دین مبین اسلام مکتبی است جامع که تمام نیازمندیهای مادی و معنوی انسان در دستورات و احکام آن لحاظ شده است؛ از اینرو از همان آغاز و مقارن با تأسیس حکومت اسلامی و طرح احکام عبادی مانند: نماز، حج و روزه، زکات را به عنوان یکی از منابع بیت المال واجب گردانید تا از آن در جهت رفع مشکلات اقشار محروم و نیازمند و همچنین توسعه امکانات رفاهی برای عموم مردم و نیز گسترش دین و تقویت دینداری، بهره گرفته شود. آنچه از بررسی مصارف زکات به دست می آید، این است که نظر شارع مقدس بر این بوده که از طریق حلّ مسائل و مشکلات فردی، جامعه را به سمت سازندگی بیشتر و همکاری و تعاون جمعی برای پیشرفت و اعتلای اجتماع اسلامی سوق دهد؛ چراکه پیشرفت افراد در خلاقیتها و حرفه های اقتصادی و هرگونه نبوغ در بُعد مادی و روحی مسلما در تقویت اساس زندگی اجتماعی آحاد مسلمین اثر خواهد گذاشت و از طرف دیگر، عملکردهای مختلف جامعه نیز در رفتار افراد مؤثر است و احکامی مانند: زکات، امیدواری افراد را به همراهی حکومت با آنها افزایش می دهد و پشتوانه ای اجتماعی و سیاسی برای آنها تعبیه می کند.

اهمّیت زکات
آنچه امروز در جامعه اسلامی مشاهده می کنیم، غیر از آن جامعه ایده آلی است که اسلام برای ما ترسیم کرده است و هنوز فقر به عنوان یکی از بزرگ ترین مشکلات جامعه مطرح است؛ در حالی که اسلام زکات را مهم ترین راه برای ریشه کنی فقر معرفی کرده است و آن را هم ردیف نماز می داند. متأسفانه این فریضه الهی در جوامع اسلامی به درستی و کمال، شناخته نشده و یا جلوه ضعیفی داشته است.

مؤیّد این امر که اسلام توجهی خاص به زکات دارد، این است که:

1. در اکثر آیاتی که نماز مطرح شده، زکات را نیز با تعابیر مختلف در کنار آن مشاهده می کنیم که بدین ترتیب همتایی ناگسستنی نماز با زکات در قرآن مشهود است. دو آیه زیر از آن جمله هستند.

«یُقِیمُواْ الصَّلَوةَ وَ یُنفِقُواْ»؛ «[به بندگان من که ایمان آورده اند بگو:[ نماز را به پا دارند و [از آنچه به آنها روزی دادیم، پنهان و آشکار] انفاق کنند.»

«یُقِیمُونَ الصَّلَوةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَوةَ»؛ «همانها که نماز را به پا می دارند و [در حال رکوع] زکات می دهند.»

2. اسلام به حاکم جامعه اجازه می دهد مردم را وادار به پرداخت زکات نماید و مأمورانی را برای این کار به مناطق مختلف گسیل دارد و حتی با کسانی که زکات واجبشان را نمی دهند و در مقابل نظام اسلامی جبهه می گیرند، وارد جنگ شود. جنگ اصحاب ردّه که در زمان یکی از خلفا اتفاق افتاد و حضرت علی علیه السلام آن را امضا و حتی شخصا یکی از پرچمداران آن بود، در همین راستا است.

3. عدم پرداخت زکات از اوصاف مشرکین شمرده شده است؛ چنان که قرآن کریم می فرماید:

«وَ وَیْلٌ لِّلْمُشْرِکِینَ * الَّذِینَ لاَ یُؤْتُونَ الزَّکَوةَ وَ هُم بِالاْءَخِرَةِ هُمْ کَـفِرُونَ»؛ «وای بر مشرکان، همان کسانی که زکات نمی دهند و آنان که به آخرت کفر می ورزند.»

فراگیری زکات
یکی از نکاتی که از آیات قرآن در مورد زکات به دست می آید، فراگیر بودن آن در تمام ادیان الهی است؛ چنان که حضرت عیسی علیه السلام در گهواره به سخن آمد و گفت: «وَ أَوْصَـنِی بِالصَّلَوةِ وَ الزَّکَوةِ مَا دُمْتُ حَیًّا»؛ «خداوند مادامی که زنده هستم، مرا به نماز و زکات سفارش کرده است.»

