برترین مربی و شایسته ترین شاگرد

پیشوای متقین علی علیه السلام در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله برترین معلم و مربّی جهان، بیشترین تعلیم ها را فرا گرفت و با واسطه ی پیامبر صلی الله علیه و آله از سرچشمه ی علم الهی بهره می برد. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:
إنّ اللهَ عَلّمَ رسولَه الحلالَ و الحرامَ و التنزیلَ و التأویل. فَعَلَّم رسولُ الله علمَه کلَّه علیّاً(23)؛
خداوند حلال و حرام و تنزیل و تأویل را به فرستاده ی خود آموخت و او نیز دانش آن را تماماً به علی تعلیم داد.
همین امام معصوم در جای دیگر می فرماید:
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام هزار باب از علم آموخت که از هر بابی، هزار باب دیگر می گشود.(24)
بدین ترتیب، تمام دانش و اطلاعات از جانب خداوند به رسولش القا شده و آن حضرت نیز آن ها را به علی علیه السلام تعلیم نموده است و علی علیه السلام به امامان تعلیم نموده است تا همه از علم الهی بهره برند. بنابراین، منشأ دانش بی انتهای علی علیه السلام تعلیمات الهی و سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده است. وقتی معلم و مربی، کامل ترین انسان و در اوج عرفان و یقین و دانش جای دارد و شاگرد نیز در کمال فطانت و قدرت فراگیری و معنویت، باید این شاگرد برجسته به بلندای قله ی کمال دست یازد و به بالاترین مدارج دانش دین و کتاب الهی صعود نماید.
همان گونه که اشاره شد، در سایه ی مصاحبت همیشگی علی علیه السلام با پیامبر صلی الله علیه و آله و توجه خاص رسول خدا صلی الله علیه و آله به پسر عم و داماد خود، وی به جایگاه ویژه ای از کمال و دانش دست یافت.
حضرت علی علیه السلام را در محضر رسول الله صلی الله علیه و آله جایگاهی ویژه بود. امام علیه السلام را با پیامبر خلوتهایی بود که هیچ کس از آنچه در آنها می گذشت آگاه نبود. علی علیه السلام از معانی قرآن و کلام رسول الله صلی الله علیه و آله فراوان سؤال می کرد و هرگاه نمی پرسید، پیامبر صلی الله علیه و آله در تعلیم و تربیت وی لب به سخن می گشود و هیچ کس از صحابیان این جایگاه را در منظر رسول الله صلی الله علیه و آله نداشت.(25) کلامی بلند از زبان این پیشوای راستین در این باره نقل شده است:
کنتُ إذا سألتُ رسولَ الله صلی الله علیه و آله أنبَأنی، و إذا سکتّ ابتدأنی؛(26)
هنگامی که از پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال می کردم، پاسخم را می داد و چون پرسشم تمام می شد و ساکت می شدم، ایشان شروع به سخن گفتن می فرمود. در برخی مجالس چون بر آن حضرت صلی الله علیه و آله وارد می شدم، با من به تنهایی به بحث و گفت و گو می نشست.(27)
افزون بر این، روایات فراوانی وجود دارد و در آن ها از قول علی علیه السلام نقل شده است که: نهانی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فلان ... أمرنی رسول الله صلی الله علیه و آله فلان... و یا روایاتی که با عبارت « فیما أوصی به رسول الله صلی الله علیه و آله علیاً » وارد شده است، همگی بیانگر آن است که پیامبر صلی الله علیه و آله رهنمودها و توصیه های مختلفی در مسائل دین و دنیا به امام علیه السلام داشته است.
در موارد زیادی علی علیه السلام از سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و چگونگی برخورد او با مسائل مختلف سخن می گوید و یا در سخنان خود به قول و فعل پیامبر صلی الله علیه و آله استناد می کند که همه ی اینها بیانگر ارتباط و پیوستگی علی علیه السلام با مربی و مراد خود و تعلیمات هدایت گر این معلم آسمانی به امام علیه السلام است. این امر، موجب شده است، علی علیه السلام در زمینه ی دانش دینی و قرآنی به جایگاه ویژه ای دست یابد و پس از رحلت رسول الله صلی الله علیه و آله در پاسخ به مردم و تبیین آیات قرآنی، از این گنجینه ی دانش به خوبی استفاده نماید.
