اگر شخص روزه دار، قدر لحظه های این ماه را بداند و تکالیف و وظایف خویش در این ماه را به درستی انجام دهد، می تواند از انسانی مادی و زمینی، به انسانی معنوی و ملکوتی تبدیل و وجود او آیینه تمام نمای جمال پروردگار شود. در حقیقت، دلایل اثرگذاری ماه مبارک رمضان را می توان چنین بر شمرد:

1.گرسنگی 

بر روزه دار واجب است که از اذان صبح تا اذان مغرب، از خوردن پرهیز کند و در همه این ساعات در گرسنگی به سر ببرد و در حقیقت باید یکی از عوامل اثرگذاری ماه مبارک رمضان را در گرسنگی چند ساعته روزه دار در این ماه دانست؛ زیرا گرسنگی و گاهی معده را از غذا خالی داشتن، افزون بر آنکه بر سلامتی جسمانی انسان تأثیر فراوانی دارد و او را در برابر بیماری های فراوانی، ایمن می دارد، نقش فراوانی در تعالی روحی؛ رشد معنوی؛ توفیق در سیر و سلوک روحی و پیروزی در مبارزه با نفس اماره و نیز در زدودن پرده های ظلمانی از برابر قلب آدمی دارد. حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: «نِعمَ العَون علی اَشَرِ النفسِ و کسرِ عادَتِها التجوَع؛ گرسنگی، چه کمک خوبی است برای دفع بد مستی نفس [اماره] و شکستن عادت [نابجای] آن.» (1) آن حضرت در حدیثی دیگر می فرماید: «نعم عون الورع التجوع؛ چه کمک خوبی است از برای پرهیزکاری، خود را گرسنه نگه داشتن». (2)
عین القضاة همدانی می نویسد:
«عیسی مسیح (علیه السلام)، حواریان را گفت: «شکم تان را گرسنه نگه دارید، باشد که با چشم قلبتان پروردگارتان را ببینید.» و اینکه شنیده‌ ای که در رمضان شیاطین بسته باشند، همین است که همه گرسنه باشند». (3)
شهاب الدین سهروردی نیز می نویسد:
«بنای ریاضت بر گرسنگی است و همچنان که اگر کسی خواهد که خانه ای سازد و بنیادخانه نیفکنده باشد، خانه نتوان ساختن، همچنین اگر کسی خواهد که مجاهده و سیر و سلوک کند و گرسنگی نکشد، هیچ حاصل نشود و هر آفتی که پیدا شود از سیری و پر خوردن باشد و حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «گذرگاه های شیطان را با گرسنگی، تنگ گردان.» و حق تعالی در حق جماعتی [و در وصف شکم پارگی و شکم پرستی آنان] فرمود: «ذَرهم یاکلوا و یتمتعوا و یُلهِهمُ الامل فسوف یعلمونَ؛ بگذارشان تا بخورند و برخوردار شوند و آرزو[ها] سرگرمشان کند، پس به زودی خواهند دانست.» (حجر: 3) و از جمله صفات حق تعالی، آن است که هرگز نخورد و بخوراند؛ چنانچه قرآن کریم فرموده است: «وَ هُوَ یطعمُ و لا یطعمُ؛ و اوست که خوراک می دهد و خوراک داده نمی شود». (انعام: 14) و جنید بغدادی (رحمه الله) گفته است: «الجوع الطعامُ الله فی ارضه: گرسنگی، طعام خدا در زمین اوست.» و نیز چندان که کمتر خورند، کمتر بخوابند و در این صفت نیز به پروردگار خویش نزدیک شوند، چنانچه فرمود: «لا تَاخُذهُ سنهٌ و لا نومٌ؛ نه خوابی سبک او را را گیرد و نه خوابی گران». (بقره: 255). (4)

2. در غل و زنجیر بودن شیاطین 

بر اساس حدیثی از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) «شیطان ها در این ماه [مبارک رمضان] به بند کشیده شده اند. از خداوند بخواهید که آنها را دیگر بر شما مسلط نگرداند». (5)
با توجه به این روایت نبوی، باید یکی از عوامل اثرگذار بودن ماه مبارک رمضان را در «به بند کشیده شدن شیطان ها» در این ماه جویا شد. بدیهی است که شیاطین، دشمنان شماره یک انسان ها هستند و آشکار است که نبرد با دشمنی که در بند است و چندان توان مبارزه ندارد، بسی آسان تر از جهاد با دشمنی است که کاملاً آزاد و رها از هرگونه بند و زنجیر است.

