شعائر الهى که از نظر معنوى و ارزش وجودى مورد توجه حضرت حق هستند و هر یک راهنمائى و نشانى براى عبادت خالصانه‏اند به خاطر این که اضافه تشریفى به وجود مقدس پرورگار دارند بسیار قابل احترام‏اند و به قول قرآن مجید بزرگداشت آن شعائر مایه در تقواى قلب دارد.

وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ: «1»

و هر کس شعائر خدا را بزرگ شمارد بدون تردید این بزرگ شمردن ناشى از تقوى دلهاست.

دلى که از تکبر و غرور و ریا و بخل و بدبینى در سایه ایمان به خدا و قیامت و از برکت معرفت به حقایق در پوشش و حصار تقوا قرار گرفته البته صاحبش حرمت و احترام شعائر خدا را نگاه مى‏دارد.

شعائر الهى گاهى مکانى و گاهى انسانى و گاهى زمانى است، و عظمت و موقعیت هر کدام از شعائر از توجه حضرت حق به آنها و انتخابشان براى جهتى خاص نشأت مى‏گیرد.

تعطیل شنبه بنابر حکم تورات واجب و از شعائر ملت یهود و از دیگر فرائض آئین آنها بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.

از خود آنان روایت شده: خداوند در روز شنبه ساختمان جهان هستى را به پایان رسانید، و بنى‏اسرائیل روز شنبه از مصر خارج شده و از ستم‏هاى طاقت فرساى فرعونیان نجات یافتند، بر آنان مقرر شده بود که در چنین روزى از هر کارى دست بردارند و به اجراى شعائر الهى و عبادت بپردازند و به ویژه از صید ماهى بپرهیزند.

وَ قُلْنا لَهُمْ لا تَعْدُوا فِی السَّبْتِ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً

و به آنان فرمان دادیم در روز شنبه «از حکم حرمت صید ماهى» تجاوز نکنید و از آنان (براى اجراى احکام خود و پیروى از موسى) پیمانى بسیار محکم و استوار گرفتیم.

ولى برخى از یهود ساحل‏نشین که پیرو هوا و هوس و شهوات حیوانى بودند، و نمى‏خواستند به ارزش و عظمت احکام خدا بها دهند و همواره دنبال این بودند که به شکم و شهوت برسند و بر ثروت خود حتى با شکستن پیمان‏هایشان و بى‏توجهى به احکام الهى و دست اندازى به محرمات بیفزایند، براى سرپیچى از حکم حرمت صید ماهى در روز شنبه حیله‏اى بکار بستند و حرمت این قانون الهى را شکستند و آن این بود که چون دیدند روز شنبه کناره ساحل‏ها خلوت و دامى براى صید در کار نیست از روز قبل حوضچه‏هائى مى‏ساختند و به دریا راه مى‏دادند، و چون روز شنبه ماهى‏هاى فراوان به خاطر نبود صید به ساحل مى‏آمدند از آب راهها به حوضچه‏ها مى‏ریختند و آن حرمت شکنان راه بازگشت آنها را به دریا مى‏بستند تا روز بعد به دامشان انداخته و صیدشان مى‏نمودند.

کار آنان در مدتى طولانى ادامه یافت و حرمت شکنى‏شان پابرجا بود، به نصیحت دلسوزان توجهى ننمودند، و از نهى منکر ناصحان پیروى نکردند، قانون‏ حق را که به مصلحت دنیا و آخرت انسان است پشت سر انداختند، شعائر الهى را ناچیز گرفتند، روز شنبه را که براى آنان به عنوان روز عبادت مقرر شده بود روز تأمین مادیت و شهوت و شکم انگاشتند.

به مهلتى که خدا براى بازگشت حرمت شکن مى‏دهد اعتنا نکردند، مهلت پایان یافت و زمان کیفر و عذاب سخت در برابر آنهمه سرسختى و لجاجت رسید.

از رسول خدا روایت شده است:

«ان الله یمهل الظالم حتى اذا اخذه لم یفلته:» «2»

خدا به ستم پیشه مهلت مى‏دهد چون مهلت پایان یابد او را به عذاب سخت مى‏گیرد و راه رهائى و نجات را بر او مى‏بندد.

