د. عقل و فلسفه ی بعثت پیامبران
قرآن درباره ی هدف بعثت پیامبر اسلام می فرماید: « هو الذی بعث فی الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه ». (1) پس تزکیه انسان ها از اهداف پیامبر اسلام معرفی شده است. حضرت علی (علیه السّلام) فلسفه ی بعثت پیامبران را این گونه تبیین می کنند: « و یثیروا الهم دفائن العقول » (2) و در ادامه، فلسفه ی بعثت پیامبر خاتم را مطرح نموده و می فرمایند: « فهداهم به من الضلالة و انقذهم بمکانه من الجهالة » یعنی خداوند مردم را به وسیله محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) هدایت کرد و از گمراهی و از جهالت رهایی بخشید.
امام هفتم(علیه السّلام) در حدیثی می فرمایند: « مابعث الله انبیاءه و رسله الاّ لیعقلوا عن الله » (3).
در زیارت اربعین امام حسین (علیه السّلام) می خوانیم که: « و بذل مهجته فیک لیستنفذ عبادک من الجهالة و حیره الضلالة و قد توازر علیه من غرّته الدنیا... » (4).
این جملات نورانی، ما را به این نکته رهنمون می سازد که هدف بعثت پیامبران و شهادت سالار شهیدان عبارت است از:
الف: شکوفایی عقل انسان ها از راه تزکیه و در نهایت، آزادی عقل انسان از بند و اسارت هوا و هوس و واصل شدن به عزت واقعی و بهره مندی از راهنمایی های عقل در هست و نیست ها و باید و نبایدها.
ب: نجات انسان ها از جهالت و سرگردانی و تیه دنیا و وارد ساختن آنها در حرکتی که بر مبنای عقل (پیامبر درون) و حب آخرت باشد و در نهایت، نجات آنها از پذیرش ذلّت. و این دو نکته را در یک جمله می توان خلاصه کرد که: هدف آن بزرگواران غلبه جنود عقل بر جنود جهل بوده است.
ه. جنود عقل و جهل در روایت امام صادق (علیه السّلام)
در حدیث معروفی از امام صادق (علیه السّلام) برای عقل و جهل، جنود و سربازانی قرار داده شده است:
متن روایت بدین شرح است: اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا قَالَ سَمَاعَةُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَا نَعْرِفُ إِلَّا مَا عَرَّفْتَنَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى خَلَقْتُکَ خَلْقاً عَظِیماً وَ کَرَّمْتُکَ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِی قَالَ ثُمَّ خَلَقَ الْجَهْلَ مِنَ الْبَحْرِ الْأُجَاجِ ظُلْمَانِیّاً فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَلَمْ یُقْبِلْ فَقَالَ لَهُ اسْتَکْبَرْتَ فَلَعَنَهُ ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً فَلَمَّا رَأَى الْجَهْلُ مَا أَکْرَمَ اللَّهُ بِهِ الْعَقْلَ وَ مَا أَعْطَاهُ أَضْمَرَ لَهُ الْعَدَاوَةَ فَقَالَ الْجَهْلُ یَا رَبِّ هَذَا خَلْقٌ مِثْلِی خَلَقْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ قَوَّیْتَهُ وَ أَنَا ضِدُّهُ وَ لَا قُوَّةَ لِی بِهِ فَأَعْطِنِی مِنَ الْجُنْدِ مِثْلَ مَا أَعْطَیْتَهُ فَقَالَ نَعَمْ فَإِنْ عَصَیْتَ بَعْدَ ذَلِکَ أَخْرَجْتُکَ وَ جُنْدَکَ مِنْ رَحْمَتِی قَالَ قَدْ رَضِیتُ فَأَعْطَاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً فَکَانَ مِمَّا أَعْطَى الْعَقْلَ مِنَ الْخَمْسَةِ وَ السَّبْعِینَ الْجُنْدَ الْخَیْرُ وَ هُوَ وَزِیرُ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ وَ هُوَ وَزِیرُ الْجَهْلِ وَ الْإِیمَانُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَ- وَ التَّصْدِیقُ وَ ضِدَّهُ الْجُحُودَ وَ الرَّجَاءُ وَ ضِدَّهُ الْقُنُوطَ وَ الْعَدْلُ وَ ضِدَّهُ الْجَوْرَ وَ الرِّضَا وَ ضِدَّهُ السُّخْطَ وَ الشُّکْرُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَانَ وَ الطَّمَعُ وَ ضِدَّهُ الْیَأْسَ وَ التَّوَکُّلُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ وَ الرَّأْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَسْوَةَ وَ الرَّحْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْغَضَبَ وَ الْعِلْمُ وَ ضِدَّهُ الْجَهْلَ وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْحُمْقَ وَ الْعِفَّةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَتُّکَ وَ الزُّهْدُ وَ ضِدَّهُ الرَّغْبَةَ وَ الرِّفْقُ وَ ضِدَّهُ الْخُرْقَ وَ الرَّهْبَةُ وَ ضِدَّهُ الْجُرْأَةَ وَ التَّوَاضُعُ وَ ضِدَّهُ الْکِبْرَ وَ التُّؤَدَةُ وَ ضِدَّهَا التَّسَرُّعَ وَ الْحِلْمُ وَ ضِدَّهَا السَّفَهَ- وَ الصَّمْتُ وَ ضِدَّهُ الْهَذَرَ وَ الِاسْتِسْلَامُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِکْبَارَ وَ التَّسْلِیمُ وَ ضِدَّهُ الشَّکَّ وَ الصَّبْرُ وَ ضِدَّهُ الْجَزَعَ وَ الصَّفْحُ وَ ضِدَّهُ الِانْتِقَامَ وَ الْغِنَى وَ ضِدَّهُ الْفَقْرَ وَ التَّذَکُّرُ وَ ضِدَّهُ السَّهْوَ وَ الْحِفْظُ وَ ضِدَّهُ النِّسْیَانَ وَ التَّعَطُّفُ وَ ضِدَّهُ الْقَطِیعَةَ وَ الْقُنُوعُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ وَ الْمُؤَاسَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمَنْعَ وَ الْمَوَدَّةُ وَ ضِدَّهَا الْعَدَاوَةَ وَ الْوَفَاءُ وَ ضِدَّهُ الْغَدْرَ وَ الطَّاعَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَعْصِیَةَ وَ الْخُضُوعُ وَ ضِدَّهُ التَّطَاوُلَ وَ السَّلَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ وَ الْحُبُّ وَ ضِدَّهُ الْبُغْضَ وَ الصِّدْقُ وَ ضِدَّهُ الْکَذِبَ وَ الْحَقُّ وَ ضِدَّهُ الْبَاطِلَ وَ الْأَمَانَةُ وَ ضِدَّهَا الْخِیَانَةَ وَ الْإِخْلَاصُ وَ ضِدَّهُ الشَّوْبَ وَ الشَّهَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَادَةَ وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْغَبَاوَةَ وَ الْمَعْرِفَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِنْکَارَ وَ الْمُدَارَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمُکَاشَفَةَ وَ سَلَامَةُ الْغَیْبِ وَ ضِدَّهَا الْمُمَاکَرَةَ وَ الْکِتْمَانُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْشَاءَ وَ الصَّلَاةُ وَ ضِدَّهَا الْإِضَاعَةَ وَ الصَّوْمُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْطَارَ وَ الْجِهَادُ وَ ضِدَّهُ النُّکُولَ وَ الْحَجُّ وَ ضِدَّهُ نَبْذَ الْمِیثَاقِ وَ صَوْنُ الْحَدِیثِ وَ ضِدَّهُ النَّمِیمَةَ وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَ ضِدَّهُ الْعُقُوقَ وَ الْحَقِیقَةُ وَ ضِدَّهَا الرِّیَاءَ وَ الْمَعْرُوفُ وَ ضِدَّهُ الْمُنْکَرَ وَ السَّتْرُ وَ ضِدَّهُ التَّبَرُّجَ وَ التَّقِیَّةُ وَ ضِدَّهَا الْإِذَاعَةَ وَ الْإِنْصَافُ وَ ضِدَّهُ الْحَمِیَّةَ وَ التَّهْیِئَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَغْیَ وَ النَّظَافَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَذَرَ وَ الْحَیَاءُ وَ ضِدَّهَا الْجَلَعَ وَ الْقَصْدُ وَ ضِدَّهُ الْعُدْوَانَ وَ الرَّاحَةُ وَ ضِدَّهَا التَّعَبَ وَ السُّهُولَةُ وَ ضِدَّهَا الصُّعُوبَةَ وَ الْبَرَکَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَحْقَ وَ الْعَافِیَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ وَ الْقَوَامُ وَ ضِدَّهُ الْمُکَاثَرَةَ وَ الْحِکْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْهَوَاءَ وَ الْوَقَارُ وَ ضِدَّهُ الْخِفَّةَ وَ السَّعَادَةُ وَ ضِدَّهَا الشَّقَاوَةَ وَ التَّوْبَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِصْرَارَ وَ الِاسْتِغْفَارُ وَ ضِدَّهُ الِاغْتِرَارَ وَ الْمُحَافَظَةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَاوُنَ وَ الدُّعَاءُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِنْکَافَ وَ النَّشَاطُ وَ ضِدَّهُ الْکَسَلَ وَ الْفَرَحُ وَ ضِدَّهُ الْحَزَنَ وَ الْأُلْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْفُرْقَةَ وَ السَّخَاءُ وَ ضِدَّهُ الْبُخْلَ فَلَا تَجْتَمِعُ هَذِهِ الْخِصَالُ کُلُّهَا مِنْ أَجْنَادِ الْعَقْلِ إِلَّا فِی نَبِیٍّ أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ أَوْ مُؤْمِنٍ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ أَمَّا سَائِرُ ذَلِکَ مِنْ مَوَالِینَا فَإِنَّ أَحَدَهُمْ لَا یَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَ فِیهِ بَعْضُ هَذِهِ الْجُنُودِ حَتَّى یَسْتَکْمِلَ وَ یَنْقَى مِنْ جُنُودِ الْجَهْلِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَکُونُ فِی الدَّرَجَةِ الْعُلْیَا مَعَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ إِنَّمَا یُدْرَکُ ذَلِکَ بِمَعْرِفَةِ الْعَقْلِ وَ جُنُودِهِ وَ بِمُجَانَبَةِ الْجَهْلِ وَ جُنُودِهِ وَفَّقَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ لِطَاعَتِهِ وَ مَرْضَاتِه‏ (5)؛ سماعه گوید خدمت حضرت صادق (علیه السّلام) بودم و جمعی از دوستانش هم حضور داشتند که از عقل و جهل ذکری به میان آمد حضرت فرمود: عقل و لشکرش و جهل و لشکرش را بشناسید، سماعه گوید من عرض کردم قربانت گردم غیر از آنچه شما به ما فهمانیده اید نمی دانیم. حضرت فرمود خدای عز و جل عقل را از نور خویش و از طرف راست عرش آفرید و آن مخلوق اول از روحانیین است... سپس جهل را تاریک و از دریای شور و تلخ آفرید... سپس برای عقل هفتاد و پنج لشکر قرار داد... پس هفتاد و پنج لشکر به جهل عطا کرد. و هفتاد و پنج لشکری که به عقل عنایت کرد (و نیز هفتاد و پنج لشکر جهل) بدین قرار است؛ نیکی و آن وزیر عقل است و ضد او را بدی قرار داد، که آن وزیر جهل است؛ و ایمان و ضد آن کفر؛ و تصدیق حق و ضد آن انکار حق؛ و امیدواری و ضد آن نومیدی؛ و دادگری و ضد آن ستم؛ و خشنودی و ضد آن قهر و خشم؛ و سپاسگزاری و ضد آن ناسپاسی؛ و چشم داشت رحمت خدا و ضد آن یأس از رحمتش؛ و توکل و اعتماد به خدا و ضد آن حرص و آز؛ و نرم دلی و ضد آن سخت دلی؛ و مهربانی و ضد آن کینه توزی؛ و دانش و فهم و ضد آن نادانی؛ و شعور و ضد آن حماقت؛ و پاکدامنی و ضد آن بی باکی و رسوائی؛ و پارسائی و ضد آن دنیاپرستی؛ و خوشرفتاری و ضد آن بدرفتاری؛ پروا داشتن و ضد آن گستاخی؛ و فروتنی و ضد آن خودپسندی، و آرامی و ضد آن شتابزدگی؛ و خردمندی و ضد آن انتقام جوئی؛ و بی نیازی و ضد آن نیازمندی؛ و به یاد داشتن و ضد آن بی خبر بودن؛ و در خاطر نگه داشتن و ضد آن فراموشی؛ و مهرورزی و ضد آن دوری و کناره گیری؛ و قناعت و ضد آن حرص و آز؛ و تشریک مساعی و ضد آن دریغ و خودداری؛ و دوستی و ضد آن دشمنی؛ و پیمان داری و ضد آن پیمان شکنی؛ و فرمانبری و ضد آن نافرمانی؛ سرفرودی و ضد آن بلندی جستن؛ و سلامت و ضد آن مبتلا بودن؛ و دوستی و ضد آن تنفر و انزجار؛ و راستگوئی و ضد آن دروغگوئی؛ و حق و درستی و ضد آن باطل و نادرستی؛ و امانت و ضد آن خیانت؛ و پاکدلی و ضد آن ناپاکدلی؛ و چالاکی و ضد آن سستی؛ و زیرکی و ضد آن کودنی؛ و شناسائی و ضد آن