5ـ ممانعت از ازدواج یک دختر هاشمی با یزید

چنان‌که گفته شد، معاویه از هر اقدام و کوششی در راستای تثبیت و تقویت پایه‌های زمامداری خویش بهره می‌جست. از این‌رو، (گویا) او برای کاهش انتقاد و مخالفت بنی‌هاشم، به ویژه سرور آنان حسین بن علی علیه‌السلام نسبت به شیوه حکومت داری‌اش توطئه دیگری را سازماندهی کرد. معاویه از مروان بن حکم، حاکم مدینه، خواست که دختر عبداللّه بن جعفر را، که مادرش زینب کبری علیهاالسلام بود، برای یزید خواستگاری کند. مروان موضوع را با عبداللّه‌بن جعفر در میان گذاشت. عبداللّه‌ گفت: بزرگ و تصمیم گیرنده خانواده ما حسین بن علی علیه‌السلام است. مروان نزد امام حسین علیه‌السلام آمده او را از دستور معاویه آگاه کرد. حضرت فرمود: «از خدای متعال خیر (دختر) را خواهانم. خدایا خشنودی خود از آل محمد را برای این دختر فراهم ساز.» پس چون مردم در مسجد جمع شدند، مروان درباره مهریه صحبت کرد که چنین و چنان خواهد بود و هر میزان که پدر بخواهد، مورد قبول است. این ازدواج باعث از میان رفتن کدورت‌ها بین دو تیره بنی‌هاشم و بنی‌امیه خواهد بود. درباره خصوصیات یزید صحبت کرد که همتایی ندارد و «ابرها به برکت وجود او می‌بارند»،(34) مصرعی از شعری را که درباره پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله سروده شده بود، برای یزید خواند، و این‌که قرض‌های عبداللّه‌ ادا خواهد شد. امام حسین علیه‌السلام یکایک نکات مطرح شده توسط مروان را چنین پاسخ داد:
1ـ مهریه دختران ما مطابق سنت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله که در خانواده ما نیز رواج دارد، 12 اوقیه حدود 480 درهم است.
2ـ در مورد بدهی پدرش، از چه زمانی زنانمان دیون مردان را پرداخته‌اند تا این آخرین آن‌ها باشد؟!
3ـ درباره صلح میان دو تیره، ما گروهی هستیم که به خاطر خداوند با شما دشمنیم و به خاطر دنیا با شما سازش و مصالحه نمی‌کنیم. به جانم سوگند! پیوند نسبی راه به جایی نبرد تا چه رسد به پیوند سببی!
4ـ پاسخ این‌که چرا یزید مهریه بپردازد آن است، کسی که بهتر از یزید و پدر و جدّ او است، مهریه را پرداخته است.
5ـ این‌که گفتی یزید همانندی ندارد، امارت بر اعتبار یزید چیزی نیفزوده است. آنانی که تا دیروز همانند یزید بودند، امروز نیز هستند.
6ـ این‌که گفتی (به برکت روی او باران نازل می‌شود) این تعبیر درباره رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله است (نه درباره یزید).
7ـ امّا این که گفتی اکثریت به یزید غبطه می‌خورد و کم‌تر به ما؛ بدان که انسان‌های نادان به او غبطه می‌خورند و خردمندان به ما غبطه می‌خورند.
حضرت پس از پاسخ‌گویی به تمام سخنان مروان، فرمودند: همگی شاهد باشید که من ام کلثوم دختر عبداللّه‌ بن جعفر را به عقد پسر عمویش قاسم بن محمد بن جعفر با مهریه 480 درهم در آوردم و زمین حاصل‌خیز خود را در مدینه (یا در عقیق)، که درآمد آن سالیانه هشت هزار دینار است، به او بخشیدم. ان‌شاءاللّه بی نیازشان می‌کند.(35)
با توجه به سنت‌های قبیله‌ای، که ازدواج می‌توانست موجب پیوند و همبستگی دو قبیله شود و کدورت‌ها و حتی خون‌های ریخته شده را مورد فراموشی قرار دهد، امام حسین علیه‌السلام کاملاً در این اندیشه بود که دو جریان امامت و سلطنت با هم آمیخته نشوند و دستاویزی به دست معاویه نیفتد که از اعتبار خاندان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به نفع حکومت خویش و بنی‌امیه بهره برداری کند. این مطلب زمانی بهتر روشن می‌شود که بدانیم معاویه درباره یزید و مسأله جانشینی‌اش نگرانی زیادی داشت و تلاش می‌کرد به هر وسیله ممکن زمینه خلافت و سلطنت وی را به گونه‌ای فراهم کند که دیگر مقاومت و اعتراض چندانی در برابر این عمل نباشد. شاید یکی از بهترین و موفق‌ترین راه‌ها به زعم وی برای جامه عمل پوشاندن به این هدف، ازدواج یزید با ام کلثوم بود که در واقع، بعد از امام حسین علیه‌السلام از شاخص‌ترین خانواده بنی‌هاشم به حساب می‌آمدند. این ازدواج به یزید اعتباری ویژه‌ای می‌بخشید، لکن امام حسین علیه‌السلام با درایت و فراست و دید الهی خویش به مخالفت برخاست و توطئه معاویه را نقش بر آب کرد.

6ـ ضبط اموال دولتی

یک سال، اموالی را که از بیت‌المال یمن بود، از طریق مدینه برای معاویه می‌بردند. هنگامی که این اموال به مدینه رسید، امام حسین علیه‌السلام با آگاهی از این موضوع، آن اموال را ضبط کرده و میان اهل بیت و وابستگان خویش تقسیم کرد، سپس به معاویه نوشت:
«از حسین بن علی به معاویة بن ابی سفیان، اما بعد، کاروانی از یمن برای تو اموال و پوشاک و عنبر و عطر می‌آورد تا آن‌ها را در خزاین دمشق بسپاری و به فرزندان پدرت بخورانی، من به آن اموال نیاز داشتم و آن را ضبط کردم. والسلام»
معاویه که از این اقدام امام به شدت خشمگین شده بود، نامه تند و تهدیدآمیزی به حضرت نوشت.(36) بدیهی است که این کار امام علیه‌السلام در آن شرایط وحشتناک و پر اختناق، که هر بانگ اعتراضی در نطفه خفه می‌شد، انعکاس دیگری از عزّت و افتخار حسینی و یکی دیگر از حرکت‌های اعتراض‌آمیز حضرت علیه اعمال ننگین معاویه که این بار در تصرّف و مالکیت غاصبانه بیت‌المال و اموال عمومی جامعه اسلامی تبلور یافته بود، به شمار می‌رفت.

7ـ امتناع از فروش صدقات و املاک

سیره و روش و نگاه امام حسین علیه‌السلام به دنیا، مثل نگاه پدرش علی علیه‌السلام بود. طبیعی بود که مال در کف او قرار پیدا نمی‌کند. معاویه هم حساب‌گرانه می‌خواست از این وضعیت به نفع و مصلحت خلافت خویش بهره گیرد. یک بار که آن حضرت بسیار در فشار مالی قرار گرفته بود، معاویه پیشنهاد خرید چشمه و قنات «ابی نَیْزَر»(37) رابه امام حسین علیه‌السلام کرد. این چشمه برای امام حسین علیه‌السلام یک خاطره بود و یک یادگار ارجمند. پدر بزرگوارش آن را به دست خویش حفر کرده بود و وقف فقرای مدینه و ابن السبیل نموده بود. امام حسین علیه‌السلام در برابر پیشنهاد معاویه فرمود: «من آن چشمه رابه هیچ قیمتی به تو نخواهم فروخت.»(38)
گویا توطئه معاویه این بود که می‌خواست با خرید این چشمه، امام علیه‌السلام را در افکار عمومی زیر سؤال ببرد که چشمه موقوفه فقرای مدینه را فروخته و پول آن را شخصا مورد استفاده قرار داده است. امّا آن حضرت با تدبیر و درایت خاص خویش، این نیرنگ معاویه را نیز خنثی نمود.
همچنین زمانی مسلم پسر عقیل زمینی را در مقابل دریافت مبلغی از معاویه، به وی فروخت. چون امام حسین علیه‌السلام از این ماجرا آگاه شد به معاویه نوشت که زمین را باز پس دهد و پول خود را بگیرد. معاویه چون خواست پول را بگیرد با استنکاف مسلم در تسلیم آن روبرو شد. از این‌رو، طی نامه‌ای به امام نوشت: «زمین را به شما برگرداندم و پول را نیز به مسلم بخشیدم.»! امام علیه‌السلام در برابر این کار معاویه فرمود: «ای خاندان ابی سفیان! (اکنون با ما شیوه‌ای) جز بخشش را (به خاطر بعضی از مصالح حکومت خویش) نمی‌خواهید.»(39)

8ـ اعلام کفر پیروان معاویه

چنان‌که گذشت، معاویه در هر فرصت مقتضی، بنی‌هاشم و در رأس آنان حسین بن علی علیه‌السلام را مورد آزار و اذیت قرار می‌داد. نمونه ذیل، شاهدی بر گفتار ماست:
در سفر حجی که معاویه در اواخر عمر خود به مکه داشت، با امام حسین علیه‌السلام ملاقات کرد و به آن حضرت گفت: آیا خبر رفتار ما با حُجر و یارانش و شیعیان پدرت به تو رسیده است؟
امام علیه‌السلام فرمود: با آن‌ها چه رفتاری داشتی؟
معاویه گفت: آنان را کشتیم، دفنشان کردیم و بر آنان نماز خواندیم.
معاویه عبارات را به گونه‌ای انتخاب کرده بود که عمق جان امام حسین علیه‌السلام را بسوزاند: شیعیان پدرت را کشتیم و کفن و دفن کردیم و بر آنان نماز خواندیم!
حضرت در حالی که لبخندی بر لب داشت، با پاسخی دندان‌شکن به معاویه، بار دیگر عزّت و افتخار حسینی را به نمایش گذاشت:
«این مردم دشمن تو هستند. اما اگر ما پیروان تو را بکشیم آنان را کفن و دفن نمی‌کنیم و بر آنان نماز نمی‌خوانیم...»!(40)

9ـ مبارزه امام حسین علیه‌السلام با کارگزاران معاویه

امام حسین علیه‌السلام در برابر اعمال و رفتار دست نشاندگان معاویه نیز سکوت اختیار نمی‌کرد و در هر فرصت و شرایط مناسبی که فراهم می‌آمد، با شیوه‌های درست و مقتدرانه، عملکرد ضد اسلامی آنان را زیر سؤال برده، به افکار عمومی جامعه اسلامی می‌فهماند که آنان حتی لحظه‌ای شایستگی زمامداری و سرپرستی جامعه اسلامی را ندارند. در این باره نمونه‌هایی از برخورد آن حضرت را با مروان بن حکم و ولید بن عتبة بن ابی سفیان که در تاریخ آمده است، آورده می‌شود:
الف. مبارزه با مروان، حاکم مدینه

مروان بن حکم همانند پدر ناپاکش، دشمنی دیرینه و کینه کهنه نسبت به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و خاندان هاشمی، به ویژه امام علی علیه‌السلام و دو فرزند بزرگوارش امام مجتبی علیه‌السلام و امام حسین علیه‌السلام داشت. او زمانی که گمان کرد امام حسین علیه‌السلام قصد دارد جنازه مطهر برادر بزرگوارش امام مجتبی علیه‌السلام را در کنار مرقد پاک پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله دفن کند، با همراهی مأمورانش در حالی که شمشیرهایشان کشیده بود، از این کار ممانعت به عمل آورد. اگر چه امام حسین علیه‌السلام بر اساس وصیت برادر نمی‌تواست اقدام مسلحانه علیه مروان بکند، امّا در برابر این عمل مروان سکوت نکرد و چنین فرمود:
«به خدا سوگند اگر وصیت برادرم حسن علیه‌السلام نبود که فرموده بود: "مبادا در مورد دفن من به اندازه شیشه حجامت، خون ریخته شود" قطعا می‌فهمیدید که چگونه شمشیرهای خدا جای خود را از شما می‌گرفت (و حق خویش را از شما می‌ستاند.) شما پیمان شکنی کردید و آنچه را با شما معاهده کرده بودیم به هم زدید.»(41)