حضرت موسی علیه السلام نیز خطاب به بنی اسرائیل می فرماید: «أَقِیمُواْ الصَّلَوةَ وَ ءَاتُواْ الزَّکَوةَ»؛ «نماز را به پا دارید و زکات بپردازید.»

پیامبران دیگر نیز به این امر سفارش داشته اند: «وَ جَعَلْنَـهُمْ أَلـءِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَ أَوْحَیْنَآ إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَ تِ وَ إِقَامَ الصَّلَوةِ وَ إِیتَآءَ الزَّکَوةِ»؛ «و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما [مردم را] هدایت می کردند. و انجام کارهای نیک و برپا داشتن نماز و ادای زکات را به آنها وحی کردیم.»

مطالب دیگری که از مفاهیم قرآنی در رابطه با زکات می آموزیم، عبارت اند از:

1. احیای زکات، وظیفه نظام اسلامی
قرآن مجید احیا و ترویج زکات را به عنوان وظیفه ای اساسی برای مسئولین نظام اسلامی مقرر داشته و در بیان آن فرموده است:

«الَّذِینَ إِن مَّکَّنَّـهُمْ فِی الاْءَرْضِ أَقَامُواْ الصَّلَوةَ وَ ءَآتُوا الزَّکَوةَ»؛ «[مؤمنان و یاران خدا] همان کسانی [هستند] که هرگاه در زمین به آنها قدرت و امکانات دهیم، نماز برپا می دارند و زکات می دهند.»

به تعبیر روشن تر، آن کسانی که درزمین تمکّنی پیدا می کنند و توانایی آن را دارند تا هر برنامه ای که بخواهند انجام دهند، می بایست جامعه صالحی به وجود آورند که در آن جامعه، نماز برپا داشته و زکات داده شود و امر به معروف و نهی از منکر انجام گیرد.

رابطه با خدا و دستگیری از محرومان و آگاهی دادن به جامعه و جلوگیری از مفاسد، از هم جدا نیستند و از وظایف و کارهای قطعی حکومت اسلامی به شمار می روند؛ چه آنکه حاکمان مؤمن، هم در فکر ارتقاء روحی و رشد معنوی جامعه هستند و هم به دنبال رفاه و حلّ مشکلات اقتصادی و فقرزدایی و اصلاح جامعه می باشند، که البته چنین جامعه ای تحت حمایت خداوند قرار می گیرد.

2. نحوه پرداخت زکات
خداوند در قرآن کریم می فرماید: «إِن تُبْدُوا الصَّدَقَـتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِن تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَآءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ »؛ «اگر انفاقها را آشکار کنید، خوب است. و اگر آنها را مخفی ساخته و به نیازمندان بدهید، برای شما بهتر است.»

بعد از روشن شدن اهمیت پرداخت زکات، در این آیه سخن از چگونگی پرداخت زکات (واجب و مستحب) به میان آمده است. با مراجعه به احادیث و کلام مفسّرین به این نکته پی می بریم که بهتر است زکات واجب به صورت آشکارا و علنی پرداخت شود و در مقابل، پرداخت زکات (صدقات) مستحبی به صورت مخفی انجام گیرد.

شاید سرّ این مطلب آن باشد که زکات واجب، علاوه بر اینکه یک وظیفه عمومی، معمولی و دور از ریا است، موجب تشویق دیگران و نوعی تبلیغ عملی می باشد؛ ولی در مقابل چون انفاقهای مستحبی چیزی است که علاوه بر وظیفه همگانی، جنبه ایثار و از خودگذشتگی دارد، مناسب است به صورت پنهانی پرداخت شود تا از ریا و خودنمایی دور مانده، به اخلاص نزدیک تر باشد و آبروی گیرنده صدقه را هم محفوظ نگه دارد.

3. خدا، گیرنده واقعی
«أَلَمْ یَعْلَمُوآا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ یأْخُذُ الصَّدَقَـتِ »؛ «آیا نمی دانند که فقط خداوند توبه را از بندگانش می پذیرد و صدقات را می گیرد.»

قرآن در این آیه تصریح می کند که گیرنده واقعی و حقیقی زکات و صدقات خدا است.