به عنوان نمونه امام علیه السلام هنگامی که لباس نو می خرد و می پوشد: این گونه دعا می خواند: « الحمد الله الذی رَزَقنی من الرّیاشِ ما أتَجمّلُ به فی الناسِ، و أُواری به عَورتی؛ سپاس خدای را که به من پوشش و لباس عطا فرمود تا بدان وسیله در میان مردم آراسته گردم و خود را بپوشانم. » پس از آن می فرماید: « هکذا سمعتُ رسول الله صلی الله علیه و آله یقول؛ از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که چنین می فرمود ».(28)
امام علیه السلام در وضو گرفتن به کیفیت وضوی پیامبر تأسّی می نمود و بسان رسول خدا صلی الله علیه و آله وضو می گرفت و می فرمود: « هذا وضوءُ رسولِ الله، من سَرّه أن یَنظرَ إلی وضوءِ النّبی فَلیَنظر إلی هذا؛ این طریق وضو ساختن رسول خدا صلی الله علیه و آله است، هرکس او را خوش آید که وضوی پیامبر صلی الله علیه و آله را ببیند، به وضو گرفتن من درنگرد.»(29)
داماد و پسر عم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، حتی در نوشیدن و آداب آن، لباس پوشیدن و زینت کردن، کیفیت دعا کردن، شب زنده داری و عبادت، صدقه دادن و مجالست و همنشینی با دیگران، تعالیم و دستورهای صریحی از پیامبر صلی الله علیه و آله داشت و سیره ی نبوی را در این امور برای دیگر اصحاب توضیح می داد.(30) بر طبق گواهی اخبار و روایات شیعه و سُنّی، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به گونه ای منظم احادیثی را بر علی علیه السلام املا می کرده است و او نیز آن ها را به طور دقیق یادداشت می کرده و همه ی حقایق، به ویژه تفسیر قرآن را، از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله می نگاشته است و همه ی این احادیث را به صورت مکتوب - حتی پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله – همیشه به همراه داشته است. صحیفه ی جامعه ی علی بن ابی طالب علیه السلام به عنوان نخستین مجموعه ی تألیف یافته در تاریخ اسلام، نمونه ای از این تلاش می باشد.
اینک به شواهد روایی اشاره می شود که در آن ها حضرت علیه السلام برای راهنمایی دیگران، از وصایا و سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله یاری می گیرد و پاسخ آن ها را به نیکی می دهد: در مقامی امام علیه السلام می فرماید: « سوگند به خداوند که محمد صلی الله علیه و آله را به حق مبعوث نمود، پاسخ هر سؤال و درمان هر گرفتاری و مشکلی در قرآن وجود دارد و من نیز بدان ها آگاهی دارم.» در این جا مردی بر می خیزد و از دزدی هایی که هر شب در خانه ی او اتفاق می افتد، شکایت می کند و از امام علیه السلام می خواهد تا اگر راه چاره ای در آیات قرآن وجود دارد، او را راهنمایی نماید. امام علیه السلام در پاسخ می فرماید: « برای امان از دزدی و سرقت، هنگام خواب آیه ی شریفه ی : ( قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیّاً مَا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى وَ لاَ تَجْهَرْ بِصَلاَتِکَ وَ لاَ تُخَافِتْ بِهَا وَ ابْتَغِ بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلاً * وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کَبِّرْهُ تَکْبِیراً )(31)را تلاوت نما.»(32)
در روایتی دیگر، ذیل آیه ی شریفه به نقل از پیامبر صلی الله علیه و آله می خوانیم: « فی وصیّةِ النبیِّ لعلِّیٍ: یا علیُّ، أمانُ لأمّتی مِنَ السّرقِ « قل ادعوا الرّحمن أیّاً ما تدعوا...»إلی آخر السورة.»(33)
با قرار دادن این دو روایت در کنار یک دیگر، به خوبی روشن می شود که علی علیه السلام در رفع مشکل و پاسخ به سوال سائل، از وصیت و کلام نورانی پیامبر صلی الله علیه و آله کمک می گیرد و به راهنمایی او می پردازد.