از ابن عباس روایت شده: اهل شهرى که کنار ساحل مى‏زیستند هفتاد هزار نفر بودند و به سه گروه تقسیم شدند: گروهى راه نافرمانى پیش گرفتند و از نگاه داشتن حرمت شنبه سر باز زدند و در آن روز به فسق و فجور و شرابخوارى و گناه روى آوردند، گروه دوم آنان را نهى مى‏کردند و از عقوبت حق بر حذر مى‏داشتند و از کارهاى خلاف آنان ناراضى بودند و گروه سوم در سکوت و خاموشى نسبت به عصیان به سر مى‏بردند، ابن عباس مى‏گوید:

«نجى الناهون، و هلک المصطادون و لا ادرى ما فعل بالساکتین:» «3»

نهى کنندگان از منکر نجات یافتند، صیادان روز شنبه هلاک شدند، و نمى‏دانم به سکوت کنندگان چه رسید.

عذاب شدید حرمت شکنى‏

واى از روزى که مهلت خدا نسبت به اهل فسق و فجور و حرمت شکنان پایان پذیرد و نوبت عذاب رسد، آن روز براى ستم پیشگان و اهل گناه روز بسیار سختى است، تمام درهاى نجات و راه‏هاى فرار بسته مى‏شود و قدرت اهل گناه به صفر مى‏رسد، و از طرف هیچ کس یارى نمى‏شوند و خود هم نمى‏توانند خود را یارى دهند.

امر و فرمان تکوینى خدا بر عذاب لج‏بازان و متکبران و حرمت شکنان فرا رسید.

فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ‏

فاء در قلنا که فاء تفریع است و فرمان‏ کُونُوا دلالت بر سرعت فوق‏العاده انجام فعل و تأثیر آن حرمت شکنى در ظهور این امر و تحقیق متعلق آن است، تجاوز به حریم مقدس شعار دین آنان را زمینه داد تا به فرمان تکوینى حق به شکل بوزینگان مطرود و خوار درآمدند.

این دگرگونى صورت انسانى به صورت حیوانى که امرى ظاهرى بود نه باطنى چنان که از صریح آیه شریفه استفاده مى‏شود، نتیجه تراکم ملکات حیوانى و استوارى آن در نفوس یهود پیمان شکن بود که به امر تکوینى حق در ظاهر آنان نمایان شد و شکل واقعى بوزینه آن حیوان مسخره و مقلد را گرفتند.

مفسرانى که به تاویل آیه دست انداخته‏اند و مى‏گویند باطن آنان مسخ شد، یا جمله را تعبیرى براى سرزنش و اهانت احتمال داده‏اند با آیه شریفه هیچ تناسبى ندارد، علاوه بر اینکه مسخ باطن یا عنوان سرزنش اهانت مایه عبرت نمى‏باشد.

مایه عبرت آن واقعیتى است که با چشم قابل مشاهده و سبب ترس انسان از افتادن در حادثه و جریانى مانند آن است.

آرى بنى‏اسرائیل حیله‏گر و بازى کننده با قوانین الهى، و مقلدان هوا و هوس به ظاهر صورت و جسم به شکل بوزینه درآمدند و ایجاد این دگرگونى بر قدرت بى‏نهایتى که هر لحظه در عرصه‏گاه هستى میلیاردها دگرگونى به وجود مى‏آورد بسیار بسیار آسان است.

تربیت‏هاى مادى و غیر دینى و شعائر قومى و ملى نمى‏تواند ملّتى را برپا دارد، این ملّت چون شعائر و نوامیس دین را رها کنند، وحدت و قدرت و معنویات خود را یکسره مى‏بازند و چون بوزینگان ملعبه و تقلیدچى دیگران مى‏گردند و دیگر در سرنوشت خود تأثیرى ندارند و از صحنه زندگى رانده مى‏شوند» کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ‏.

روح البیان مى‏گوید: این بلا و خسارت پاداش کسى است که قدرشناس احسان نباشد، و آن که احسان منعم را با کفران نعمت‏هایش پاسخ دهد از عرصه عزت وصال به ذلت هجران و ممنوع شدن از فیوضات منعم درآید.