همچنین زمانی که مروان از امام سجّاد علیه‌السلام پرسید: اسمت چیست؟ فرمود: علی. گفت: اسم برادرت چیست؟ حضرت فرمود: علی. مروان گفت: علی و علی؛ پدر تو نمی‌خواهد فرزندان خود را جز علی بنامد!! وقتی علی بن الحسین علیه‌السلام جریان را برای امام حسین علیه‌السلام باز گو فرمود، امام حسین علیه‌السلام فرمود: وای بر فرزند آن زاغ چشم دباغ پوست! اگر صد فرزند هم داشتم نام تمامی آنان را جز علی نمی‌گذاشتم.»(42)
زمانی به ارزش این موضع‌گیری امام علیه‌السلام و نیز اقدام عملی آن حضرت در نامگذاری سه تن از پسران خویش به نام‌های علی اکبر، علی اوسط و علی اصغر، بیش‌تر می‌توان پی برد که بدانیم این کارها از سوی آن بزرگوار در شرایطی صورت گرفته است که سخنوران هر منطقه بر فراز منابر به سبّ و لعن علی علیه‌السلام و تبری جستن از وی و خاندانش می‌پرداختند.(43) و نیز صالحان، عابدان و دین‌داران دنیاطلب و خود فروخته آن روزگار با دشمنی نسبت به علی علیه‌السلام و دوستی با دشمنان آن حضرت، به بنی‌امیه و کارگزارانشان تقرّب می‌جستند(44) و از نام‌گذاری فرزندان خود به نام «علی» خودداری می‌کردند.
روزی دیگر، مروان به حسین بن علی علیه‌السلام گفت: اگر شما افتخار فاطمه را نداشتید با چه چیز خود به ما افتخار می‌کردید؟! امام حسین علیه‌السلام که دید هدف مروان از طرح این پرسش، تخفیف خاندان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله است، با دستان قوی خویش گلوی مروان را گرفت و فشرد و دستار وی را چنان به دور گردنش پیچید که مروان از حال رفت؛ سپس او را رها کرد و آنگاه با جماعتی از قریش درباره فضایل و مناقب خود و امام مجتبی علیه‌السلام سخن گفت. جمعیت سخنان حضرت را تصدیق کردند. سپس حضرت درباره مروان و پدرش سخنرانی کرد و آن دو را ملعون‌ترین انسان‌ها نزد خدا و دشمن‌ترین مردم نسبت به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و خاندانش معرّفی کرد.(45)
ب. مبارزه با ولید بن عتبه یکی از مهره‌های بنی‌امیه

یکی از تلاش‌های حکومت بنی‌امیه برای به تسلیم واداشتن خاندان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله ، گرفتن و ربودن امکانات مالی این خاندان بود تا ضمن آن‌که شیعیان و پیروان آنان از خانواده پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله قطع امید کنند، خود خاندان هاشمی و در رأس آنان امام حسین علیه‌السلام نیز برای امرار معاش و گذران امور زندگی دست نیاز به سوی حکام اموی دراز کنند و به این سبب مجبور به هم سویی و تأیید یا دست‌کم سکوت در برابر جنایات و ستم‌های بنی‌امیه در حق مسلمانان شوند. از این‌رو، به هر دلیل و بهانه‌ای اموال یا املاک امام حسین علیه‌السلام را مصادره می‌کردند. برای نمونه، می‌توان به جریان ذیل اشاره کرد. محمد بن ابراهیم حارث تیمی گوید:
«میان حسین بن علی علیهماالسلام و ولید بن عتبة بن ابی سفیان، که در آن روز از سوی معاویه حاکم مدینه بود، درباره ملکی که در «ذی المَرْوه» داشتند، نزاع بود. ولید چون بر سریر قدرت تکیه زده بود، از پرداختن حق امام حسین علیه‌السلام گستاخانه امتناع می‌ورزید. امام حسین علیه‌السلام در برابر این برخورد ولید فرمود: "به خدا سوگند! یا حق را عادلانه می‌پردازی یا شمشیرم را گرفته در مسجد رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‌ایستم و مردم را به «حلف الفضول» می‌خوانم."