در روایت دیگری نقل شده است که علی علیه السلام در هنگام وقوع جنگ، مسلمین را به برپایی نماز توصیه می فرمود و آن ها را به مراقبت و محافظت از این فریضه ی الهی فرمان می داد و با استناد به آیه ی شریفه ی: ( وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاَةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْهَا )(34) و اشاره به سیره ی نبوی، می فرمود: « پیامبر نیز پس از نازل شدن این آیه، خاندان خود را به برپایی نماز سفارش می فرمود و در راه اقامه و برپا شدن نماز صبر می نمود.»(35)
هم چنین در مقامی دیگر آن حضرت علیه السلام در پاسخ به سؤال فردی که از رام نبودن چارپای خود شکایت دارد، به او توصیه می نماید در گوش چارپا، آیه ی شریفه ی: ( وَ لَهُ أَسلَمَ مَن فِی السَّمواتِ وَ الأرضِ طَوعاً وَ کَرهاً وَ إِلیهِ یُرجَعُونَ) را بخواند. در روایتی دیگر می خوانیم که امام علیه السلام این مطلب را از تعالیم و وصایای رسول خدا صلی الله علیه و آله آموخته است.(36)

امام علی علیه السلام در محضر برترین مفسّر قرآن

به گواهی اخبار و روایات متعدد، پیامبر رحمت، حضرت محمد صلی الله علیه و آله پس از نزول وحی، آیات قرآن را بر علی علیه السلام می خواند و او را از محتوای آیات آگاه می نمود و تأویل و تنزیل آن ها را به حضرتش می آموخت. حتی زمانی که فرشته ی وحی بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل می شد و علی علیه السلام نزد پیامبر حضور نداشت، رسول خدا صل الله علیه و آله آیاتی که در آن فاصله نازل شده بود بر امام علیه السلام می خواند و می فرمود: « یا علی؛ در غیبت تو، چنین و چنان نازل شد و تأویل و تفسیر آن نیز چنین است.»(37) لذا علی علیه السلام در فهم و تفسیر آیات، تحت تعلیم و آموزش مستقیم پیامبر صلی الله علیه و آله به سر می برد و چند و چون تفسیرها و تأویل های کتاب خدا را از محضر مربی و مراد خود، برترین مفسر قرآن، می آموخت. اینک به نمونه ای در این باره اشاره می شود:
علی علیه السلام می فرماید:
ألا أُخبرکم بأفضل آیةٍ فی کتابِ الله تعالی حَدَّثنا بها رسولُ الله: (وَ مَا أَصَابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُو عَنْ کَثِیرٍ )(38)و سَأُفَسِّرها لک یا علیّ؛ آیا به برترین آیه ای که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ی آن با ما سخن گفت، شما را آگاه سازم؟ آن آیه ی: ( مَا أَصَابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِمَا...) می باشد که پیامبر فرمود: یا علی آیه را برایت تفسیر می کنم.(39)
در ادامه روایت، علی علیه السلام از چگونگی تفسیر آیه به وسیله ی رسول خدا صلی الله علیه و آله، اصحاب را آگاه می سازد و می فرماید: رسول الله صلی الله علیه و آله این آیت مبارک را برای من این گونه تفسیر فرمود:
منظور از : (مَا أَصَابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ ) بیماری، عقوبت یا بلاهای دنیوی است که به واسطه ی آنچه انجام می دهید، گریبان گیر شما می شود؛ زیرا خداوند تعالی، بزرگوارتر از آن است که آنچه در دنیا بر بندگان عفو کرده، عقوبت آن را در آخرت تکرار کند. خداوند بردبارتر از آن است که از عفو خود صرف نظر کند و بندگان را عقوبت نماید.(40)
در همین باره در یک از خطبه های نهج البلاغه می خوانیم که امام علیه السلام مشغول ایراد خطبه بودند که مردی برخاست و گفت: ما را از فتنه خبر ده، آیا درباره ی آن از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیده ای؟ امام علیه السلام در پاسخ فرمود: « چون خدا این آیت را فرستاد: (أالم * َحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لاَ یُفْتَنُونَ‌ ) دانستم تا رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان ماست، فتنه نتواند برخاست. پرسیدم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ، این فتنه ای که خدا تو را از آن خبر داده چیست؟ فرمود: ای علی! امت من پس از من به زودی دچار فتنه گردند. مردم به مال های خود فریفته شوند و به دین خویش بر خدا منت نهند. رحمت پروردگار آرزو کنند و از سطوت او ایمن زیند. حرام خدا را حلال شمارند، با شبهت های دروغ وهوس هایی که به غفلت در سر دارند. « می » را « نبیذ » گویند و حلال پندارند. حرام را « هدیّت » خوانند و ربا را معاملت دانند. گفتم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، آن زمان آن مردم را در چه پایه نشانم؟ از دین برگشتگان یا فریفتگان؟ فرمود: فریفتگان».(41)
هم چنان که می بینیم، امام علی علیه السلام پس از نزول آیه ی فوق برای درک و فهم بیشتر مقصود خداوند، به حضور مربی و مراد خود، رسول خدا صلی الله علیه و آله می رود و تفسیر و معنای فتنه را که در آیه بدان اشاره شده است از حضرت رسول صلی الله علیه و آله می پرسد و او نیز به توضیح و تبیین مطلب می پردازد. در آثار روایی، روایت دیگری به چشم می خورد که نشان گر آن است که امام علیه السلام در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله تفسیر بسیاری از آیات را آموخته است:
امام محمد باقر علیه السلام فرمودند:
علی علیه السلام تفسیر آیه ی : (لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِهَا غُرَفٌ )(42) را از رسول الله صلی الله علیه و آله پرسید و فرمود: این خانه ها و غرفه ها از چه بنا شده است؟ حضرت رسول صلی الله علیه و آله در پاسخ به علی علیه السلام فرمود: این غرفه ها را خداوند برای اولیا خود از درّ و یاقوت و زبرجد بنا نموده است. سقف این خانه ها را نقره است و هر خانه، هزار درب طلا دارد و فرشته ای نگهبان، و ...(43)
بدین سان، علی علیه السلام در سایه ی توفیقات الهی، بیش از همه از برکات و فیوضات درک محضر رسول خدا بهره برده و به تربیت و رشدی منحصر به فرد، دست یافته است. این امر، بر آگاهی و فهم قرآنی امام علیه السلام تأثیر فراوان داشته و موجب شده تا سنّت پیامبر، یکی از منابع مهم تفسیری امام علی علیه السلام به شمار آید.