ناشناسائی؛ و مدارا و رازداری و ضد آن راز فاش کردن؛ و یک روئی و ضد آن دغلی؛ و پرده پوشی و ضد آن فاش کردن؛ و نمازگزاردن و ضد آن تباه کردن نماز؛ و روزه گرفتن و ضد آن روزه خوردن؛ و جهاد کردن و ضد آن فرار از جهاد؛ و حج گزاردن و ضد آن پیمان حج شکستن و سخن نگهداری و ضد آن سخن چینی؛ و نیکی به پدر و مادر و ضد آن نافرمانی پدر و مادر؛ و با حقیقت بودن و ضد آن ریاکاری؛ و نیکی و شایستگی و ضد آن زشتی و ناشایستگی؛ و خودپوشی و ضد آن خود آرائی؛ و تقیه و ضد آن بی پروائی؛ و انصاف و ضد آن جانبداری باطل؛ و خودآرائی برای شوهر و ضد آن زنادادن؛ و پاکیزگی و ضد آن پلیدی؛ و حیا و آزرم و ضد آن بی حیائی؛ و میانه روی و ضد آن تجاوز از حد؛ و آسودگی و ضد آن خود را برنج انداختن؛ و آسان گیری و ضد آن سخت گیری؛ و برکت داشتن و ضد آن بی برکتی؛ و تندرستی و ضد آن گرفتاری؛ و اعتدال و ضد آن افزون طلبی؛ و موافقت با حق و ضد آن پیروی از هوس؛ و سنگینی و متانت و ضد آن سبکی و جلفی؛ و سعادت و ضد آن شقاوت؛ و توبه و ضد آن سستی و کسالت؛ و خوشدلی و ضد آن اندوهگینی؛ مأنوس شدن و ضد آن کناره گرفتن؛ و سخاوت و ضد آن بخیل بودن. پس تمام این صفات (هفتاد و پنجگانه) که لشکریان عقلند جز در پیغمبر و جانشین او و مؤمنی که خدا دلش را به ایمان آزموده جمع نشود، اما دوستان دیگر ما برخی از اینها را دارند تا متدرجا همه را دریابند و از لشکریان جهل پاک شوند آن گاه با پیغمبران و اوصیاءشان در مقام اعلی همراه شوند و این سعادت جز با شناختن عقل و لشکریانش و دوری از جهل و لشکریانش بدست نیاید خدا ما و شما را به فرمانبری و طلب ثوابش موفق دارد. (6)
برای فهم و دریافت مراد این روایت، توجه به چند نکته اهمیت دارد:
1. در روایات معصومان، گاهی مقصود از عقل، « عقل کل » یعنی عقل عالم کبیر است که در مقابل آن « وهم کل » یعنی شیطان قرار دارد و گاهی نیز مقصود از آن، « عقل مجرّد » در انسان است که در مقابل آن « قوه ی واهمه » است (7)، البته این عقل جزئی، مظهر آن « عقل کل » است. اولی عقلِ در سیرِ نزول و دومی عقلِ در سیرِ صعود است. از مباحث پیشین دانسته شد (مفهوم شناسی عقل و عشق) که عقول جزئی با رهایی از چنگال وهم، مخالفت ورزیدن با شهوات، خودشناسی، آغاز و انجام شناسی و...، عقل کلی می گردند. بر این اساس؛ انسانی که سراسر مملکت وجودش را در اختیار « عقل کل » قرار داده و کاری کرده که شیطانش نیز با دستان او ایمان آورده (8) و دارِ طبیعت نتوانسته در نفس کامله اش تصرفی کند، استبعادی ندارد که صاحب « عقل کل » گردد و لبریز از این حقیقت باشد و اساساً حقیقت او همان صادرِ اول و اولِ مخلوق از روحانیین تلقی شود!
2. شواهدی بر این مطلب گواهی می دهند که مقصود از عقلی که در این روایت به عنوان فرمانده سپاه معرفی شده است، « عقل مجرّد » در انسان نیست، بلکه « عقل کل » است؛ زیرا خصایصی که در این روایت برای عقل ذکر شده مانند این که عقل، اوّل خلقِ از روحانیین است و...، به « عقل کل » اختصاص دارد؛ علاوه بر این که در این روایت خلقت جهل، پس از عقل، دانسته شده است. بنابراین؛ باید مربوط به سلسله نزول باشد که در آن عقل بر جهل مقدم است، نه سیر صعود یعنی عقل و جهل جزئی که خلقت عقل پس از خلقت جهل است. (9)
3. در هر صورت چه مقصود از عقل در این روایت عقل کل باشد و عقول جزئی مظهر آن و چه مراد از آن عقول جزئی باشد، در هر حال برای عقل و جهل سربازانی وجود دارد، نهایت این که این سربازان برای عقول جزئی از باب مظهریت است.
4. روشن است حتی اگر مقصود از عقل در روایت عقول جزئیه باشد، عقل و جهلِ فرمانده را باید یک امر وجودی دانست.
