آنان نداد.

وهابیها تا فوت «شریف مسعود»(1165) از شرکت در مراسم حج ‏محروم بودند، بعد از شریف مسعود، برادرش «شریف مساعد بن‏سعید» به امارت مکه رسید. وهابیها براى دریافت اجازه حج‏عده‏اى را نزد او فرستادند، او نیز مانند برادرش از دادن ‏اجازه، خوددارى کرد.

«مساعد» در سال 1184 درگذشت و برادرش «شریف احمد» به جاى ‏او نشست. امیر درعیه عده‏اى از علماى وهابى را نزد او فرستاد.

شریف به علماى مکه دستور داد آنها را بیازمایند علماى مکه ‏آنها را آزمایش کردند و آنها را بى‏دین و زندیق تشخیص دادند وشریف اجازه حج ‏به آنها نداد. و در سال 1186 «شریف سرور بن‏مساعد» امارت مکه را از عمویش گرفت. وى اجازه زیارت خانه خدارا به وهابیان داد به شرط این که مانند رافضه و عجم‏ها صد راس‏اسب بپردازند ولى آنان از این که مثل رافضى‏ها باشند، از پرداخت آن امتناع کردند (23) .

و چون در سال 1202 شریف سرور درگذشت، «شریف غالب‏» جانشین اوگردید باز وهابیها عده‏اى را براى گرفتن اجازه ج‏به مکه‏فرستادند، شریف غالب نیز از دادن اجازه به آنها امتناع ورزیدو آماده جنگ با «عبدالعزیز» امیر وهابى‏گردید و در سال 1205لشگرى جهت جنگ با وهابیها آماده ساخت (24) .

«عبدالعزیز» که همواره در فکر تصرف مکه بود و بهانه‏اى براى‏این کار مى‏جست، بلافاصله به سوى مکه لشگر کشید و میان او وشریف غالب جنگ آغاز گشت. این جنگ از سال 1205 تا سال 1220ادامه داشت و در این مدت پانزده واقعه مهم میان طرفین رخ دادولى کار یک طرفه نشد.

«صلاح‏الدین مختار» مولف کتاب «تاریخ‏المملکه‏العربیه‏السعودیه‏» درباره این جنگ مى‏نویسد:

«در سال 1205 شریف غالب، سپاه گرانى که تعداد آن به ده هزارتن بالغ مى‏شد، و بیش از 20 عدد توپ همراه ایشان بود، به‏فرماندهى برادرش «عبدالعزیز» براى جنگ با مردم نجد، تجهیزکرد ولى سپاه مزبور کارى از پیش نبرد».

نویسنده مزبور، دفاع وهابیان را به طرز مبالغه‏آمیزى وصف کرده‏و از جمله نوشته است که سپاه عظیم شریف غالب که در بین راه،جمعى از عشایر حجاز و شمر و مطیر و افراد دیگر نیز به آنهاملحق شده بودند، نتوانستند قصر بسام را که فقط سى تن از آن‏دفاع مى‏کردند، به تصرف خود درآورند و همچنین نتوانستند قریه‏شعرا را بعد از یک محاصره طولانى فتح کنند درحالى که بیش ازچهل تن از آن دفاع نمى‏کردند (25) . این جنگها همچنان ادامه داشت‏و محمد بن عبدالوهاب آخرین سالهاى عمر خود را مى‏گذراند،عبدالعزیز براى تحکیم موفقیت‏خود و خاندانش با صلاحدید شیخ،سلطنت را در خانواده خود ارثى ساخت و پسرش سعود را در حال‏حیات خود به ولایت عهدى انتخاب کرد و شیخ نیز آن را تاییدنمود (26) . و سرانجام شیخ محمد بن عبدالوهاب در سال 1206 به‏هلاکت رسید و حکومت پادشاهى وهابى براساس مسلک محمد بن‏عبدالوهاب در نجد برقرار کرد.

پی نوشت‌ها:

 

1- ابوعلیه، عبدالفتاح، محاضرات فى تاریخ الدوله‏السعودیه‏الاولى،ص 14 - 13 - تاریخ الجزیره‏العربیه فى عصر شیخ محمد بن‏عبدالوهاب، تالیف حسین خلف شیخ خزعلى، ص 161.

2- فیلیب حتى، تاریخ عرب، ج‏2، ص 926، ترجمه فارسى.

3- العقیده و الشریعه، ص 267.

4- جبران شامیه، آل سعود ماضیهم و مستقبلهم ، ص 23، طبع ریاض.

5- حسین خلف، الشیخ خزعل، تاریخ الجزیره‏العربیه فى عصر شیخ‏محمد بن عبدالوهاب، ص 2 - 161.

6- ابن بشر، عنوان المجد، ج‏1، ص 23 - 24 - ابن غنام، تاریخ‏نجد، ج‏2، ص 13 ، 14.

7- ابن غنام، تاریخ نجد، ج‏2، ص 57 - ابن بشر، عنوان المجد، ج‏1،ص 43.

8- عنوان المجد، ج‏1، ص 13.

9- عنوان المجد، ج‏1، ص 170.

10- تاریخ نجد، و... ص 98، 99.

11- ابن غنام، تاریخ نجد، ج‏2، ص 45 - ابن بشر، عنوان المجد،ج‏1، ص 29 ، 30.

12- جغرافیاى ملطبرون، بنا به نقل کشف الارتیاب، ص 13.

13- به نقل کشف الارتیاب، ص 13.

14- دائره‏المعارف اسلامى، ج‏1، ص 191، ترجمه عربى.

15- رساله شیخ عبدالرحمن آل شیخ، ج‏2، ص 24، ابن بشر.

16- ابن غنام، تاریخ نجد، ج‏2، ص 66 - 65 - ابن بشر، عنوان‏المجد، ج‏1، ص 48 - 47 - حافظ وهبه، جزیره‏العرب فى القرن‏العشرین، ص 244.

17- تاریخ نجد، ج‏2، ص 66 - ابن بشر، ج‏1، ص 8 - 49.

18- خلاصه‏الکلام، به نقل کشف الارتیاب، ص 13.

19- الدرر السنیه، ص 44 - 43.

20- دائره‏المعارف اسلامى، ج‏1، ص 191.

21- تاریخ العربیه‏السعودیه، ص 30.

22- تاریخ العربیه‏السعودیه، ص 31.

23- الدرر السنیه، ص 43.

24- همان مدرک.

25- صلاح الدین مختار، تاریخ المملکه‏العربیه‏السعودیه، ج‏1، ص 52.

26- تاریخ العربیه‏السعودیه، ص 34.