عقوبت امت‏هاى گذشته به عذاب خسف و مسخ بر اجسادشان بود و عقوبت و کیفر گناهان این امت بر قلوب آنان است، و عقوبت قلوب از عقوبت نفوس سخت‏تر و شدیدتر است.

وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ: «4»

و دلها و دیدگانشان را که وسیله فهم و بصیرت است به کیفر گناهانشان وارونه و دگرگون مى‏کنیم تا از اتصال به حقایق محروم شوند و از آلوده شدن به هر گناهى احساس ندامت نکنند، و به توبه و انابه باز نگردند!!

آرى کسى که در خدمت حضرت ربّ ادب نورزد، و در اثناء سلوک قدم از جاده حق بیرون گذارد، و با قدم احترام و حرمت به بساط قرب در نیاید مستوجب حرمان از فیوضات، و جلب کننده‏ى خسارات، و مبتلاى به عقوبات مولا مى‏شود.

علامت مسخ قلب افتادن در انواع محرمات و غلطیدن در انواع معاصى، و آلوده شدن به گناهان گوناگون است.

خوک با ولع و حرص نجاسات و لاشه‏هاى گندیده را مى‏خورد، صاحب قلب مسخ شده هم با حرص و ولع سراغ انواع گناهان و خوردن محرمات از قبیل رشوه و غصب و مشروبات الکلى و ... مى‏رود.

نشانه مسخ قلب سه چیز است: شیرینى طاعت و عبادت را در نمى‏یابد، از معصیت ترس و هراس ندارد، و از مرگ دیگران و حادثه‏ها عبرت نمى‏گیرد.

عبرت و پند

خداوند مى‏فرماید آن کیفر سخت و مجازات سنگین را که دگرگونى چهره انسانى خطاکاران به صورت بوزینه بود براى شاهدان حادثه و همه امت‏هائى که پس از آنان مى‏آیند مایه عبرت و براى اهل تقوا مایه آماده سازى بیشتر براى رجوع به خدا اصلاح باطن قرار دادیم، زیرا زمینه پندپذیرى در اهل تقوا آماده و فراهم است، چون خواست باطن آنان این است که به هر وسیله ممکن خود را از عذاب دنیا و آخرت حفظ کنند، و آن که چنین حالتى دارد پند و موعظه بیشتر در او مؤثر مى‏شود.

ما اگر مانند بیداران و اهل بصیرت به جهان و دگرگونى‏ها آن، و به تاریخ انسان و حوادثى که بر آن گذشته به دقت بنگریم به این نتیجه مى‏رسیم که جهان و دگرگونى‏هایش و تاریخ انسان و همه حوادثش مایه عبرت و پند است، و میتوان از هر عبرت و پندى براى خودسازى و تربیت نفس، و پختن عقل، و بیدار کردن وجدان و تقویت فطرت، و بازگشت به حق، و آراسته شدن به عبادت رب و خدمت به خلق استفاده کرد.

امور براى عبرت آموزى و پند گرفتن بسیار فراوان است، ولى عبرت گیرنده و پندآموز بسیار کم است به قول امیرمؤمنان (ع):

«ما اکثر العبر و اقل الاعتبار!»

عبرت چه بسیار است و عبرت گیرنده چه اندک!

بیداران و سالکان و حکیمان و شاعران با بصیرت از هر چیزى و از هر جریانى عبرت گرفتند و براى اهلش عبرت ارائه کردند.

