البته براى این که بتوان به جنبه سازندگى اسلام پى برد، و دریافت که اسلام عزیز چه منابع و منافع سرشارى، از برنامه‏هاى مادى و معنوى، عاید انسان مى‏کند، باید به طور اختصار دورنماى جهان قبل از بعثت نبى بزرگ اسلام صلى الله علیه و آله را ترسیم کرد، و سپس درتعلیماتى که آن بزرگ مرد آسمانى براى نجات بشر، در آن دنیاى تاریک آورد، تعمق و اندیشه نمود. اسلام در زمان ظهور و پیداش، با بدترین برنامه‏ها روبرو بود و در حقیقت با آدمیانى مرده و پست در همه عالم مواجه گشت؛ ولى به وسیله تعلیمات آسمانى و ثمربخش خود از آن دنیاى خراب و آلوده، بهترین جهان و برترین ملت‏ها را ساخت.

آرى! تاریخ، عصرى در آفرینش، روشن‏تر و نورانى‏تر از عصر اسلام به یاد ندارد، ظهور اسلام در تاریکترین نقطه جهان یعنى عربستان بود. اینک به توضیح و ترسیم اوضاع فیزیکى و سیاسى اجتماعى «عربستان» که اولین جایگاه نزول این تحفه الهى (اسلام) بود توجه کنید:

عربستان‏

کشور عربستان شبه جزیره بزرگى است که قسمتى از آن ریگستان و سه طرف دیگرش دریاست، از طرف مغرب به دریاى احمر و از مشرق به دریاى عمان و خلیج فارس و از سمت جنوب به دریاى هند منتهى مى‏شود.

گذشتگان، عربستان را به سه ناحیه تقسیم کرده‏اند: قسمت شمالى را «حجاز»، جنوبى را «یمن» و بخش مرکزى را «صحراى عربستان» مى‏نامند.

حجاز سرزمینى است مشتمل بر ریگستان و اراضى کوهستانى که «مکه» و «مدینه طیبه» جزو آن مى‏باشد که قبل از طلوع خورشید اسلام فاقد هرگونه تمدن و اخلاق بود.

«یمن» که در جنوب حجاز واقع است از حاصل‏خیزترین نقاط آن سرزمین محسوب مى‏گردد. قسمت مرکزى که داراى صحراهاى بزرگ و شن‏زارهاى گرم است، تقریباً غیر قابل سکونت مى‏باشد. مردمان شمال و جنوب، به خاطر حاصل‏خیزى سرزمینشان، از خود تمدنى داشته‏اند و از سایر نواحى عربستان ممتاز بودند. سد «مآرب» که هنوز نام آن بر سر زبان‏هاست، از آثار تمدن آن قوم است که آن را در قرن دوم پیش از میلاد ساخته‏اند، و مسلم است که سازندگان آن سد بزرگ از علم هندسه اطلاع داشته‏اند و داراى همتى ممتاز بوده‏اند که توانستند اثر بزرگى چون آن سد را به وجود بیاورند.

قرآن مجید در سوره «سبأ» درباره این سد مى‏گوید:

«مردم سبا در اثر نعمت زیاد و آسایش، به زندگى تجملى و عیاشى و شهوت‏رانى روى آورده بودند، آنگاه به علت کبر و غرور و ناسپاسى و طغیان، مستوجب عذاب الهى شدند. خداى مقتدر سیل «عرم» را بر «سد» ایشان مسلط کرد تا آن را ویران ساخت و مزارع و بوستان‏هاى خرم‏ و سرسبزشان را به صحرایى سوزان تبدیل کرد و از باغ‏هاى انبوهشان جز چند درخت سدر و شوره‏گر چیزى باقى نگذاشت»

علت آن که مردم ناسپاس، خطاکار و زیان‏کار «سبأ» از عهده بازسازى سد بزرگ مآرب بر نیامدند آن بود که خداى توانا آنان را در برابر کردار ناپسندشان به فتنه‏هاى داخلى و اختلافات ملوک الطوایفى دچار کرد، تا از فکر ترمیم سد منصرف شدند.

مردمى که در ناحیه یمن زندگى مى‏کردند، مشهور به «بنى‏قحطان» بودند که پس از واقعه تخریب سد، به عراق، شام و حجاز کوچ کردند.