توضیح این که اگر چه جهل در مقابل علم (10) قرار داده شده است، اما از مباحث پیشین دانسته شد که در روایات هوای نفس و شهوت، در مقابل عقل (11) و همچنین جهل در برابر عقل (12) به کار رفته است؛ حتی در روایت هشام در فقره سیزدهم، جهل در مقابل عقل (13) و در فقره بیست و یکم، جهل در مقابل علم قرار گرفته است. (14) در روایت مورد بحث نیز علم از جنود عقل، و جهل از جنود جهل شمرده شده و این دو در مقابل یکدیگر قرار گرفته اند؛ همان گونه که فرماندهان آنها (عقل و جهل) در مقابل یکدیگر صف آرایی کرده اند.
سرّ این تفاوت ها در آن است که گاه جهل به معنای نادانی یا عدم علم است و گاه به معنای شهوت و عملی نسنجیده. جهل به معنای اول امر عدمی محسوب می شود، اما به معنای دوم امری است وجودی که در مقابل عقل قرار می گیرد (15) و این عقل و جهل وجودی دو نیروی متضاد در آدمی را تشکیل می دهند که همیشه در تنازع با همدیگرند. (16)
به عبارت دیگر؛ مقصود از جهلی که فرمانده ی سپاه است با جهلی که سرباز است، متفاوت است. جهل فرمانده، همان نیروی وجودی و شهوت است که در مقابل نیروی وجودی دیگر یعنی عقل قرار می گیرد و چون امری وجودی است،
دارای لشکر و سپاه فراوان است. از جمله آثار و لشکریان عقل، علم است؛ زیرا لازمه ی پیروی از عقل، فراگیری دانش است. از سوی دیگر جهل به معنای نادانی و فقدان علم از سپاهیان نیروی جهل و شهوت است؛ زیرا که لازمه ی جهل و شهوت، ترک علم و دانش است. (17)
5. در این روایت، امام صادق (علیه السّلام) هفتاد و پنج سرباز برای عقل و هفتاد و پنج سرباز برای جهل معرفی کرده است. بدیهی است که، محدود کردن این جنود به عدد خاص از قبیل محدود کردن به کلیات و مهمات است، نه این که امام خواسته باشد سربازان را در این عدد منحصر نماید. (18)
6. در این روایت، امام (علیه السّلام) خیر را وزیر عقل و شرّ را وزیر جهل قرار داده است. منظور از خیر همان فطرت مخمور به روحانیت است؛ یعنی فطرت عشق به کمال مطلق و سعادت مطلق و فطرت تنفر از نقص که دومی فرع و تابع اولی است. و مراد از شر، فطرت محکوم به طبیعت و محجوب به احکام آن است. (19)
هر شرّی که از انسان صادر می شود به واسطه آن است که حجاب ها فطرت را در بر گرفته اند و پیامبران شریعت را برای تخلص فطرت از حجاب های ظلمانی طبیعت و کمک به فطرت داخلی، آورده اند. (20)
نکته ی پایانی این که، بیانی و شرح فضایل و رذایلی که در این روایت آمده، نیازمند تدوین کتابی مستقل است و این نوشتار را گنجایش آن نیست که به همه ی آنها بپردازد. بر این اساس؛ به همین مقدار بسنده می شود و با نگاهی به این روایت، برخی از جنود عقل و جهل در زندگی امام حسین (علیه السّلام) و نهضت عاشورا تبیین می گردد.
بخش دوم: کربلا و جنود عقل و جهل
توجه به آنچه تاکنون بیان شد و توضیح عناوینی مانند: الف: معرفی سربازان عقل و جهل در کربلا؛ ب. ارزیابی موفقیت سربازان عقل در کربلا، می تواند ما را در تحلیل حادثه عاشورا از این نگاه و منظر، یاری رساند.
الف. معرفی سربازان عقل و جهل در کربلا
کربلا میدان حنگی است که در آن فضایل اخلاقی در مقابل رذایل اخلاقی قرار گرفته است. از این رو امام حسین (علیه السّلام) می فرماید: « مثلی لایباع مثله » (21)، یا « وعلی الاسلام السّلام اذ قد بلیت الامه براع مثل یزید ». (22) در وجود امام حسین (علیه السّلام) عقل به حاکمیت رسیده و حجاب های ظلمانی و نورانی به کنار افکنده شد، در آن وجود مبارک شیطان و جنودش تسلیم گشته و در بند و اسارت گرفتار آمده بودند. بر این اساس؛ نه تنها خود در سیر به سر می برد، بلکه همچون چراغی نورانی بود که راه گم کردگان را هدایت می نمود. (23)
او چراغ هدایت و سفینه ی نجات است، (24) چراغ هدایت برای آنهایی که در ظلمات جهل گرفتار آمدند (25) و کشتی نجات برای آنهایی که در گرداب دنیا دست و پا می زنند. (26)
کربلا مظهر دنیاطلبی جنود جهل و نمایانگر چهره ی سربازانی است که به امید رسیدن به حکومت، مکنت، مال و جاه، به آن همه جنایت دست زدند. (27) امام (علیه السّلام) در جمله ای زیبا آنها را معرفی می کند: « الناس عبید الدنیا و الدین لعق علی السنتهم یحوطونه ما درّت معاشیهم فاذا محّصوا بالبلاء قل الدّیانون » (28)؛ مردم بنده ی دنیایند و دین لقله ی زبان آنهاست و تا آن جا دین را می طلبند که دنیایشان به خطر نیفتد و آن گاه که آزمایش شوند، دین داران اندکند.