مصحف امام علی بن ابی طالب یا تفسیر آن بزرگوار

قبل از پرداختن به چگونگی و ویژگی های مصحف امام علیه السلام، لازم است به یکی از عوامل بسیار مهم در حفظ و صیانت قرآن از تحریف اشاره نماییم. علی علیه السلام در این مرحله از تاریخ قرآن، نقش مهم و اساسی داشته است و به عنوان صحابی پیشگام رسول خدا صلی الله علیه و آله در این زمینه به شمار می آید. دانش پژوهان قرآنی از این مرحله به نام جمع قرآن یاد می کنند که اکنون به ابعاد آن پرداخته می شود:

جمع قرآن و علی علیه السلام

قرآن بر رسول خدا نازل می شد و آن حضرت با توجه به علاقه و اشتباق فراوان به نزول آیات قرآن، آنها را حفظ و بر صحابی ارجمند خود می خواند. علاقه ی فراوان رسول خدا صلی الله علیه و آله و یاران او به حفظ و قرائت آیات الهی، عامل مهمی در صیانت قرآن از هرگونه تصحیف و تحریف به شمار می آید. دکتر صبحی صالح در این باره می نویسد:
پیامبر صلی الله علیه و آله، خود سید حفّاظ بود و آیات قرآن را در سینه حفظ و نگه داری می نمود و در این زمینه اهتمام فراوانی مبذول می داشت. علاوه بر پیامبر صلی الله علیه و آله، تعدادی از صحابه مانند: خلفای اربعه، ابن مسعود، حذیفه، عایشه و ... قرآن را حفظ می کردند و به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرضه می داشتند. نگه داری قرآن در حافظه ها، یکی از مهم ترین عوامل حفظ و صیانت قرآن بوده است. عامل دوم، نگارش وحی بر روی نوشت افزارهای موجود بوده است. پیامبر صلی الله علیه و آله در کار نوشتن آیات سعی فراوانی داشت و به تعدادی از صحابه، مانند علی علیه السلام فرمان می داد تا آیات قرآن را بنگارند.(44)
دکتر صبحی صالح جمع قرآن را به دو معنای ذکر شده - یعنی حفظ در سینه ها و نوشتن بر روی نوشت افزارها - می داند و معتقد است این کار در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله انجام می شده است.
بر اساس روایات و اخبار فراوان، علی علیه السلام در هر دو مرحله، پیشگام بوده است. او در حفظ و قرائت قرآن بیش از همه ی صحابه اهتمام داشته و تحت نظارت رسول خدا صلی الله علیه و آله، با علاقه فراوان به این کار می پرداخته است. افزون بر آن، امام علیه السلام به عنوان کاتب وحی در زمینه ی نگارش آیات الهی نیز بیش از دیگران کوشش می کرده است. او دارای خط خوشی در نگارش کوفی بوده و آیات قرآن را با خط خود می نگاشته است.(45)
پیش تر به نقل از امام علیه السلام آوردیم که آن بزرگوار فرمودند: « چون آیات الهی نازل می شد، پیامبر مرا می خواند و آن ها را بر من املا می کرد تا من با خط خود، آیات قرآن را می نگاشتم و...»
امام علیه السلام پس از رحلت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بنا به وصیت حضرتش به جمع و گردآوری قرآن پرداخت. او خود در این باره می فرماید:
رسول خدا صلی الله علیه و آله به من سفارش و وصیت فرمود که پس از دفن او جز برای نماز جمعه از خانه خارج نشوم تا آن گاه که کتاب خدا را جمع آوری نمایم؛ زیرا قرآن در آن زمان روی چوبه های نخل و استخوان های شانه ی شتر نوشته شده بود.(46)
پیشوای متقیان، پس از آن خود را ملازم خانه ساخت و مشغول جمع و تألیف آیات قرآن گردید و از خانه جز برای نماز بیرون نیامد تا این که تمام آیات را یک جا جمع نمود و تنزیل و تأویل و ناسخ و منسوخ آن ها را نیز با خط خود نگاشت.(47) بنابراین، نخستین کسی که پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله، مشغول گردآوری قرآن شد و کتاب خدا را طبق ترتیب نزول جمع نمود، علی بن ابی طالب علیه السلام بود.(48)

ویژگی های مصحف امام علی علیه السلام

پرداختن به چگونگی جمع قرآن به وسیله ی علی علیه السلام و مصحف آن امام بزرگوار، نیازمند، پژوهشی گسترده می باشد و گفت و گو در این باره نیز مجال وسیعی می طلبد و ما بخشی را که در ارتباط با این بحث است، بر می گزینیم. در آثار روایی و تفسیری شیعه و سنی، ویژگی هایی برای مصحف علی علیه السلام بیان شده است که در این جا بدان می پردازیم:
1.مصحف امام علیه السلام نخستین تألیف در تاریخ اسلام می باشد. اگر مصحف امام علیه السلام تنها مشتمل بر آیات قرآن بود، به عنوان نخستین تألیف از آن یاد نمی شد. بنابراین، می توان گفت این مصحف علاوه بر نص قرآن، شامل تفسیر و تأویل آیات نیز بوده است و از این رو، به عنوان نخستین تألیف یا صحیفه ی مکتوب، معرفی شده است.