روش زندگى مردم حجاز

نسلى که از یمن رهسپار حجاز شدند از نظر زندگى به دو طایفه «شهرنشین» و «بَدَوى» تقسیم شدند. شهرنشینان همان مردم مکه و مدینه و طایف بودند و بقیه پراکنده شدند و در صحراها سکونت گزیدند. این مردم به خاطر دورى از یمن، بویژه نسل‏هاى بعدى، چه شهرى و چه بدوى، از آثار تمدن و اخلاق کلى جدا گشتند.

مردم حجاز که در وسط عربستان زندگى مى‏کردند، به حال بدویت و وحشى‏گرى باقى ماندند؛ زیرا سرزمین آنان خشک و بد آب و هوا بود و به خاطر سختى راه با مردمان متمدن آن روزگار مربوط نبودند؛ به طورى که جهانگشایان بزرگ دنیا مانند: «رامسیسر دوم» در قرن 14 قبل از میلاد و «اسکندر مقدونى» در قرن 4 پیش از میلاد و «ایلیوس گالوس» در زمان‏ «اوگوست» امپراطور دوم در قرن اول میلاد از تسخیر حجاز عاجز ماندند.

پادشاهان قلدر، مستبد و پر قدرت ایران آن روز، نیز موفق نشدند بر حجاز دست یابند؛ از این جهت مردم حجاز با خاطرى آسوده، به زندگانى بدوى خویش ادامه مى‏دادند و این یک مسئله طبیعى است که تا انسان خود را در خطر نبیند به فکر چاره نمى‏افتد، و از طرف دیگر چون انسان از نظر طبیعى خودخواه و طالب نام و جاه است، و ناچار براى به دست آوردن این برنامه به مبارزه برمى‏خیزد، از این‏رو عرب‏هاى حجاز، چون با مردم دیگر مرتبت نبودند به جان یک دیگر مى‏افتادند و کارى جز قتل و غارت و خونریزى داخلى نداشتند «1».

تعصب‏هاى جاهلى‏

این جنگ‏هاى داخلى و تضادها و نزاع‏هاى قبیله‏اى، در محو کردن اصول انسانى کمک به سزایى نمود؛ به طورى که در همان زمان که عرب‏هاى حجاز، در چنان حالاتى بسر مى‏بردند «دمتریوس» سردار بزرگ یونانى، براى تصرف عربستان وارد «پترا» که یکى از شهرهاى قدیمى حجاز بود شد، ساکنین آن ناحیه به او گفتند:

اى سردار بزرگ! چرا با ما جنگ مى‏کنى؟ ما در جایى زندگى مى‏کنیم و در سرزمینى سکونت گرفته‏ایم که فاقد هر نوع وسائل زندگى است، و این برنامه در زندگى ما براى این است که سر به فرمان کسى ننهیم، هدایاى ما را بپذیر و از تصرف این سرزمین که نفعى براى تو ندارد چشم بپوش، و اگر بخواهى قصد خود را اجرا کنى ما به تو اعلام مى‏کنیم که بعد از تصرف اینجا دچار مشکلات فراوانى خواهى شد، علاوه بر این که ما از صورت زندگى فعلى دست‏بردار نیستیم، اگر پس از جنگ هم عده‏اى را به اسارت بگیرى و با خود همراه ببرى نفعى از آنان عاید تو نخواهد شد؛ زیرا آنان بعد از اسارت، غلامانى بداندیش و بدکردار هستند و هرگز حاضر به تغییر دادن صورت معیشت خود نیستند.

«دمتریوس» پیام آنان را قبول کرد و از تصرف عربستان منصرف شد «1».

امیرمؤمنان علیه السلام درباره وضع اعراب قبل از اسلام مى‏فرماید:

«خداى مهربان رهبر بزرگ اسلام را فرستاد تا مردم جهان را از روش‏هاى غلطى که در پیش گرفته بودند بر حذر بدارد، و او را امین فرامین آسمانى خود قرار داد. در آن زمان شما اى مردم عرب! بدترین دین را داشتید و در ناهنجارترین سرزمین زندگى مى‏کردید، در بین سنگ‏هاى سخت و مارهاى گزنده مى‏خوابیدید و از آب تیره‏رنگ مى‏نوشیدید، غذاى خوب نداشتید و خون یک‏دیگر را مى‏ریختید، رابطه خود را با نزدیکان مى‏بریدید و با آنان جنگ مى‏کردید، بت‏پرستى در میان شما برپا بود و گناهان و آلودگى‏ها دست و پاى شما را بسته بود» «2».