اینها همان هایی بودند که در حجاب ظلمانی و گرداب دنیا گرفتار آمده بودند. در نتیجه نور عقل را نمی دیدند و به نصایح و تذکر امام توجهی نمی نمودند. امام حسین (علیه السّلام) در آن هنگام که جنود جهل سر و صدا و هلهله می کردند تا موعظه و نصیحت وی را نشنوند، از این سرّ پرده بر می دارد و می فرماید: علت این کارها و هیاهوها و جار و جنجال های شما این است که شکم هایتان از حرام سیر شده است. (29)
همچنین می توان گفت: در کربلا، خیر یعنی عشق به کمال و تنفر از نقص در مقابل شرّ یعنی فطرت زنگار گرفته از طبیعت قرار گرفته است. امام حسین (علیه السّلام) در این باره می فرماید:« ارجو ان یکون خیراً ما ارادالله بنا قتلنا ام ظفرنا » (30) و آن گاه که از هدف قیام خود سخن می گوید، می فرماید: « انی لم اخرج اشراً و لا بطراً و لا مفسداً و لا ظالماً بل خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدی » (31). زمانی که شمر به زهیر خطاب می کند و می گوید: چیزی نمانده که تو و حسین کشته شوید، زهیر در جواب آن جاهل می گوید: « فبالموت تخوفنی فو الله الموت معه احبّ الیّ من الخلد معکم » (32) آیا این غیر از عشق به کمال و تنفر از نقص چیز دیگری می تواند باشد؟!
در کربلا هر یک از سربازان عقل و جهل به جلوه آرایی پرداختند که ما در این مختصر به بیان گوشه ای از آن اکتفا کرده و مفصل آن را به فرصت دیگر موکول می کنیم.
1. ایمان و کفر
ایمان غیر از علم است؛ چرا که علم شناخت است و ایمان گرایش. در نهضت حسینی گرایش به خدا به اوج خود رسید و شاهد آن گفت و گویی است که بین امام و اصحابش در شب عاشورا به وقوع پیوست. (33) آیا انسانی که بهره ای از ایمان ندارد، اگر علم داشته باشد که پایان کارش مرگ است، باز برخواسته خود پافشاری می کند و تسلیم نمی شود؟!
امام حسین (علیه السّلام) در بیانی - بعد از ترسیم وضعیت اجتماعی زمانه خود - می فرماید: « مگر نمی بینید که حق و عدالت اجرا نمی شود و مردم دست از باطل نمی کشند؟! در چنین محیط فاسد و آلوده ای هر فرد با ایمانی آرزومند مرگ و ملاقات پروردگار است ». (34) پس در قیام عاشورا شهادت طلبی را می توان نشانه ای بر ایمان قوی اصحاب امام حسین (علیه السّلام) به حساب آورد. امام صادق (علیه السّلام) درباره حضرت عباس (علیه السّلام) می فرماید: کان عمنّا العباس بن علی علیه السّلام نافذ البصیره، صلیب الایمان... (35)، آیا بدون ایمان به خدا می توان بر عاطفه فایق آمد؟! این کربلاست که چشم ها را خیره و از فایق شدن ایمان بر عاطفه حکایت می کند که از باب نمونه تنها به دو مورد بسنده می کنیم: محمد بن بشیر حضرمی برای نجات فرزندش از اسارت حاضر نشد امام (علیه السّلام) را تنها بگذارد و گفت طعمه ی گرگان شوم، اگر چنین کنم (36) و همچنین امام عمرو آن گاه که دشمن سر فرزندش را به سمت او پرتاب می کند، آن سر را به سوی دشمن پرتاب می کند. (37)
2. عدل و جور
انسان عادل آن انسانی است که قوای سه گانه ی شیطانی، غضبی و شَهَوی، در وجود او از اعتدال برخوردار باشند و جانب افراط و تفریط را به خود نگیرند. (38)
چنین انسانی نه به خود ظلم می کند و نه به خدا و نه به خلق خدا. از این روست که امام (علیه السّلام)، این مظهر عدالت، هم موجبات ظلم به خود و خدا را از خود دور می کند و هم نسبت به حقوق دیگران احترام قایل است. آن حضرت زمین کربلا را از مالکان آن منطقه خریداری می نمایند و منطقه ای به وسعت چهار میل در چهار میل را وقف می کند (39) تا خود و یارانش در زمین غصبی دفن نشوند. همچنین دستور می دهد که در روز عاشورا اعلام نمایند: هر کس بدهکار است با من نباشد. (40) این عدالت و نفی تبعیض امام (علیه السّلام) بود که « اسلم » غلام ترک را واداشت تا با لبخندی افتخارآمیز این جهان را وداع گوید. (41)
اما در طرف مقابل گروهی بودند که از انجام هیچ جنایت و ظلمی ابا نداشتند؛ از کشتن مهمان (42) گرفته تا کشتن اطفال (43)، بستن آب بر آنان (44)، غارت کردن (45) و آتش زدن خیمه ها (46)، عدم مراعات قوانین متداول در جنگ هایی که عرب انجام می داد (47)، بی حرمتی به اجساد (48) و صدها جنایت دیگر که قلم از نوشتن آن شرم دارد.