عبداللّه‌ بن زبیر که نزد ولید بود چون سخن امام حسین علیه‌السلام را شنید گفت: به خدا سوگند! اگر حسین علیه‌السلام چنین کند من نیز شمشیرم را گرفته کنار او می‌ایستم تا عادلانه حقش پرداخت شود یا همگی بمیریم. مِسْوربن مخرمه و عبدالرحمن بن عثمان(46) نیز چون این جریان را شنیدند، همان گونه سوگند یاد کردند. چون این خبر به گوش ولید رسید (از آشفته شدن اوضاع و شرایط بیمناک شد، از این‌رو) حق آن حضرت را پرداخت.»(47)
ولید همان کسی است که زمانی دیگر از رفت و آمد مردم عراق نزد امام حسین علیه‌السلام جلوگیری می‌کرد. امام حسین علیه‌السلام در برابر این اقدام وی نیز سکوت اختیار نکرد و روزی به او فرمود:
«ای کسی که بر خود ستم روا داشته‌ای، از پروردگارت سرپیچی نموده‌ای، چرا میان من و مردمی که حق مرا می‌شناسند، مانع می‌شوی؟ همان حقی که تو و عمویت (معاویه) آن را انکار کرده‌اید.»(48)
آنچه نوشته شد، نمونه‌هایی از موضع‌گیری‌ها و مبارزات امام حسین علیه‌السلام در دهه آخر حاکمیت معاویه بود که بی تردید حکایت از روحیه تسلیم ناپذیری و ظلم ستیزی آن حضرت در برابر اعمال ضد اسلامی و جنایات معاویه و دستیاران وی دارد. چنین مواضع و برخوردهایی از آن امام همام در روزگاری که جامعه اسلامی در زندان جهل، غفلت، بی‌عدالتی و خفقان امویان گرفتار آمده بود و حاکمان اموی با حربه زر و زور اقدامات دین ستیزانه خویش را به اوج رسانده بودند، همچون دم مسیحایی در کالبد نیمه جان و رو به مرگ جامعه اسلامی کارگر افتاده به تدریج افکار و اذهان عمومی مسلمانان را برای بر پایی نهضت آن بزرگوار در عصر یزید آماده کرد؛ قیام و نهضتی که از سال‌ها پیش زمینه‌های آن فراهم آمده بود، امّا به دلیل موانع و مصالحی، تا محرم سال 61 هجری به تأخیر افتاد.

پی‌نوشت‌ها

1ـ در شماره 52 نشریه معرفت، مقاله‌ای با عنوان «مواضع امام حسین علیه‌السلام در برابر حکومت معاویه» از نگارنده به چاپ رسید که دو پرسش در آن طرح شده بود که به یکی از آن پرسش‌ها پاسخ داده شد. این نوشتار دنباله آن مقاله است که به پرسش دوم پاسخ می‌دهد.