عادات و رسوم جاهلى‏

«هردر» درباره اعراب مى‏نویسد:

«اعراب عادات و رسوم قدیمه گذشتگان را محفوظ نگاه داشته و صفات متضاده را با هم جمع کرده بودند، آنها بى‏نهایت سرکش و خونخوار و بى‏نهایت هم فرمان‏بردار، متکبر و مغرور، به اساطیر و افسانه‏هاى پوچ شوق وافر داشتند و گویى مقهور احساسات بودند، هر گاه خیال تازه‏اى در دماغ آنان جاى‏ مى‏گرفت، مستعد کارهاى خیلى بزرگ مى‏شدند، از طرفى آزاد، بخشنده و جسور و از طرف دیگر اسیر غضب و سرشار از بى‏باکى، و در حقیقت تمام محاسن و قبایح خاندان «سامى» در عرب جمع بود».

مهم‏ترین شهر حجاز

پیشتر اشاره کردیم که اعراب عربستان، به مرور زمان به دو قسمت بادیه‏نشین و شهرنشین، تقسیم شدند که شهرنشینان همان مردم مکه و مدینه بودند. این تقسیم در عادات و رسوم و اخلاق و کردار مردم عرب تأثیرى نداشت.

«مکه» از مهم‏ترین شهرهاى حجاز بود؛ زیرا از دورترین نقاط عربستان و از مناطق اطراف براى زیارت مى‏آمدند. شهر مکه در عین این که زیارتگاه بود، خود به خود مرکز بازرگانى هم شده بود و به همین دلیل قبایل بزرگ و نیرومند آن سرزمین براى تصرف و تسلط بر آن شهر به تکاپو افتادند.

ابتدا فرزندان «اسماعیل» یعنى خود حجازى‏ها پرده‏دار کعبه و فرمانرواى آن سامان بودند؛ اما دیرى نپایید که طایفه «خزاعه» از یمن به مکه آمدند و در قرن دوم میلادى فرمانروایى آن ناحیه را از فرزندان اسماعیل گرفتند، پس از مدت کوتاهى طایفه «عدنان» که حجازى بودند، آنها را از پا درآورده و در نتیجه قبیله «کنانه» و «قریش» از طایفه عدنان به وجود آمدند و ریاست مکه در دست قریش باقى ماند، تا این که حکومت حجاز به دست مرد مقتدرى به نام «قصى بن کلاب» افتاد.

«قصى بن کلاب» اقوام خود را از اطراف به مکه آورد و زمین‏هاى بسیارى را به آنان واگذار کرد تا براى خود منزل و مأوى بسازند.

پس از قصى بن کلاب «عبد مناف» جانشین او شد، وى فرزندانى داشت که «عبد شمس» و «هاشم» از پسران او بودند، عبد مناف هنگام مرگ، هاشم را جانشین خود قرار داد. «امیّه» پسر عبد شمس بر عموى خود هاشم حسد ورزید و این نخستین دشمنى و اختلافى بود که میان خاندان هاشم و امیّه رخ داد و تا مدت‏ها ادامه داشت.

پس از مرگ هاشم پسرش «عبدالمطلب» جانشین وى شد. در آن زمان طایفه قریش نسبت به سایر قبیله‏هاى حجاز مزیّت و برترى ویژه‏اى داشت، این بود صورتى از وضع شهرنشینى مردم عرب قبل از اسلام.

دشمنى‏هاى عجیب و غریب مردم مکه و آزارهاى خطرناکى که از آنان نسبت به پیغمبر اسلام صلى الله علیه و آله صادر شد، نشان مى‏دهد که شهرنشینى در آداب و اخلاق آنان کمترین تأثیرى نکرده بود؛ یعنى از شهرنشینى جز نام، چیز دیگرى براى آنان نبود، به عبارت ساده‏تر مى‏توان گفت: ظهور اسلام از شهرى بود که شهروندان آن از هیچ کدام از برنامه‏هاى انسانیت و آدمیت بهره‏اى نداشتند.