2.این مصحف مشتمل بر شروح و تفاسیری بر آیات مبهم و بیان اسباب نزول آیات بوده است. در آن مکی بر مدنی و منسوخ بر ناسخ مقدم شده است. در این مصحف، به مکانی و زمانی که آیات قرآن در آن نازل شده و یا مناسبتی که نزول آیات را موجب گردیده نیز اشاره شده است. قرائت موجود در مصحف نیز، قرائت رسول خدا صلی الله علیه و آله می باشد.
این مصحف جنبه های عام و همیشگی آیات را در بردارد. به گونه ای که این جوانب محدود در زمان و مکان یا شخص خاصی نمی شود. این معنا همان تأویل است که در مصحف علی علیه السلام مشاهده می شود. تنزیل مناسبتی است که مربوط به زمان نزول آیه می شود و مصحف امام علیه السلام مشتمل بر همه ی این دقایق است که حضرت علی علیه السلام آن ها را از شخص پیامبر صلی الله علیه و آله فرا گرفته بود و بدون آن که ذره ای از آن ها را فراموش کند، در مصحف خود گرد آورده بود.(50)
3.در این مصحف محکم و متشابه، اسامی اهل حق و باطل و انحرافات برخی مهاجران و انصار ذکر شده است.(51)
در برخی روایات دیگر آمده است که امام علیه السلام اسامی منافقان را از رسول خدا صلی الله علیه و آله آموخته بود. بعید نیست که پیامبر صلی الله علیه و آله چهره ی یک عده از منافقان را در مجالس خصوصی به برخی خواص اصحابش مانند امیرمؤمنان علیه السلام معرفی نموده باشد و امام علیه السلام نیز آن ها را در مصحف خود ذکر کرده باشد.(52)
آیة الله خویی پس از آن که روایات مختلفی را درباره ی مصحف علی علیه السلام می آورد، بر این نکته تصریح می کند که آن مصحف افزونی هایی داشته و آن افزونی ها، تفسیر و تأویل آیات بوده است که علی علیه السلام آن ها را به املا رسول الله صلی الله علیه و آله ثبت و ضبط می نموده است. به دیگر سخن، هر آنچه بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل می شده، قرآنی نبوده است؛ بخش هایی قرآنی و جلوه ی اعجاز الهی و برخی توضیحات و تفسیرها و تأویل های آیات بوده است. بنابراین، آنچه در آن مصحف به وسیله ی حضرت جمع آوری شده، وَحیانی بوده و همه آن ها قرآنی نبوده است. او در توضیح این مطلب، می نویسد:
قرآن علی علیه السلام مشتمل بر اضافاتی است که جزء قرآن نبوده است. این اضافات یا تفسیر آیات بوده و به عنوان تأویل و بیان آنچه بازگشت کلام خدا بر آن است، و یا شرح و توضیح آیات، به عنوان تنزیل از سوی خداوند. تنزیل در این جا تنها به معنای آن چیزی نیست که به صورت قرآن نازل شده است؛ زیرا تنزیل در مواردی در قرآن و روایات به معنای خود قرآن است ولی گاهی هم در معنای اصلی و مصدری خود ( فرو فرستادن ) استعمال می گردد، گر چه به عنوان آیات قرآن نباشد. زیرا آنچه از سوی خداوند نازل می گردد، مستلزم آن نیست که قرآن باشد. ممکن است سخنی از طرف خدا نازل شود که غیر از آیات قرآنی بوده باشد. بنابراین، اضافات تنزیلی که طبق روایات، در قرآن علی علیه السلام وجود دارد، شاید از این گونه سخنان بوده که در شرح و تبیین آیات قرآن از طرف خدا نازل گردیده است، بدون این که جنبه ی قرآنی داشته باشد. روایات مربوط نیز تنزیل بودن برخی اضافات قرآن علی علیه السلام را می رساند، نه قرآن بودن آن ها را. (53)