در روایتی از پیامبر اسلام نقل شده که «ما تَقَعُ صَدَقَةُ الْمُؤْمِنِ فِی یَدِ السّائِلِ حَتّی تَقَعَ فِی یَدِ اللّهِ؛ صدقه پیش از آنکه در دست نیازمند قرار گیرد، به دست خدا می رسد.» و در روایتی دیگر امام صادق علیه السلام می فرماید: «ما مِنْ شَیْی ءٍ اِلاَّ وُکِّلَ بِهِ مَلَکٌ اِلاَّ الصَّدَقَةَ فَاِنَّها تَقَعُ فِی یَدِ اللّهِ تَعالی؛ همه اعمال آدمی را فرشتگان تحویل می گیرند، جز صدقه که [مستقیما] به دست خدای متعال می رسد.»

4. موارد مصرف زکات واجب
قرآن مجید می فرماید: «إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُوءَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللّه ِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللّه ِ وَ اللّه ُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ»؛ «زکات مخصوص فقرا و مساکین و کارکنانی است که برای [جمع آوری] آن زحمت می کشند، و کسانی که برای جلب محبتشان [زکات داده می شود] و برای [آزادی] بردگان و [ادای دین[ بدهکاران و در راه [تقویت آیین] خدا و واماندگان در راه. این یک وظیفه است و خدا دانا و حکیم است.»

این آیه مبارکه موارد هشت گانه مصرف زکات را بر می شمارد، و فقرا (کسانی که برای حفظ آبرو از کسی درخواست کمک نمی کنند) و مساکین (کسانی که از شدت بینوایی، از دیگران درخواست کمک می کنند) را در اولویت قرار می دهد؛ چرا که اسلام با تأکید بر رسیدگی به فقرا و مساکین خواستار آن است که اوّلاً ریشه فقر و فاصله طبقاتی در جامعه اسلامی خشکانده شود و ثانیا افراد از کار افتاده، یتیمان بی سرپرست و معلولین و امثال آنها تحت حمایت قرار گیرند.

البته این نکته لازم به ذکر است که اگر ریشه فقر تن پروری، جهل، حقارت، استعمار و استثمار باشد، مورد انتقاد اسلام بوده، زکات به چنین افرادی تعلّق نمی گیرد.

زکات مربوط به کسانی است که توان کار کردن ندارند و یا اگر چنین توانی دارند، تمام تلاش خود را بکار می گیرند، ولی نمی توانند زندگی خود و خانواده شان را تأمین کنند که این فقر، طبیعی و یک آزمایش الهی است؛ همچنان که در قرآن به مساکین و مستمندانی از این قبیل اشاره شده است.

پس نظام اسلامی، نظامی حکیمانه و طبیعی است که در آن بر اساس تفاوت استعدادها، ابتکار و مقدرات الهی جامعه به دو گروه تقسیم می شود و نقصها و کمبودهای یک گروه با دستورات واجب و مستحب جبران می گردد.

طبق روایات رسیده از ائمه معصومین علیهم السلام اگر اغنیا زکات می دادند، و اگر حقوق فقرا (از طریق زکات) به آنان پرداخت می شد، دیگر هیچ فقیر مسلمانی وجود نداشت: «وَلَوْ اَنَّ النّاسَ اَدَّوْا زَکاةَ اَمْوالِهِمْ ما بَقِیَ مُسْلِمٌ فَقِیرا مُحتاجا؛ اگر مردم زکات اموال خود را پرداخت می کردند، حتی یک مسلمان فقیر و محتاج باقی نمی ماند.»

آثار زکات
با بررسی روایات معصومین علیهم السلام آثار و برکات فراوانی از زکات در جنبه های فردی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... حاصل می شود که با مطالعه آنها، علّت تأکید و اهتمام اسلام به این فریضه الهی روشن تر می گردد. برخی از این آثار عبارت اند از:

الف. آثار فردی زکات
ثمراتی که از پرداخت زکات به فرد تأدیه کنند می رسد عبارت اند از:

1. دوری از بخل و حرص

یکی از امراض روحی و روانی انسان، بخل و حرص و دلبستگی به مال دنیا است که حضرات معصومین علیهم السلام در روایات بسیاری، انسانها را از این بیماری برحذر داشته و راههای مبارزه با آن را برشمرده اند. عیوب دیگری همچون بی اعتنایی به مردم، سنگدلی، عذرتراشی، دروغ پنداشتن ادعای فقرا، سخت گیری نسبت به خانواده، توکّل داشتن به مال به جای توکّل داشتن به رازق متعال، سوء ظن به وعده های الهی، از نتایج این بیماری هستند. و جالب آنکه ائمه طاهرین علیهم السلام یکی از راههای پیشگیری و معالجه این بیماری را پرداخت زکات معرفی کرده اند.