لسان‏الغیب با تماشاى گنبد خضراى فلک و هلال ماه نو عبرت مى‏گیرد و عبرت مى‏آموزد:

مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو             یادم از کشته‏ى خویش آمد و هنگام درو حافظ،

حافظ قرآن با دیدن آب جارى در جوى عبرت مى‏گیرد و عبرت مى‏آموزد:

بر لب جوى نشین و گذر عمر ببین           کین اشارت زجهان گذران ما را بس

صائب از هر مطلبى حادثه‏اى و جریانى عبرتى به دست مى‏دهد:

صائب مخور فریب ز ابناء روزگار               یوسف به ریسمان برادر به چاه شد

صائب از دیدن اشک کباب که به روى آتش مى‏ریزد و آتش را شعله‏ورتر مى‏کند پندى جانانه مى‏آموزد:

اظهار عجز پیش ستم‏پیشگان خطاست‏       اشک کباب باعث طغیان آتش است‏

صائب با دیدن خار خشک و بى‏قیمت سر دیوارهاى گلین مى‏گوید:

من از روئیدن خار سر دیوار فهمیدم‏          که ناکس کس نمى‏گردد به این بالا نشیمنها

شاعرى بینا براى علاج خودبینى از مردمک دیده پند و نصیحت ساخته مى‏گوید:

از مردمک دیده بباید آموخت                 دیدن همه کس را ندیدن خود را

شاعرى از حوادث پى در پى که در منطقه عراق به ویژه کوفه به وقوع پیوست عبرت و پند مى‏سازد و همه را به بیدارى مى‏خواند:

نادره مردى ز عرب هوشمند                    گفت به عبدالملک از روى پند

روى همین مسند و این تکیه‏گاه                زیر همین قبّه و این بارگاه

بودم و دیدم بر ابن زیاد                        آه چه دیدم که دو چشمم مباد

تازه سرى چون سپر آسمان                     طلعت خورشید ز رویش نهان‏

بعد ز چندى سر آن خیره‏سر                  بد بر مختار به روى سپر

بعد که مصعب سر و سردار شد              دستکش او سر مختار شد

نک سر مصعب به تقاضاى کار               تا چند کند با تو دگر روزگار

البته در میان همه عبرت‏هاى روزگار از همه مهم‏تر و براى بیدارى از همه قوى‏تر عذاب‏ها و بلاها و گرفتارى‏ها و سختى‏هائى است که متوجه گناهکاران و بى‏ادبان و عاصیان و خطاکاران و مبتکران مغرور و فرعون‏ها و نمرودها و ستم‏گران روزگار گردید که وضع نکبت‏بار آنان در پایان کارشان براى دیگران بخصوص هم مسلکانشان بهترین عبرت و بیدار کننده‏ترین پند است. هارون روزى بهلول را دید، به او گفت مدتى است در آرزوى دیدارت بودم، بهلول گفت: اتفاقاً من به هیچ صورت به دیدار تو مشتاق نیستم، هارون از او درخواست پند و موعظه کرد بهلول گفت: تو را چه موعظه‏اى داشته باشم و به کدام برنامه پندت دهم؟ سپس اشاره به ساختمان‏هاى بلند و قصرها و قبرستان کرد و گفت: این قصرها و کاخ‏هاى سر به فلک افراشته از کسانى است که هم اکنون در زیر خاک تیره این قبرستان اسیر و از همه جا رانده سر در خاک دارند، اى هارون چه حالى خواهى داشت روزى که براى بازپرسى و بازخواست در پیشگاه حقیقت و عدل الهى بایستى و حضرت حق به اعمال و کردارت رسیدگى کند، در کمال دقت از تو حساب بخواهد؟ و چه خواهى کرد در آن زمانى که خداوند به اندازه‏اى در حساب دقت و عدالت ورزد که حتى از عملت گرچه به اندازه هسته خرما و پرده‏ى نازکى که آن هسته را در میان گرفته و آن نخ باریکى که در شکم هسته است و آن خط سیاهى که در کمر آن هسته است باشد بازپرسى نماید و در تمام این مدت بازخواست تو گرسنه و تشنه و برهنه و در میان جمعیت محشر روسیاه و دست خالى باشى؟!

در چنین روزى همه به تو مى‏خندند و بیچاره و درمانده خواهى بود، هارون از این موعظه و پند بى‏اندازه متأثر شد و اشک از دیده فرو ریخت، «5» ولى به خاطر تعلق افراطى‏اش به امورى مادّى و حکومت چند روزه دنیا از آن موعظه طرفى نبست.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- حج 32.

(2)- کشف الاسرار ج 1، ص 222.

(3)- همان مدرک ص 222.

(4)- انعام 110.

(5)- بهلول عاقل‏