علامه سید جعفر مرتضی عاملی پس از نقل گزارش های بسیاری درباره ی چگونگی مصحف علی علیه السلام می نویسد: « بدین سان، روشن شد که مصحف علی علیه السلام با قرآن موجود هیچ گونه تفاوتی نداشته است و تفاوت های یاد شده، تنها در چینش سوره ها و ترتیب نزول آن ها و هم چنین تفسیر و تأویل آیات بوده و نه جز آن.»(54)
بدین ترتیب، مصحف علی علیه السلام عملاً تفسیر قرآن بوده است، تفسیر عظیم و بی نظیر و نخستین تفسیر تدوین یافته ی قرآن کریم. آری، علی علیه السلام نخستین کسی است که تفسیر قرآن را با تلقی از وحی و تعلیمات پیامبر صلی الله علیه و آله نگاشت و حقایق و دانش های فراوانی در آن جای داد. اما دریغ که مردم آن روزگار، قدر آن گوهر ارزشمند و گنجینه ی علم و معرفت را ندانستند و از آن بهره ی لازم را نبردند. علاوه بر مصحف آن بزرگوار، انبوه نقل های تفسیری ارزشمند امام علیه السلام در متون حدیثی و تفسیری پراکنده است و این همه، نمونه های روشن تفسیر علوی و نشانِ دانش انبوه آن حضرت می باشد.

تفسیر به رأی

روشی که در تفسیر قرآن در میان برخی مفسران دیده می شود، روش تفسیر به رأی است که در آن، نظر و اندیشه ی مفسر محور استنباط قرار می گیرد. مفسر در این روش، به اجتهاد خود در تفسیر قرآن اعتماد می نماید و از روایات منقول از صحابه یا تابعین در تفسیر استفاده نمی کند. در این نوع که تفسیر مذموم و باطل به شمار می آید، قرآن بدون علم و آگاهی و از روی هوا و نادانی به قواعد زبان و مقاصد قرآن تفسیر می شود و در تبیین آیات الهی، بدعت و روشی نادرست و مخالف احکام شرع گذاشته می شود. چنین تفسیری است که در روایات شدیداً نهی شده است.(55)
رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز چنین تفسیری را شدیداً نهی کرده و می فرماید:
من قال فی القرآن برأیهِ فَلیتبَّوأ مَقعَدَه من النّار؛(56)
کسی که قرآن را به رأی و نظر خود تفسیر کند. جایگاهش آتش جهنم است.
پیشوای آگاه، علی علیه السلام در این باره نیز با آگاهی تمام سخن می گوید و تفسیر به رأی را مذمت می نماید. وی به مخاطب خود می فرماید:
بر تو باد که از تفسیر به رأی در قرآن دوری کنی و مفهوم و تفسیر آیات را از آگاهان و دانایان به کتاب خدا بپرسی. ظاهر برخی آیات قرآن شبیه سخنان بشر می باشد، در حالی که آن کلام خداست و تأویلی و معنای آن هیچ شباهتی به سخنان انسانی ندارد؛ هم چنان که احدی از مخلوقات خدا و افعال آن ها شباهتی به ذات مقدس الهی ندارد. کلمات و آیات خداوندی نیز قابل سنجش با سخنان بشری نمی باشد. بنابراین هرگز آیات الهی و کلمات خداوند را به کلام بشر تشبیه نکن و میان این دو، مقایسه قرار مده که گمراه و هلاک خواهی شد.(57)
امام علیه السلام در این روایت با اشاره به این مطلب که تأویل و تفسیر آیات الهی کار هر کسی نیست، می فرماید: « سخنان خداوند نباید با کلام بشری مقایسه شود و با همان روشی که سخنان انسان ها مورد بررسی قرار می گیرد تفسیر شود. فهم و درک سخنان خداوند با درک سخنان انسانی تفاوت دارد و برای تفسیر آن باید از اعمال نظر و تحمیل پندارهای شخصی پرهیز نمود که این کار، هلاکت و ضلالت به دنبال خواهد داشت.»