امام صادق علیه السلام می فرماید: «مَنْ اَدَّی الزَّکاةَ فَقَدْ وُقِیَ مِنَ الشُّح؛ هر کس زکات [مال خود را] بپردازد، قطعا از بخل حفظ شده است.» و نیز آن حضرت در تفسیر آیه «کَذَ لِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمَــلَهُمْ حَسَرَ تٍ عَلَیْهِمْ...»؛ «خداوند اعمالشان را چنین حسرت بار نشانشان می دهد... » می فرماید: «هُوَ الرَّجُلُ یَدَعُ مالَهُ لا یُنْفِقُهُ فِی طاعَةِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ بُخْلاً ثَمَّ یَمُوتُ فَیَدَعُهُ لِمَنْ یَعْمَلُ فِیهِ بِطَاعَةِ اللّهِ اَوْ بِمَعْصِیَةِ اللّهِ فِاِنْ عَمِلَ فِیهِ بِطاعَةِ اللّهِ فَرَآهُ فِی مِیزانِ غَیْرِهِ فَرَآهُ حَسْرَةً وَقَدْ کانَ الْمُالُ لَهُ وَاِنْ کانَ عَمِلَ بِهِ فِی مَعْصِیَةِ اللّهِ قَوّاهُ بِذلِکَ الْمالِ حَتّی عَمِلَ بِهِ فِی مَعْصِیَةِ اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ؛ او مردی است که مال خود را نگه می دارد و از انفاق کردن در راه خدا بخل می ورزد و سپس می میرد و برای کسانی می گذارد که یا در راه خدا و اطاعت او صرف می کنند و یا در راه معصیت. اگر در راه طاعت خدا مصرف شود که آن را در میزان عمل خیر دیگری می بیند و با دید حسرت به آن می نگرد؛ چه اینکه مال او بوده. و اگر در راه معصیت خدا صرف شود، معصیت کننده را به وسیله آن تقویت کرده تا با آن مال، معصیت خدا را بکند، [که این نیز مایه حسرت او است].»

در تفسیر نور الثقلین این گونه روایت شده است که امام صادق علیه السلام را دیدند که از اوّل شب تا به صبح، در حالی که مشغول طواف کعبه بود، تنها یک دعا می کرد و آن این بود: «اَللّهُمَّ قِنی شُحَّ نَفْسِی؛ خدایا! مرا از بخل حفظ نما.»

2. برکت در اموال

همان گونه که بریدن شاخه های درخت انگور نه تنها از بار آن کم نمی کند، بلکه موجب پربارتر شدن آن می شود، زکات نیز موجب رشد داراییهای انسان می گردد؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله به فردی که از آن حضرت خواست که عملی به ا و یاد دهد تا مورد رحمت و برکت خداوند قرار بگیرد، فرمود: «اِذا اَرَدْتَ اَنْ یُثْرِیَ اللّهُ مالَکَ فَزَکِّه؛ هر گاه خواستی خداوند دارایی تو را زیاد کند، زکات آن را بپرداز.»

و امام حسن علیه السلام فرمود: «ما نَقَصَتْ زَکاةٌ مِنْ مالٍ قَطُّ؛ پرداخت زکات هرگز چیزی از ثروت کم نمی کند.»

امام باقر علیه السلام نیز زکات را موجب افزایش رزق دانسته و می فرماید: «الزَّکاةُ تُزِیدُ فِی الرِّزْقِ؛ زکات دادن روزی را زیاد می کند.»

و حتی امام صادق علیه السلام تضمین کرده است که زکات پرداخته شده، جبران می شود: «یا مُفَضَّلْ قُلْ لاَِصْحابِکَ یَضَعُونَ الزَّکاةَ فِی اَهْلِها وَاِنِّی ضامِنٌ لِما ذَهَبَ لَهُمْ؛ ای مفضل! به دوستانت بگو که زکات را به اهلش بدهند و من [جبران [آنچه را از دست داده اند، ضمانت می کنم.»