3. رضا و سخط
رضا فوق تسلیم و پایین تر از مقام فنا است و عبارت است از: فرحناکی عبد از حق و خشنودی نسبت به مراد و قضا و قدر او، و این خود مراتبی دارد: الف. رضا به مقام ربوبیت حق؛ یعنی عبد خود را از سلطنت شیطان خارج کند و به ربوبیت الهی خشنود شود. ب. رضا به قضا و قدر الهی و خشنودی از پیش آمدهای گوارا و ناگوار (49). ج. رضا به رضای الهی. (50)
این امام حسین (علیه السّلام) است که گاهی می فرماید: « اسلک یا ذاالجلال و الاکرام بحق هذا القبر و من فیه، ما اخترت من امری هذا ما هولک رضی؛ ای خدای ذی الجلال و الاکرام! تو را به حق این قبر و صاحب آن قسم می دهم آنچه را که رضای تو و پیغمبر تو در آن است برای من مقدر نمائی » (51) و زمانی بیان می دارد: « صبراً علی قضائک یا رب لااله سواک؛ بر قضای تو صبر می کنم ای رب و پروردگاری که غیر تو الهی نیست » (52) و در کلامی دیگر از عالی ترین مرتبه رضا سخن به میان می آورد و می فرماید: « رضی الله رضانا اهل البیت »؛ خشنودی و خواسته ی خدا همانا خشنودی و خواسته یما اهل بیت است (پسندم آنچه را جانان پسندد) (53). البته ممکن است که این جمله به مقام عالی تری اشاره داشته باشد و آن مقام، عبارت است از: مقام قرب فرایض که بقای بعد از فنا است. (54) و این زینب است که در گودی قتلگاه، وقتی با بدن قطعه قطعه برادر روبرو می شود، می فرماید: « اللهم تقبل هذاالقربان »؛ خدا این قربانی را از ما بپذیر. (55)
اما گروه مقابل کسانی اند که رضایت خلق را بر رضایت خدا ترجیح داده اند (56) و به همین دلیل است که آن خطیب تمجید کننده و مداح معاویه و یزید در مسجد شام، مورد عتاب امام سجّاد (علیه السّلام) قرار گرفت که: « ویلک ایها الخاطب اشتریت مرضاه المخلوق بسخط الخالق فتبوّاً مقعدک من النار »؛ هان ای خطیب! وای بر تو! خشنودی خاطر آفریدگان نیازمند و ناتوان را به خشم خدای توان خریدی! اینک جایگاه خود را در آتش شعله ور دوزخ آماده بنگر و خود را برای آن جا آماده ساز. (57)
4. شکر و کفران
شکر عبارت است از: قدردانی کردن از نعمت های منعم که در قلب و زبان و جوارح ظاهر می گردد و بدیهی است که بر معرفت منعم و نعمت های او متوقف است. (58) دعای عرفه امام حسین (علیه السّلام) مالامال از شکرگذاری نسبت به پروردگار جهانیان است (59). امام (علیه السّلام) در ادامه شکر زبانی، کربلا را به صحنه نمایش شکر جوارحی و قلبی مبدل ساخت. (60) او حتی از عروه الغفاری که شیخی کبیر بود، تشکر نمود و فرمود: « شکرالله لک افعالک یا شیخ » (61). با این که یک پیرمرد از کار افتاده، در صحنه کارزار، کارایی چندانی ندارد! اما گروه مقابل از آن جهت که در گناه غوطه می خوردند، از شکر به تمام اقسامش بی بهره بودند؛ حتی در مواردی که انتظار جایزه و یا تشکر از مقام بالا دست را داشتند، با کفران از طرف هم کیشان خود روبرو می شدند. (62)
5. توکل و حرص
توکل عبارت است از: واگذار نمودن جمیع امور به مالک آن (63) و به تعبیر بعضی از عرفا: التوکل طرح البدن فی العبودیه و تعلق القلب بالربوبیه. (64) توکل بر چهار پایه استوار است: الف. موکّل ایمان دارد که وکیل عالم به نیازهاست؛ ب. موکّل ایمان دارد که وکیل قادر به رفع نیازهای موکّل است؛ ج. موکّل ایمان دارد که وکیل از بخل مبرّا است؛ د. موکّل ایمان دارد که وکیل به موکّل خویش محبت دارد. (65)