3. تبدیل شدن نفس ها، تسبیح و خواب به عبادت و دو چندان شدن پاداش عبادت ها در این ماه 

یکی از عوامل اثرگذاری ماه مبارک رمضان بر دل و جان روزه داران این است که در این ماه، نفس های روزه دار، به تسبیح تبدیل، و خواب او عبادت و پاداش عبادت او چند برابر می شود. در حدیثی از حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره می خوانیم: «اَنفاسُکُم فیهِ تسبیحٌ و نومُکُم فیه عبادهٌ ... من ادی فیهِ فرضاً کان لهُ ثوابُ من اَدًی سیعینَ فریضَهً فیما سواهُ من الشهودِ و من ثلا فیه آیه من القرآن کان لهُ مثل اجر من ختم القرآن فی غیره من الشهودِ؛fd».(6)
ماه مبارک رمضان، کار روزه دار را بدان جا می کشاند که نفس او را تسبیح و خواب او را عبادت، و پاداش نماز و تلاوت قرآن او را دو چندان می کند و به شدت در روح و جان او اثر مثبت می گذارد و او را بسی متفاوت تر از ماه های دیگر، به سوی تعالی و کمال، رهنمون می دارد. شکی نیست که اثرگذاری یازده ماه دیگر بر انسان ها که در آنها، نه نفس انسان ها، تسبیح و نه خواب آنها، عبادات و نه پاداش نماز و قرائت قرآن، مضاعف است، با اثرگذاری ماه مبارک رمضان بر انسان های روزه دار که حتی امور طبیعی و اعمال مباح انسان، مانند نفس کشیدن و خواب را به تسبیح و عبادت تبدیل، و عبادت اندک او را انبوه و متراکم می کند، هیچ گاه یکسان نخواهد بود. به تعبیر زیبای مولوی:

 

خود که یابد این چنین بازار را
که به یک گل می خری گلزار را

دانه ای را صد درختان عوض
حبه ای را آمدت صدکان (7) عوض (8)

نیز به تعبیر حکیم نظامی گنجه ای:

سنگ بینداز و گهر میستان
خاک زمین میده و زر میستان

آنکه ترا توشه ره می دهد
از تو یکی خواهد و ده می دهد

بهتر از این مایه ستانیت نیست
سود کن آخر که زیانیت نیست (9)

4. یادآوری عملی توانایی های معنوی انسان در کنترل غرایز 

ماه رمضان، ماه عنان گیری نفس اماره و مهار غرایز است. شکی نیست که وقتی غرایز انسان مهار نشوند، می توانند یکی از عوامل اصلی تباهی و سقوط وی به شمار آیند. معمولاً آدم ها به دلیل جاذبه و قدرت غرایز، خود را از مقابله با آن ناتوان می بینند. به همین دلیل، امید چندانی به پیروزی خویش در مهار زیاده خواهی های غرایز نمی بندند. این در حالی است که ماه رمضان، عملاً به او می آموزد که مهار غرایز، کاری شدنی و عملی در خور طاقت و توانایی انسان هاست و بر اثر این یادآوری به آنها و وادار کردن آنان به تمرین عملی در این باره، آنها را از توان مندی بالایشان برای پیروزی در این کار، با خبر می سازد. انسانی که هیچ گاه در خود این توان را نمی دید که روزی را بدون صبحانه، ناهار و عصرانه به شب برساند، اکنون در این ماه، سی روز را بدون خوردن این سه وعده غذا می گذراند، بی آنکه آسیبی ببیند و دچار اختلالی شود. آنکه خود را ناتوان‌ تر از آن می دید که سحرگاهان، از بستر گرم و نرم خویش دل بکند و ساعتی را در آن لحظه های ملکوتی بیدار بماند، در این ماه به آسانی بیدار می شود. چه بسا روزه داری به دلیل عادت به سیگار، خود را از ترک آن در طول روز ناتوان می دید، ولی اکنون، ساعت های طولانی بین سحر تا افطار را بدون سیگار، پشت سر می گذارد. بی گمان، کسی که در این یک ماه توانست غرایز خویش را در طول روز کنترل کند و حتی از کارهایی بپرهیزد که تا پش از ماه مبارک رمضان بر او حلال و مباح بود، پس از ماه رمضان و در ماه های دیگر نیز می تواند غرایزش را کنترل کند و آنها را زیر سلطه خویش درآورد. بنابراین، یکی از عوامل اثرگذاری ماه رمضان، فراهم آوردن زمینه برای تمرین عملی درباره مهار غرایز و آگاهی کردن انسان از توانایی های معنوی خویش، برای تعمیم و استمرار مهار غرایز در ماه های دیگر و باور به توان مندی خویش در دیگر ماه هاست.