2و3ـ درباره مواد پیمان نامه صلح ر.ک: شیخ راضی آل یاسین، صلح الحسن، چاپ چهارم، بیروت، مطبعة علاء الدین، 1399 ه، ص259ـ261 / ص 300ـ360
4ـ ابن قتیبه دینوری، الامامة و السیاسة، چاپ، اول، قم، منشورات الشریف الرضی، 1371 ش، ج 1، ص 208ـ209
5ـ ابومحمد احمد بن اعثم الکوفی، کتاب الفتوح، تحقیق علی شیری، چاپ اوّل، بیروت، دارالاضواء، 1411 ه، ج4، ص341
6ـ شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال (رجال کشّی)، تصحیح و تعلیق: حسن المصطفوی، مشهد، دانشگاه مشهد، ص48 / ابوحنیفه دینوری، الاخبار الطوال، تحقیق: عبدالمنعم عامر، چاپ اول، قاهره، داراحیاء الکتب العربیه، 1960، ص224ـ225
7ـ ابن قتیبه دینوری، همان، ص201 / بلاذری، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکّاد و ریاض زرکلی، چاپ اول، بیروت، دارالفکر، 1417 ه.، ج5، ص128 (با اختلاف در الفاظ)
8ـ عبداللّه‌ علایلی، الامام الحسین علیه‌السلام ، چاپ اوّل، قم، منشورات الشریف الرضی، 1374ش، ص 336
9ـ الولد للفراش للعاهر الحجر
10ـ ابن قتیبه دینوری، همان، ص202ـ204 / بلاذری، همان، ج5، ص128ـ130 / شیخ طوسی، همان، ص49ـ51 / ابن منصور احمد بن علی بن ابی طالب الطبرسی، الاحتجاج، چاپ دوم، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، 1410ه، ج2، ص297ـ298
11ـ شیخ طوسی، همان، ص52 / ابو منصور طبرسی، همان، ص298
12ـ ابو منصور طبرسی، همان، ص298
13ـ ابوحنیفه دینوری، همان، ص225
14ـ ابوالعباس عبداللّه‌ بن جعفر الحمیری، قرب الاسناد، چاپ اوّل، نجف، منشورات المطبعة الحیدریة، 1369 ه، ص61 / ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسی، تهذیب الاحکام، تحقیق و تعلیق سید حسن خرسان، چاپ دوم، نجف، مطبعة النعمان، ج4، ص337، ح935 / محمد بن الحسن الحرّ العاملی، وسائل الشیعة، تحقیق شیخ عبدالرحیم الربانی الشیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج12 (باب 51 از ابواب ما یکتسب به) ص157، ح4 / مجلسی، بحارالانوار، ج 44، ص 41 و ج 72، ص 382
15ـ ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، (ترجمة الامام الحسین علیه‌السلام ) ص152، حدیث 197. ابوالفداء اسماعیل بن کثیر الدمشقی، البدایة و النهایة، تحقیق مکتب تحقیق التراث، بیروت، داراحیاء التراث العربی [بی تا]، ج8، ص161.
16ـ ابوجعفر محمد بن جریربن رستم طبری، دلائل الامامة، چاپ سوم، قم، منشورات الشریف الرضی، 1363ش، ص 67
17ـ ابو عمران موسی بن ابراهیم المروزی، مسند الامام موسی بن جعفر(ع) تقدیم و تعلیق: سیدمحمد حسین حسینی جلالی، بیروت، دارالاضواء، 1406ه، چاپ چهارم، ص48، حدیث 34.
18ـ ابن اعثم، کتاب الفتوح، ج ، 341
19ـ حضرت در ادامه روایت، یک معیار و ملاک کلی در این باره ارائه داده می‌فرمایند: «آنچه در اختیار زورمندان است، برخود آنان حرام است، ولی برای مردم در صورتی که در امور خیر (و اطاعت) صرف کنند و حق دریافت آن را داشته باشند، حلال است.» امام صادق علیه‌السلام نیز در این باره می‌فرمایند: «و عطایای آنان بر کسانی که در نافرمانی خدا به آنان خدمت می‌کنند، حرام و نارواست.» در این‌باره ر.ک: ابو حنیفه نعمان بن محمد بن منصور بن احمد بن حیّون التمیمی المغربی، دعائم الاسلام، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی، مصر، دارالمعارف، 1379 ه، ج2، ص321ـ322، ح1223
20ـ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج44، 13
21ـ شهری است در منطقه فارس نزدیک اهواز. در فارسی قدیم «جرد» یا «جراد» به معنای «شهر» بوده است، بنابراین «دارابجرد» یعنی شهر داراب (شیخ راضی آل یاسین، همان، ص260).