در مقابلِ توکل، حرص به دنیا قرار دارد که حضرت علی (علیه السّلام) از آن به عنوان بالاترین ذلت نام برده است. (66) امیرمؤمنان (علیه السّلام) در وصیتش به امام حسین (علیه السّلام) این گونه می فرماید: ای بنی الحرص مفتاح التعب و مطیّه النصب وداعٍ الی التقحُّم فی الذنوب »؛ پسر جان! حرص کلید رنج است، و مرکب مشقت و باعث فرو رفتن در گناه. (67) امام حسین (علیه السّلام) در برخورد با سپاه حرّ، بعد از اشاره به پیمان شکنی آنان فرمود: « سیغنی الله عنکم »؛ خدا مرا از شما بی نیاز خواهد کرد. (68) آن هنگام که خبرهای کوفه را شنید گفت: « حسبی الله ونعم الوکیل »؛ بس است مرا خدا و چه خوب وکیلی است. (69) در صبح عاشورا فرمود: « اللهم انت ثقتی فی کل کرب و انت رجائی فی کل شده... »؛ پروردگارا! تو در هر اندوهی پشت و پناه منی و در هر سختی امید و تکیه گاه من هستی. (70) و در آخرین لحظات این گونه زمزمه می کرد که: «... اوتوکل علیک کافیاً... ». (71) اما حرص به دنیا و اتکال به غیر خدا در گروه مقابل، آن چنان مشهود است که نیاز به بیان ندارد. (72)
6. زهد و رغبت
زهد عبارت است از: بی میلی و بی رغبتی به دنیا که نوعاً مقارن با ترک و اِعراض از دنیاست و دارای درجاتی است که عبارت اند از: الف. اِعراض از دنیا برای رسیدن به نعمت های آخرت (زهد عامه). ب. اعراض از لذایذ شهوانی برای رسیدن به مقامات عقلانی (زهد خاصه). ج. ترک لذات روحانی برای رسیدن به مشاهده ی جمال الهی (زهد اخص خواص). این همان زهد حقیقی است که برای خدا، غیر خدا ترک می شود. (73)

خلاف طریقت بود که اولیا *** تمنا کنند از خد جز خدا (74)

امام صادق (علیه السّلام) فرمود: « الزّهد مفتاح باب الاخره...، و هو ترک کلّ شیء یشغلک عن الله من غیر تاسّف علی فوتها... »؛ زهد، کلید در بهشت است... زهد، ترک کردن هر چیزی است که مشغول کند آدمی را از حضرت باری تعالی، و دریغ نداشتن است بر فوت دنیا. (75) امام حسین (علیه السّلام) در دعای عرفه این گونه با خدایش نجوا می کند: « انت الذی اشرقت الانوار فی قلوب اولیائک حتی عرفوک و وحدّوک و انت الذی ازلت الاغیار عن قلوب احبائک حتی لم یحبُّوا سواک و لم یلجئو الی غیرک... ماذا وجد من فقدک و ماالذی فقد من وجدک »؛ تویی که به انوار بر دل اولیائت طلوع کردی تا به مقام معرفتت نایل شدند و ترا به یکتایی شناختند، تویی که از دل دوستان و مشتاقانت توجه به اغیار را محو کردی تا غیر تو را دوست نداشته و جز درگاهت به جایی پناه نبرند... آن که ترا نیافت چه یافته و آن که ترا یافت چه نیافته است. (76)
کربلا سرزمینی است که در آن عالی ترین درجه زهد، توسط امام حسین (علیه السّلام) و یارانش به نمایش درآمد. در یک طرف فردی همچون زهیر بن قین قرار دارد که به عشق وصال، آن همه حشم وخدم، از شتر گرفته تا گوسفند و... را رها می کند و در رکاب اباعبدالله (علیه السّلام) به شهد شهادت می رسد (77) و در سوی دیگر افرادی وجود دارند که حتی از پیراهن کهنه اباعبدالله (علیه السّلام) نمی گذرند و آن حضرت را عریان و بی کفن در صحرای سوزان کربلا رها می کنند.