امام علی بن حسین(علیه السلام) که مشهورترین القاب او زین العابدین و سجاد است، در شعبان سال 38 هجری قمری در مدینه دیده به جهان گشود. یکی از برجسته ترین جنبه های زندگی آن حضرت، همراهی او با سالار شهیدان در قیام کربلا و رسالت سنگین پیام رسانی آن نهضت بزرگ بود. آن حضرت، تنها مرد بازمانده از خاندان حسین (علیه السلام) در روز عاشورا بود که تداوم قیام حسینی مرهون تلاش های اوست.
نقش امام سجاد(علیه السلام) پس از حادثه کربلا، در حفظ و تداوم اسلام بسیار حیاتی بود. این نقش در چند عملکرد جلوه گر شد: انتقاد شدید از اقدام فریب کاران کوفی، مبارزه با حاکمان ستم پیشه اموی، هدایت مردم به سوی رهبران راستین اسلام، زنده نگه داشتن یاد و خاطره شهدای کربلا و برانگیختن نهضت های خون خواهی حسینی.

ویژگی های عصر امام سجاد(علیه السلام)

در دوران امام سجاد(علیه السلام)، همه ارزش های دینی، دست خوش تحریف های حاکمان اموی شده بود. آن حضرت، با شش خلیفه ، معاصر بود که عبارتند از: یزید بن معاویه، عبدالله بن زبیر، معاویة بن یزید، مروان بن حکم، عبدالملک بن مروان، ولید بن عبدالملک.
ایشان پس از شهادت پدر ، در روزهای اسارت و در شرایط اختناق، امامت را به عهده گرفت. این شرایط سخت، تا پایان امامت او ادامه داشت. در این مقطع زمانی، امام سجاد نمی توانست به قیام یا فعالیت های گسترده فرهنگی و اجتماعی دست بزند؛ زیرا کنترل شدیدی که حکومت ها پس از شهادت امام حسین (علیه السلام) اعمال می کردند، سبب می شد مبارزه های سیاسی و مسلحانه، نتیجه ای جز هدر رفتن نیروها نداشته باشد، چنان که همه مبارزه های زمان آن حضرت به شکست می انجامید. همچنین در شرایط ناسالم فرهنگی آن روزگار، بر اثر فعالیتهای ضد ارزشی حکومت های ستمگر، مردم به تجمل گرایی و بی بند و باری گرایش پیدا کرده بودند. بدیهی است با چنین مردمی امکان نداشت کارهای اصلاحی بنیادی انجام شود.(1)

مشعل هدایت

در این موقعیت، امام سجاد برای تبیین معارف اسلام و زنده نگه داشتن مشعل هدایت، از سلاح دعا استفاده کرد و از این راه بذر معنویت پاشید تا در موقعیت مناسب ثمر دهد. صحیفه امام سجاد(علیه السلام) سرتاسر دعا و نیایش است و جنبه آگاهی بخشی نیز دارد. این کتاب شریف، هم کتاب جهاد است و هم کتاب خیزش و فریاد و آگاهی بخشی درباره معارف ناب اسلامی.(2) امام سجاد(علیه السلام) از دعا برای بیان بخشی از عقاید حق خود بهره برد و بار دیگر برای توجه به معرفت و عبادت و بندگی، حرکتی تازه ایجاد کرد.

کلمه هایی از نور، قطره هایی از اقیانوس

نیایش های امام سجاد (علیه السلام) که در مجموعه ای به نام صحیفه سجادیه گرد آمده، آیینه ای است که تصویر اجتماع آن روزگار در آن نمایان است. امام در این کتاب او کردار و گفتار زشت مردم آن زمانه، به خدا پناه می برد. ایشان راه درست را در پرتو تربیت دینی و قرآن نشان می دهد. گویی آن حضرت می خواهد تا آنجا که ممکن است، به زبان دعا، مردم را از شیطان دور کند و به خدا پیوند دهد.

نکوهش ستم

خدایا! من از تو پوزش می خواهم که پیش روی من به کسی ستم شود و من او را یاری نکنم، یا نعمتی به من ارزانی شود و سپاس آن را نگویم. یا گناهکاری از من عذر خواهد و عذر او را نپذیرم. یا حاجت مندی از من چیزی طلبد و او را بر خود مقدم ندارم. یا حق مردم با ایمانی بر گردنم آید و آن را بزرگ نشمارم. یا عیب مرد با ایمانی را ببینم و آن را نپوشانم.(3)

قرآن

کتاب تو که روشنی راه است و به راستی و درستی کتاب های پیش از خود گواه است، از هر حدیثی، برتر است و مردمان را به دانستن حق از باطل، رهبر. احکام شریعت را در آن آشکار ساختی و برای بندگان خویش به تفصیل آن احکام پرداختی. نوری است که در تاریکی نادانی و گمراهی ما را رهبر است و هر که پند آن را در گوش گیرد، از بیماری تواند رست.(4)

پیغمبر

خدایا!درود فرست بر محمد، امین وحی و گزیده از آفریدگانت و ممتاز از بندگانت. امام رحمت و قافله سالار خیر و برکت که خود را از هر چیز جز بندگی تو برید و در راه دین، خدمت هر بلایی را به جان خرید. در راه دعوت به تو، با کسان خود جنگید و با خویشاوندان به ستیزه برخاست و پیوند خویش را با آنها برید. دوران دوست را به خود خواند و نزدیکان دور از خود براند.(5)

تهذیب نفس

پروردگارا! به تو پناه می برم از هیجان حرص، تیزی خشم، چیرگی حسد، ناتوانی بر شکیبایی، قلت قناعت و بدی خلق و سرکشی شهوت، بندگی نخوت و پیروی هوای نفس و به یک سو شدن از راه خیر و فرو رفتن به خواب غفلت و در افتادن در آنچه به کار نیاید، و مقدم داشتن باطل بر حق و اصرار بر گناهان و خوار شمردن مصیبت و بزرگ شمردن طاعت.(6)

پی نوشت :

1-غلام حسین اعرابی، «امام سجاد و مبارزات سیاسی»، جام جم، 1385/6/7، ص 8.
2-همان.
3-سید جعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(علیه السلام)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373، ص 105.
4-همان، ص105.
5-همان، ص 106.
6-همان.