22ـ شیخ راضی آل یاسین، همان، ص260
23ـ برای نمونه در این باره ر.ک: ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج11، ص43ـ46
24ـ طبری، تاریخ الامم والملوک، ج4، ص187ـ207 / مسعودی، مروج المذهب، ج3، ص13ـ14. ابن عبدالبرّ القرطبی، الاستیعاب، ج1، ص389ـ 391 / ابن اثیر، اسدالغابة، ج1، ص462
25ـ بلاذری، انساب الاشراف، ج37 ص295 / شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص15ـ16/ مسعودی همان، ج3، ص 6/ ابوجعفر محمد بن جریربن رستم طبری، دلائل الامامة، ص 61 / ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص60 و ص80ـ81 / ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، بیروت، دارالاضواء، 1405 ه، ج 4، ص42. ابن ابی الحدید، همان، ج16، ص49 / سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص192.
26ـ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج2، ص225 / بلاذری، همان، ج3، ص297 ـ 299 / شیخ مفید، همان ج2، ص18 / ابوالفرج اصفهانی، همان ص81 / طبری، دلائل الامامة، ص61ـ62 / ابن ابی الحدید، همان، ج16، ص50 / ابن شهر آشوب، ج4، ص44
27ـ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، چاپ دوم، قم، منشورات الشریف الرضی، 1374 ش، ص 60
28ـ محمدبن جریر طبری، همان، ج4، ص 171
29ـ ابو منصور طبرسی، همان، ص 299
30ـ سید نوراللّه‌ حسینی مرعشی تستری، احقاق الحق، تهران، انتشارات اسلامیه، 1393 ه، ج11، ص595.
31ـ در نقل «سلیم بن قیس» افزون بر هفتصد نفر آمده است.
32ـ گویا مراد از «این امر» در این‌جا و جاهای مشابه آن «حکومت» است.
33ـ سلیم بن قیس الهلالی، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، تحقیق محمد باقر انصاری زنجانی، چاپ اوّل، قم، نشر الهادی، 1378 ش، ص320 ـ32 / ابو منصور طبرسی، همان، ج2، ص296. مشابه این خطبه در کتاب «تحف العقول» از آن حضرت نقل شده است. با توجه به آنکه امام حسین علیه‌السلام تقریبا هر سال به حج مشرف می‌شدند، احتمال دارد که آن بزرگوار خطبه موجود در تحف العقول را در سالی دیگر ایراد کرده باشند. این احتمال را چند امر تقویت می‌کند: یکی، تردید در زمان ایراد خطبه: در نقل سلیم بن قیس و احتجاج زمان ایراد خطبه سال 58 و یا 59 هجری (یک یا دو سال قبل از مرگ معاویه) ذکر شده است، که به نظر می‌رسد خطبه تحف العقول در یکی از این دو سال یا سالهای قبل از این تایخ ایراد شده باشد. دوّم، محتوای خطبه: در نقل سلیم بن قیس و احتجاج محتوای خطبه بیش‌تر ذکر مناقب و فضایل اهل بیت علیهم‌السلام و شاهد گرفتن و شهادت دادن جمعیت به آن فضایل و مناقب است و در پایان حضرت از مخاطبان می‌خواهد که سخنانش را به افراد مورد اعتمادشان برسانند به خلاف خطبه تحف العقول که محتوای آن بیش‌تر تحریک و تحریض مخاطبان و انذار آنان مبنی بر عدم سکوت در مقابل جنایات حاکمان امری و بیان پیامدهای سکوت و تأیید اعمال آنان، است. علاوه بر این، این خطبه فاقد دعوت صریح آن حضرت برای نقل پیام و بیانات وی به دیگر افراد از سوی مخاطبان است. سوم، مخاطبان خطبه: گزارش سلیم بن قیس و احتجاج حاکی از آن است که مخاطبان اصحاب و تابعین و خویشاوندان آن حضرت هستند. در حالی که گزارش تحف العقول ضمن آن‌که درباره ترکیب جمعیت حاضر سکوت کرده است، حاکی از آن است که همه یا لااقل اکثر حاضران، از علما و شخصیت‌های برجسته مناطق اسلامی هستند و هر یک در منطقه خود صاحب رأی و نفوذ می‌باشد.
