مامون از احضار امام رضا علیه السلام به مَرو، اهدافی را دنبال می کرد، اما امام رضا علیه السلام، با سیاست و کیاست، آن سفر را تبدیل به سفری پر از خیر و برکت برای شیعیان نمود. ایشان در ابتدای سفر عدم میل باطنی خود را به این سفر اعلام کرد. (1) در نقطه نقطه این سفر، با سخنرانی های خود حقانیت خود و مذهب شیعه را به اثبات رساند. در مناظرات علمی نیز برتری علمی خود را بر سایر دانشمندان اسلامی و غیر اسلامی به اثبات رساند. لذا مامون که با این برنامه مزورانه سعی در نابودی شیعه و کنترل امام شیعیان از طرفی و موجه ساختن چهره حکومت خود از طرف دیگر داشت، سرانجام ناکام از اهداف خود، مانند حکام گذشته راهی جز حذف امام برای خود نمی بیند و با این کار تمام آبروی خود را از دست می دهد.

آغازی که نافرجام ماند
مامون پس از استقرار حکومت خود و فراغت از جنگ با برادرش امین، حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام را به سفری اجباری فراخواند. هدف او از این سفر، بازسازی وجهه خود در بین مردم و علویان –یعنی سرسخت ترین دشمنان حکومت اموی و عباسی- بود. (2) از همین رو افرادی را برای همراهی امام از مدینه تا مرو فرستاد. هر چند در ظاهر، مامون امام رضا علیه السلام را دعوت به مرو کرده بود، ولی در واقع این کار تبعید امام از بین یاران به محلی بود که کاملا تحت کنترل مامون باشد. ولی امام علی بن موسی علیه السلام که از اهداف شیطنت آمیز مامون مطلع است، نقشه او را با شکست روبرو ساخت. آن حضرت با اعلام نارضایتی خود از این سفر و دستور دادن اقوام و خویشان خود به گریه، همه را متوجه اجباری بودن این سفر گرداند. (3) همین مسئله باعث شد تا مامون نتواند وجهه خود را بین نزدیکان امام و مردم مدینه اصلاح نماید. بلکه لکه ننگین دیگری بر تاریخ حکومت غاصبین افزوده شده و کینه او در دل یاران امام تشدید گردید.
مامون که با استفاده از تجربه اسلاف ظالم خود دریافته بود با قتل این خاندان، ریشه این جریان خشکانیده نمی- شود، و از همین رو تلاش می کرد تا با این سیاستهای پیچیده ریشه این جریان را بخشکاند، مجبور به قتل امام هشتم شیعیان گردید. این کار مامون در واقع تیر خلاصی بود که مامون خودش به برنامه مزورانه خود زد و تمام اهداف خود از این سفر اجباری را با شکست قطعی در طول تاریخ مواجه ساخت.
در ادامه این سفر نیز، مامون به خاطر ترس از نفوذ فرزند حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام در بین شیعیان، مسیر حرکت ایشان را از مناطقی تعیین می کند که شیعیان و علویان حضور نداشته باشند. (4) لذا حضرت از کوفه و قم عبور نمی- کند. با این حال امام در تمام مسیر سعی در برقراری ارتباط با مردم نموده و در هر مکانی رسالت خود را به انجام می رساند. از جمله این موارد می توان به سخنرانی امام در بصره، نیشابور و مرو اشاره کرد. (5)

دست ردّ بر سینه شیطان
هدف دیگری که مامون از این سفر دنبال می کرد، تقدس زدایی از چهره امام بود. او برای این هدف، ولایتعهدی را به امام پیشنهاد داد. اگر امام علی بن موسی علیهماالسلام این پیشنهاد را می پذیرفت، دیگر ادعای تقوا و پارسایی او مقبول مردم قرار نمی گرفت. ولی امام از پذیرش آن امتناع کرد. (6) امتناع امام به قدری موثر بود که وزیر مامون سهل بن زیاد می- گوید:
هیچگاه ولایت عهدی را این قدر بی ارزش نیافتم. مامون آن را به علی بن موسی [علیهماالسلام] اعطا می کرد و او از پذیرش آن امتناع می ورزید. سرانجام مامون -که با تهدید امام به قتل، ایشان را مجبور به پذیرش ولایت عهدی کرده بود- گمان می- کرد به هدف خود رسیده است. اما شرط امام مبنی بر عدم دخالت در امور اجرایی، نقشه او را نقش بر آب نمود. (7)