5. سحرخیزی 

یکی از برکت های ماه مبارک رمضان، توفیق سحرخیزی برای روزه داران است. معمولاً آدم ها سحرگاهان در خواب و استراحت به سر می برند و از فیض سحرخیزی و استفاده از ثمره‌های بیداری در سحرگاهان محرومند، اما ماه رمضان، دریچه توفیق «سحرخیزی» را به روی روزه داران می گشاید و زمینه بهره بردن از فیض های فراوان سحرگاهان و بر پا داشتن عبادت پر فیض نماز شب را برای بیداران در این لحظه ها فراهم می آورد.
به تعبیر خواجه عبدالله انصاری: «عارفان را در شب، به گریه فرمایند، تا چون روی دل ایشان به قطرات ندامت شسته گردد، نظر کرامت یابند؛ یعنی گل چینند و خار نبینند، در نور نشینند و نار نبینند». (10)
آیت الله میرزا جواد ملکی تبریزی در این باره می گوید:
آنچه در فضیلت نماز شب و سحرخیزی رسیده؛ بسیار است و گمان من آن است که اگر کسی در آن روایات فکر کند و به آنها ایمان داشته باشد، هر چند به کمترین درجات ایمان، و تنش نیز سالم باشد، لذت خواب نمی تواند او را از تهجد و شب زنده داری باز دارد و راضی نمی شود که خود را از این همه فضیلت محروم نموده، با زیان ها و خسارت هایی که نتیجه ترک نماز شب است بسازد. چگونه انسان بیدار دل و عاقل راضی می شود که با ترک نماز شب و خوابیدن در سحرگاهان، فضیلت های مهمی همانند «امام فرشتگان شدن»؛ «شرافت مناجات با پروردگار»؛ «لذت انس با خداوند» و «کرامت هم نشینی با او، را از دست بدهد. کسانی که از مقامات دین به جایی رسیده اند، همه آنها را شب خیزان بوده اند و از غیر آنها دیده نشده است. (11)

 

باد گلبوی سحر، خوش می وزد، خیزای ندیم
بس که خواهد رفت بر بالای خاک ما نسیم

قلب زر اندوده نستانند در بازار حشر
خالصی باید که بیرون آید از آتش سلیم

راه نومیدی گرفتم رحمتم دل می دهد
کای گنه کاران هنوز امید عفو است از کریم

گرچه شیطان رجیم از راه انصافم ببرد
همچنان امید می دارم به رحمن و رحیم (12)

 الف) فضیلت سحرخیزی از نگاه آیات

قرآن کریم بارها پیامبر خویش، حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) را به سحرخیزی و نماز شب، فرا خوانده و بندگان سحرخیز را ستایش کرده است. برخی از این آیات عبارتند از:
-«وَ مِنَ اللیلِ فتَهَجد به نافِلهً لک عسی ان یبعثک ربک مقاماً محموداً؛ [ای رسول ما] پاسی از شب راه زنده بدار، تا برای تو [به منزله] نافله ای باشد؛ امید که پروردگارت تو را به مقامی ستوده برساند». (اسراء: 79)
-«کانوا قلیلاً من اللیلِ منا یهجعونَ، و بالأسحارِ هم یستغفرُونَ؛ [پرهیزکاران] از شب اندکی را می غنودند و در سحرگاهان [از خدا] طلب آمرزش می کردند». (ذاریات: 17 و 18)
- «المستغفرین بالاسحار؛ استغفار کنندگان در سحرگاهانند (آل عمران: 77)
-«وَ عِبادُ الرحمنِ ... الّذینَ یبیتونَ لِرَبَّهِم سُجداً و قیاماً؛ و بندگان [راستین] فدای رحمن ... کسانی هستند که در حال سجده و قیام، شب را به روز می آورند.» (فرقان: 63 و 64)