3. حفظ اموال از آفات

اثر دیگر زکات بیمه شدن اموال انسان در برابر آفات و خطرات است. روایات بسیاری زکات را «حافظ و نگهبان» برای اموال مشروع (غیر مختلط به حرام) و ضامن سلامت آنها معرفی کرده اند. امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرماید: «حَصِّنُوا اَمْوالَکُمْ بِالزَّکاةِ؛ اموال خود را با زکات دادن نگاهدارید.»

امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: «حَصِّنُوا اَمْوالَکُمْ بِالزَّکاةِ وَاَنَا ضامِنٌ لَکُلِّ ما یَتْوی (ما یُتْلَفُ وَیُضِیع) فِی بَرٍّ أَوْ بَحْرٍ بَعْدَ اَداءِ حَقِّ اللّهِ فِیهِ مِنْ التَّلَفِ؛ اموال خود را با پرداخت زکات محافظت کنید و من ضامن اموال شما که در دریا و خشکی، تلف و ضایع شود هستم؛ [البته] پس از اینکه حق خدا را پرداختید.»

4. تزکیه و تربیت

فلسفه تشریع احکام و دستورات دینی، تهذیب انسان و رساندن او به کمال است. دقت در معنای لغت زکات، به خوبی ارتباط وجوب زکات را با این هدف تبیین می کند؛ چرا که معنای زکات، طهارت و پاکیزگی و رشد و نمو می باشد و اوج این ارتباط ظریف و دقیق، آیه شریفه 103 سوره توبه است که در آن خداوند به پیامبر گرامی خویش دستور می دهد: «خُذْ مِنْ أَمْوَ لِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِم »؛ «از اموال آنها زکات بگیر، تا آنها را پاک و طاهر گردانی.»

حضرت صدیقه طاهره علیهاالسلام نیز با اشاره به ا همیت پرداخت زکات در تزکیه و تهذیب، می فرماید: «فَجَعَلَ اللّهُ ... الزَّکاةَ تَزْکِیَةً لِلنَّفْسِ وَنَماء فِی الرِّزْقِ؛ خداوند زکات را برای پاکی جان و برکت در رزق و روزی قرار داد.»

نتیجه این تهذیب و تزکیه، آن است که انسان در زمره مؤمنان واقعی قرار می گیرد؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله در وصیتش به علی علیه السلام می فرماید: «یا عَلِیّ لِلْمُؤْمِنِ ثَلاثُ عَلامات الصَّلوةَ وَالزَّکاةَ وَالصِّیامَ؛ «ای علی! علامت و نشانه مؤمنان [و شیعیان ما] سه چیز است: نماز و روزه و زکات.»

5. محبوبیّت در نزد خدا

امام صادق علیه السلام می فرماید: «اِنَّ اَحَبَّ النّاسَ اِلَی اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ اَسْخاهُمْ کَفّا وَاَسْخَی النّاسَ مَنْ اَدّی زَکاةَ مالِهِ وَلَمْ یَبْخَلْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ بِمَا افْتَرَضَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ لَهُمْ مِنْ مالِهِ؛ محبوب ترین فرد نزد خداوند عزیز و جلیل، سخاوتمندترین آنان است و سخاوتمندترین مردم، کسی است که زکات مال خود را بدهد و از آنچه که خداوند در مال او برای مؤمنین واجب نموده است، در مورد مؤمنین بخل نورزد.»

6. فرونشاندن غضب الهی

حضرت علی علیه السلام زکات را مایه فرونشاندن غضب الهی معرفی کرده، در وصیتش می فرماید: «اَللّه اَللّه فِی الزَّکاةِ فَاِنَّها تُطْفِی ءُ غَضَبَ رَبِّکُمْ؛ شما را به خدا، شما را به خدا درباره زکات [دقت کنید[ که البته زکات غضب پروردگارتان را فرو می نشاند.»

7. قبولی نماز

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «زَکُّوا اَمْوالَکُمْ تُقْبَلْ صَلاتُکُمْ؛ زکات اموال خود را بپردازید تا نمازتان قبول شود.»

ادامه دارد... .