عقب نشینی در برابر هشیاری امام
علاوه بر این که امام در جایگاه های مختلف اعلام می کرد که پذیرش ولایتعهدی نه از روی اختیار بلکه از روی اجبار بوده است. (8) در مواردی که امام نیز مجبور به دخالت در امور می گردید باز هم با هشیاری کامل، نقشه های مامون را نقش بر آب می کرد. از جمله این موارد، اجبار امام به اقامه نماز عید بود. امام پس از خودداری از قبول این ماموریت، سرانجام ناچار به پذیرش آن می شود. اما شرط او برای پذیرش این امر، اقامه نماز به شیوه رسول الله صلی الله علیه و آله و امیر مومنان علی علیه السلام است. شرطی که اوضاع را چنان به نفع امام رقم می زند که مامون ناچار امام را از میان راه بر می گرداند تا به گمان خود حکومتش را از نابودی حفظ کند. (9)

خیال خام دشمن
اقدام دیگری که مامون ترتیب آن را داد، برگزاری جلسات مناظره علمی بود. (10) به گمان مامون این مناظرات در هر صورت به نفع او خواهد بود. چرا که پیروزی حضرت علی بن موسی علیهماالسلام در مناظرات، پیروزی حکومت به حساب خواهد آمد. زیرا او ولیعهد است. و شکست او در مناظرات نیز برای حکومت مفید است زیرا جایگاه امام را در بین شیعیان و ارادتمندان او دچار تزلزل خواهد نمود. اما نتیجه، عکس این است. زیرا امام با شرط عدم دخالت در امور کشور، اعتراض خود را به حکومت و عدم تایید آن اعلام کرده است. در نتیجه پیروزی های او در مناظرات به نفع حکومت نخواهد بود. و از طرف دیگر جوابهای قاطع حضرت به مناظره کنندگان، جایگاه ایشان را در بین دوستان و حتی مخالفین مذهبی او ویژه ساخت.
آن چیزی که مامون را مجبور به قتل امام علی بن موسی الرضا علیهماالسلام کرد، سیاست و درایت آن امام معصوم بود به نحوی که مامون پس از گذشت دو سال از اجرای نقشه خود، دست خود را خالی و تمامی اهداف خود را بر زمین مانده می بیند.

نقشه های نقش بر آب
در نهایت، مامون که با استفاده از تجربه اسلاف ظالم خود دریافته بود با قتل این خاندان، ریشه این جریان خشکانیده نمی- شود، و از همین رو تلاش می کرد تا با این سیاستهای پیچیده ریشه این جریان را بخشکاند، مجبور به قتل امام هشتم شیعیان گردید. این کار مامون در واقع تیر خلاصی بود که مامون خودش به برنامه مزورانه خود زد و تمام اهداف خود از این سفر اجباری را با شکست قطعی در طول تاریخ مواجه ساخت. از همین روست که مامون پس از به شهادت رساندن امام رضا علیه السلام، اظهار تاسف کرده و خود را از این قتل تبرئه می کند بلکه بتواند با فضاسازی تبلیغاتی جلوی شکست خود را بگیرد. و البته آن چیزی که مامون را مجبور به قتل امام علی بن موسی الرضا علیهماالسلام کرد، سیاست و درایت آن امام معصوم بود به نحوی که مامون پس از گذشت دو سال از اجرای نقشه خود، دست خود را خالی و تمامی اهداف خود را بر زمین مانده می بیند.

پی نوشت:
1) بحار الانوار، مجلسی، محمد تقی، جلد49، صفحه 117
2) انسان 250 ساله، خامنه ای، سید علی، صفحه 309 الی 311
3) بحار الانوار، همان.
4) انسان 250 ساله، همان، 316.
5) عیون اخبار الرضا، ابن بابویه، محمد بن علی، جلد 2، صفحه 135 و بحار الانوار، همان، صفحه120.
6) بحار الانوار، همان، صحفه 129.
7) روضة الواعظین، فتال نیشابوری، محمد بن احمد، طبع جدید،506
8) بحار الانوار، همان، صحفه 130.
9) الارشاد، شیخ مفید، جلد2ف صفحه264
10) بحار الانوار، همان، صفحه 189.