ب) فضیلت های سحرخیزی از نگاه روایات 

آنچه از روایات اهل بیت (علیهم السلام) درباره فضیلت ها و فایده های سحرخیزی و اقامه نماز شب آمده، از شماره بیرون است که در ادامه به سه نمونه از آنها اشاره می کنیم:
- در حدیث قدسی آمده است که : «دوستان خدا که خدا نیز دوستشان دارد؛ آنها که خدا مشتاق آنان و آنان نیز مشتاق خدایند و ‌آنان که خداوند به آنها نظر می کند و آنان نیز به خداوند نظر می کنند، کسانی هستند که در تاریکی های شب برای خدا سجده می کنند و با او مناجات می نمایند و به نماز شب بر می خیزند». (13)
یکی از دوستان امام صادق (علیه السلام) می گوید:
به آن حضرت عرض کردم: «در چه ساعتی، بنده خدا به خدا نزدیک تر است و خدا نیز به او نزدیک است؟ «فرمود: «در سحرگاهان؛ هنگامی که در آخر شب به پا می خیزد، در حالی که چشم های مردمان در خواب است، پس وضو می سازد، و به نماز می ایستد و رویش را به سوی خداوند می کند؛ و در نماز شب خویش. مقداری از آیات قرآن نیز می خواند؛ و چون نمازش را خواند، آوازدهنده ای از سمت راست عرش خداوند از کرانه آسمان، آواز می دهد، ای بنده ای که به نماز ایستادی و پروردگارت را می خوانی، همانا که احسان و هدیه الهی، از کرانه آسمان، بر سر تو افشانده می شود و فرشتگان گرداگرد تو را فرا می گیرند و خداوند، این گونه تو را مورد ندای خویش قرار می دهد که: ای بنده من! اگر می دانستی که با چه کسی به راز و نیاز پرداختی، هرگز روی از نماز بر نمی گردانیدی. (14)
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «نماز شب موجب رضای پروردگار و دوستی فرشتگان است و سنت پیامبران و نور معرفت و ریشه ایمان است و آسایش بدن هاست و ناخوشایند شیطان است و اسلحه مؤمن است و موجب پذیرش دعا و قبولی اعمال و برکت در روزی است». (15)

گرفت دامن گل، شبنم از سحرخیزی
ز گرد خواب بشو دست و رو، تو هم برخیز

امید فتح و ظفر هست تا علم برجاست
فروغ صبح نخوابانده تا علم، برخیز

درین دو وقت، اجابت گشاده پیشانی است
دل شب ار نتوانی سپیده دم برخیز

ز گریه دل شب، روی شمع، نورانی است
تو نیز شب به دو چشم شرر فشان برخیز

به فکر دوست به بالین گذار سره «صائب»
چو آفتاب ز آغوش صبحدم برخیز (16)

---

پی‌نوشت‌ها:

1. غرر الحکم و دررالکلم، ج 6، ح 9942، ص 166.
2. همان، ح 9923، ص 164.
3. نام های عین القضاة همدانی، به اهتمام علی تقی منزوی و عفیف عسیران، ج 2، ص 107.
4. شهاب الدین یحیی سهروردی (شیخ اشراق)، مجموعه مصنفات، تصحیح: سید حسن نصر، ج 3، صص 396 و 397.
5. شیخ صدوق، امالی، ترجمه: کریم فیضی، ص 153.
6. همان، صص 150 و 152.
7. معدن.
8. مثنوی، دفتر چهارم، بیت های 2611 و 2612.
9. حکیم نظامی گنجه ای، کلیات خمسه، صص 54 و 55.
10. خواجه عبدالله انصاری، رسائل جامع، ص 62.
11. میرزا جواد ملکی تبریزی، رساله لقاء الله، صص 165 و 166.
12. کلیات، تصحیح: محمد علی فروغی، ص 735.
13. رساله لقاء الله، ص 166.
14. همان، ص 71.
15. همان، ص 173.
16. دیوان صائب، ج 5، ص 2320.