34ـ «و بوجهه یستسقی الغمام» این تعبیر، مصرعی از قصیده لامیه معروف و مشهور جناب ابوطالب است که در شأن و منزلت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله سروده است؛ اصل بیت چنین است:
و اَبیضُ یُسْتَسْقَی الغَمام بوَجْهِهِ ثِمالُ الیَتامی عِصْمةٌ للأَرامل
سپید چهره‌ای که به آبروی او از ابر طلب باران می‌شود، (او) حامی و پشتیبان یتیمان و بیوه زنان است. در این باره ر.ک: ابن هشام، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی سقا و دیگران، چاپ اوّل، بیروت، داراحیاء التراث العربی 1415 ه، ج1، ص309 ـ318. ابن ابی الحدید، همان، ج14، ص79ـ81.
35ـ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، 1405ه، ج4، ص38ـ39. این جریان در این مآخذ نیز آمده است: مبرّد، الکامل فی اللغة و الادب، ج3، ص45 ـ46 (به صورت اختصار). محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج44، ص207ـ208. همچنین این جریان به امام حسن علیه‌السلام نیز نسبت داده شده است: مجلسی، همان، ج44 ص119ـ120 ح13.
36ـ ابن ابی الحدید، همان، ص409 (ذیل حدیث: آلة الرِّیاسةِ سَعَةُ الصَدْر)
37ـ ابوالعباس مبرّد می‌نویسد: محمد بن هشام می‌گوید: «ابونیزر» از فرزندان بعضی از پادشاهان عجم بوده است، اما نزد من صحیح آن است که وی از فرزندان نجاشی (پادشاه حبشه) بود که در کودکی به اسلام تمایل پیدا کرده نزد رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله آمده و اسلام آورد. وی با آن حضرت زندگی می‌کرد و بعد از وفات رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله با فاطمه(س) و فرزندان وی بود. (الکامل فی اللغة و الادب، ج3، ص44).
38ـ مبرّد، همان، ج3، ص45
39ـ مجلسی، همان ج42، ص116ـ117
40ـ ابو منصور طبرسی، همان، ص296ـ297، یعقوبی همان، ص231.
41ـ شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص18ـ19.
42ـ ابو جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق الکلینی الرازی، الفروع من الکافی، تحقیق و تعلیق علی اکبر غفاری، چاپ دوّم، تهران، دارالکتب‌الاسلامیة،1362ش،ج6، ص19.
43ـ ابن ابی الحدید، همان ج11، ص44.
44ـ همان، ص46ـ47.
45ـ ابن شهر آشوب، همان، ج4، ص51. ابومنصور طبرسی، همان، ص299.
46ـ عبداله بن زبیر و این دو تن، از نسل شرکت کنندگان حلف الفضول بودند و این پیمان برای خاندان آنان افتخار بزرگی بشمار می‌رفت.
47ـ ابن هشام، السیرة النبویة، ج1، ص171ـ172. ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج17، ص295. ابن شهر آشوب جریان دیگری را نیز از برخورد تند و از موضع قدرت امام حسین علیه‌السلام با ولید بن عتبه (زمانی که او غاصبانه ملکی از آن حضرت را تصرف کرده بود،) نقل کرده است (مناقب آل ابی طالب، ج4، ص68) مشابه جریان برخورد امام حسین علیه‌السلام با ولیدبن عتبه و فراخوانی مردم به حلف الفضول، موضع‌گیری و برخورد امام علیه‌السلام درباره زمینی است که این بار معاویه تصرف کرده بود. حضرت در اینجا نیز یکی از راه‌هایی را که برای باز پس گرفتن ملک خویش از دست معاویه مطرح کرد، فراخواندن مردم به پیمان حلف الفضول بود: ابوالفرج اصفهانی، همان، ج17، ص296ـ297.
48ـ بلاذری، انساب الاشراف، ج5، ص317