وی در مقامی دیگر، تفسیر به رأی را پیروی از خواست ها و تحمیل پندارها و هواها بر قرآن می داند و می فرماید:
و آخر قد یَسَمّی عالماً و لیس به، فاقتبس جهائل من جهّال، و أضالیل من ضلّال، و نصب للنّاس شرکاً من حبائل غرورِ و قول زورِ قد أحمَلَ الکتابَ علی آرائهِ، و عَطف الحقَّ علی أهوائِه؛
و دیگری که دانشمندش دانند و بهره ای از دانش نبرده، ترّهاتی چند از نادانان و مایه های جهلی از گمراهان به دست آورده، دام هایی از فریب و دروغ گسترده، کتاب خدا را به رأی خویش تفسیر نماید و حق را چنان که دلخواه اوست تعبیر کند.(58)
پی‌نوشت‌ها:
1.مهدوی راد، « تاریخ تفسیر و تطور آن »، میراث جاویدان، شماره 14، ص 20
2.نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، خطبه 1، ص 7
3.همان، خطبه ی 194
4.مجادله، آیه ی 19
5.ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج1، ص 266
6.همان، ج1، ص 267
7.میراث جاویدان، ص 23
8.تکاثر، آیه ی 1-3
9.فیض الاسلام، نهج البلاغه، خطبه ی 212
10.ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج11، ص 153
11.حضیّر جعفر، تفسیر القرآن بالقرآن عند العلامة الطباطبایی، ص 67
12.المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، ج1، ص 11
13.نهج البلاغه، خطبه ی 133
14.میراث جاویدان، ص 19
15.مدیرشانه چی، علم الحدیث و درایة الحدیث، ص 24
16.نهج البلاغه، خطبه ی 192
17.کافی، ترجمه و شرح سید جواد مصطفوی، ج1، ص 82
18.اربلی، کشف الغمة، ج1، ص 184
19.همان، ص 184 و بحارالانوار، ج 38
20.بحارالانوار، ج40، ص 151
21.نهج البلاغه، خطبه ی 192
22.شرح نهج البلاغه، ج3، ص 210
23.بحارالانوار، ج40، ص 208
24.همان، ص 132
25.کتاب سلیم بن قیس هلالی، ص 63
26.متقی هندی، کنز العمال، ج13، ص 128
27.کافی، ج1، ص 82
28.مسند احمد بن حنبل، ج1، ص 254
29.همان، ص 182 و 230
30.ر.ک: همان، ص 126، 138-139، 149، 217 و 235
31.اسراء، آیه ی 110-111
32.نورالثقلین، ج3، ص 233
33.همان
34.طه، آیه ی 132
35.نور الثقلین، ص 409
36.همان، ج1، ص 360
37.بحارالانوار، ج89، ص 79
38.شوری، آیه ی 30
39.مسند احمد بن حنبل، ج1، ص 137
40.همان
41.عنکبوت، آیه ی 3
42.نهج البلاغه، خطبه 156
43.زمره، آیه ی 20
44.نورالثقلین، ج5، ص 217
45.صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، ص 65 و 66
46.حجتی، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 204 و 409
47.همان، ص 216 و سیوطی، الاتقان، ج1، ص 183
48.همان
49.التمهید فی علوم القرآن، ج1، ص 225
50.همان، ص 225-229
51.مرتضی عاملی، حقایق هامة حول القرآن الکریم، ص 157-161
52.سید ابوالقاسم خوئی، البیان، ج1، ص 318-321
53.همان
54.حقایق هامه حول القرآن الکریم، ص 157-161
55.التفسیر و المفسرون، ج1، ص 264 و صابونی، التّبیان فی علوم القرآن، ص 155
56.طبری، جامع البیان، ج1، ص 34
57.بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج1، ص 3 و نورالثقلین، ج3، ص 351
58.نهج البلاغه، خطبه ی 87