پی‌نوشت‌ها:
1. « او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده، رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها می خواند و آنها را تزکیه می کند ». جمعه، 2.
2. « خداوند رسولان خود را پی در پی اعزام کرد تا توانمندی های پنهان شده عقل ها را آشکار سازند ». نهج البلاغه، خطبه 1.
3. « هشام! خداوند پیامبران و رسولانش را برای مردم نفرستاده جز بدین منظور که خدا را بشناسند و در او تعقل کنند ». کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 16؛ محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 6، ص 403.
4. « خون پاکش را در راه تو به خاک ریخت تا بندگانت را از جهالت و سرگردانی گمراهی نجات بخشد، در حالی که دنیا طلبان (کسانی که دنیا فریبشان داده بود) بر علیه او یک دست شده بودند. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 98، ص 331.
5. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 29-21؛ امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 20-15.
6. مصطفوی، سید جواد، ترجمه اصول کافی، ج 1، ص 26-24.
7. قوه ی واهمه نیز مجرد است، اما به تجرّدی پائین تر از تجرد عقلی.
8. در حدیث نبوی وارد شده است: « ما منکم إلّا و له شیطان. قالوا: و أنت یا رسول الله؟ قال: و أنا، إلّا أنّ الله أعاننی علیه، فأسلم علی یدیّ »؛ برای هر کدام از شما، شیطانی است. گفتند: حتّی برای شما ای پیامبر خدا؟ فرمود: و برای من هم، الّا این که خداوند مرا علیه شیطان کمک کرده، و او به دست من تسلیم شده است. نک: احسائی، ابن ابی جمهور، عوالی اللالی، ج 4، ص 97، ح 13؛ ابن حنبل، مسند احمد، ج 1، ص 257.
9. در قوس صعود به حسب قاعده « امکان اخس » اخسّ به اشرف منتهی می شود، اما در سلسله ی نزول به حسب قاعده « امکان اشرف » اشرف به اخسّ منتهی می گردد. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح جنود عقل و جهل، ص 33 و 257.
10. نک: همان، ص 41، 42، 44، 45، 63، 74، 75.
11. علاوه بر آنچه تاکنون گفته شد، به این عبارات توجه کنید: « مَن کَمُلَ عَقلُهُ استَهَانُ بِالشَّهَوَات ». الآمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ح 380، ص 52؛ « العَقلُ وَ الشَّهوَهُ ضِدَّان... » همان، ج 448، ص 53؛ و نک: همان، ح 840، ص 65؛ ح 6985، ص 305 و....
12. « لَاغِنَی کَالعَقلِ وَ لَا فَقرَ کَالجَهل ». سیدرضی، نهج البلاغه، حکمت 54؛ « العقلُ یَهدِی وَ یُنجِی وَ الجَهلُ یَغوِی وَ یُردِی ». الآمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 52، ح 362.
13. « یا هشام... لکل شیء دلیلاً و دلیلُ العقلِ التفکر و دلیل التفکرِ الصَّمت و لک شیءٍ مطیّهً و مطیّه العقل التواضع و کفی بک جهلاً ان ترکب ما نهیتَ عنه ». فقره 13، روایت هشام.
14. « یا هشام، قلیل العمل من العالم (العاقل) مقبول مضاعف و کثیرالعمل من اهل الهوی و الجهل مردودٌ ». فقره 21، روایت هشام.
15. حضرت علی (علیه السّلام) در یبانی می فرماید: عاقل کسی است که بر هوای نفسش پیروز گردد: « العاقل من غلب هواه و لم یبع آخرته بدنیاه ». آمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 54.
16. مروری دوباره به مباحث گذشته خصوصاً « عقل و ماهیت انسان » و « رابطه عقل و تقوا »، معنای این مطلب را که چگونه شهوت یک نیروی وجودی است و در مقابل عقل قرار دارد و این که اساساً مقصود از این گونه تعابیر چیست، روشن می نماید.
17. البته گفتنی است که در بین مردم از دو تقابل « علم و جهل » و « عقل و جهل »، تقابل اول بیش تر از تقابل دوم متعارف و مأنوس است، اما در کتاب های روایی، تقابل دوم (عقل و جهل)، بیش تر از تقابل اول استعمال و کاربرد دارد. به دلیل شیوع استعمال عقل در مقابل جهل در روایات، باب اول از کتاب اصول کافی، به « عقل وجهل » نامگذاری شده است. مرحوم مظفر، در بحث ادلّه حجیت خبر واحد، ج 2، ص 73، اصول الفقه، می گوید: « از دو تقابل مذکور، تقابل اصلی میان عقل و جهل است و تقابل علم و جهل، ناشی از تطورات مفهومی است که پس از عصر پیامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) رخ داده است. به نظر ایشان، انتقال فلسفه یونانی به جامعه مسلمانان، موجب ظهور مفاهیم جدیدی برای برخی واژه ها شده است که از جمله آنها همین واژه جهل است ». در نتیجه تطور مفهومی فوق، معنای واژه جهل از عمل نسنجیده (مقابل عقل)، به نادانی (مقابل علم) گسترش یافته است. به هر حال اگر بخواهیم جهل را فقط به معنای نادانی و در مقابل علم بگیریم، در فهم متون دینی ای که واژه های جهل و علم در آنها با هم به کار رفته، دچار مشکل خواهیم شد؛ مثلاً در روایتی آمده است: « کَفَی بِالعَالِمِ جَهلاً ان یُنَافِیَ عِلمُهُ عَمَلَه؛ در جاهل بودن عالم، همین بس که علم و عمل او با هم منافات داشته باشد و به مقتضای علم خویش عمل نکند »؛ الآمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و دررالکلم، ص 153. در این روایت جهل به معنای عمل نکردن به مقتضای عمل خویش و عمل نسنجیده است لذا فرض « عالم جاهل » کاملاً ممکن خواهد بود.
18. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح جنود عقل و جهل، ص 64-61.
19. امام خمینی (رحمه الله)، شرح جنود عقل و جهل، ص 77-76.
20. امام خمینی (رحمه الله)، شرح جنود عقل و جهل، ص 82-79.
21. امام (علیه السّلام) در مجلس ولید این گونه او را مورد خطاب قرار داد « انا اهل بیت النبوه و معدن الرساله و مختلف الملائکه و مهبط الرحمه، بنا فتح الله و بنا یختم و یزید فاسق فاجر شارب الخمر قاتل النفس المحترمه معلن بالفسق و الفجور و مثلی لا یبایع مثله؛ بدانید که ما خاندان نبوت هستیم...؛ اما یزید این عنصر خودکامه ای که از من برای او بیعت می خواهید، مردکی گناه پیشه و بی دادگر و شراب خوار است؛ کسی است که دستش تا مرفق به خون بی گناهان و عدالت خواهان آغشته است. او مقررات خدا را درهم می شکند و به زشتی و گناه و تباهی دست می یازد؛ از این رو کسی مانند من، با فردی مانند او بیعت نخواهد کرد ». مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 325؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ج 1، ص 184؛ ابن طاووس، سید علی بن موسی، اللهوف علی قتلی الطفوف، ص 10.
22. دیگر باید فاتحه ی اسلام و مسلمانی را خواند و با آن وداع گفت، آن گاه که جامعه و مردم دچار زمامدار و رهبری مانند یزید گردند. ابن طاووس، اللهوف علی قتلی و الطفوف، ص 11.
23. در زیارت جامعه کبیره به ائمه خطاب می شود که: « ادلاّء علی صراطه » شما راهنمایان به راه مستقیم هستید، بلکه « انتم الصراط الاقوم » خود شماه راه و صراط مستقیم هستید.
24. ان الحسین مصباح هادٍ و سفینه النجاه »؛ قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، ج 1، ص 287.
25. همان گونه که بیان شد هوا و هوس انسان را در تاریکی می افکند و کاری می کند تا انسان نورافشانی عقل و حجت درون را مشاهده نکند و در نتیجه گمراه شود.
26. همان طوری که قبلاً بیان شد حب دنیا، گرداب (تیه) است و باعث جهل انسان می شود.
27. عبیدالله برای این که مردم را به جنگ با امام ترغیب کند، اموالی را بین مردم تقسیم کرد (مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 340 و 385). عده ای همچون عمر سعد و ابن زیاد، دلباخته ی حکومت بودند (همان، ج 45، ص 10). عده ای نیز همچون خولی و آنکه حامل سر امام بود و آنهایی که اسب بر بدن امام دواندند و... به منظور رسیدن به جایزه، به چنین اعمالی مبادرت ورزیدند (همان، ج 45، ص 125 و 128)، البته گروهی هم از ترس از دست دادن دنیایی که فراهم کرده بودند، به چنین ذلتی تن دادند.
28. گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم (علیه السّلام)، موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 373؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 44 ص 383.
29. فَقَد مُلِئت بُطُونَکُم مَن الحرامِ وَ طُبِعَ عَلَی قُلُوبِکُم وَیلَکُم ألَا تُنصِتُونَ ألَا تَسمَعُون... »؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 422؛ بحارالأنوار، ج 45، ص 8.
30. آنچه خدا برای ما بخواهد خیر است، کشته شویم یا نشویم. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج 1، ص 597.
31. من نه برای راحت طلبی و انهادن مسئولیت، به راه افتادم و نه برای خوش گذرانی و بیهودگی؛ نه انگیزه ام ستم کاری و بی دادگری است ونه تبهکاری، بلکه می خواهم امت جدم را اصلاح کنم. شریف قرشی، باقر، حیاه الامام الحسین بن علی (علیه السّلام)، ج 2، ص 264. امام در جمله ای دیگر می فرماید: « اللهم انی احب المعروف و انکر المنکر »، مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 43، ص 328.
32. آیا به مرگ مرا می ترسانی، به خدا قسم مرگ با امام حسین، از خلود (زندگی برای همیشه) با شما، بهتر است، موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 360؛ طبری، أبوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک (تاریخ طبری)، ج 4، ص 323.
33. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج 4، بخش اول، ص 249-247؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک (تاریخ طبری)، ج 4، ص 318-317.
34. « الاترون الی الحق لا یعمل به والی الباطل لا یتناهی عنه لیرغب المؤمن فی لقاء الله فانی لا اری الموت الّا السعاده و الحیاه مع الظالمین الاّ برماً »، اعیان الشیعه، ج 4، بخش اول، ص 234 و 235؛ امام (علیه السّلام) در خطابش به لشکر کوفه فرمود: « انالله و انا الیه راجعون هولاء قوم کفروا بعد ایمانهم فبعداً للقوم الظالمین »، گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم (علیه السّلام)، موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 417-416.
35. عموی ما عباس بن علی، تیزبین (ژرف نگر) بود و ایمان محکمی داشت. قمی، شیخ عباس، نفس المهموم، ص 176؛ أبو مخنف، لوط بن یحیی الأزدی، مقتل الحسین، ص 175.
36. أسد حیدر، مع الحسین فی نهضته، ص 237.
37. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنور، ج 45، ص 27؛ مع الحسین فی نهضته، ص 238.
38. امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 160-147.
39. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، واژه ی حرم.
40. ناد ان لا یقاتلن معی رجل علیه دین »؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 417.
41. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 30؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 457، امام (علیه السّلام) در لحظه شهادت این غلام، بر بالین او حاضر شد و صورت به صورتش گذاشت (فوضع خده علی خده)، او لبخندی زد و گفت: کیست مانند من که پسر پیامبر گونه به گونه اش می گذارد؟! و آنگاه به شهادت رسید. این کار امام همان کاری است که آن حضرت با علی اکبر انجام داده است.
42. چنانچه محتشم کاشانی می سراید:
از آب هم مضایقه کردند کوفیان *** خوش داشتند حرمت مهمان کربلا
43. طبری، تاریخ طبری، ج 4، ص 334. لازم به تذکر است که در کربلا پنج کودک نابالغ به شهادت رسیدند.
44. بودند دیو و همه سیراب و می مکید
خاتم ز قحط آب سلیمان کربلا (محتشم کاشانی)
لب تشنه کی کشند کسی را کنار *** گیرم حسین سبط نبی خدا نبود
45. محمودی، محمّد باقر، عبرات المصطفین، ج 2، ص 139.
46. شریف شرقی، باقر، حیاه الامام الحسین بن علی (علیه السّلام)، ج 3، ص 299.
آتش به آشیانه ی مرغی نمی زنند *** گیرم که خیمه، خیمه آل عبا نبود
47. مثلاً در جنگِ تن به تن به صورت دست جمعی حمله نمی کردند و یا دست جمعی کسی را سنگباران نمی کردند و یا در زمان درخواست آتش بست یورش نمی بردند و... و هیچیک از اینها در کربلا توسط دشمن جاهل مراعات نشد. (ر. ک: فارسی، جلال الدین، کتاب انقلاب تکاملی اسلام، ص 830).
48. از بریدن سر کشته ها گرفته تا اسب تاختن بر پیکرهای شهدا و عریان و برهنه رها کردن آنها و...؛ نک: سپهر، میرزا محمد تقی، ناسخ التواریخ، ج 3، ص 9.
اگر کشتند چرا خاکش نکردند *** کفن بر جسم صد چاکش نکردند
49. « الاتکال علی حسن اختیار الله »؛ ر. ک: نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، ج 3، ص 285؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 747.
50. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح و حدیث جنود عقل و جهل، ص 179-161.
51. این جمله را امام (علیه السّلام) به هنگام ترک مدینه سر قبر حضرت رسول (صلی الله علیه وآله و سلم) ایراد فرمود؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ج 1، ص 186.
52. موسوی مقرّم، مقتل الحسین، ص 357.
53. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 367؛ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج 1، ص 593؛ إربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الأئمه (علیهم السّلام)، ج 2، ص 29.
54. امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 170.
55. موسوی مقرّم، مقتل الحسین، ص 307.
56. امام حسین (علیه السّلام) در حدیثی می فرمایند: « من طلب رضی الناس بسخط الله و کله الله الی الناس »؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 748.
57. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 137.
58. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 192-180.
59. « فلک الحمد و الشکر »، یا « ایّ عطایاک اقوم بها شکراً »، یا «... لوعمرتها ان اؤدی شکر واحدهٍ من انعمک ما استعطت ذلک الاّ بمنک الموجبِ علی به شکرک ابداً جدیداً ».
60. « اُوحّده باخلاص و حمد و شکر بالضمیر و باللسان »؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 842.
61. موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 458.
62. سنان بن انس با نیزه اش سینه ی مبارک امام (علیه السّلام) را شکافت و آنگاه به عمر سعد گفت: ای امیر مرا غرق در طلا کن که من آقای بزرگواری را کشتم، عمر سعد گفت: اشهد انک مجنون؛ ابن اثیر جزری، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 82-81. همچنین ابن زیاد به جای دادن جایزه به قاتل دو فرزند مسلم، دستور قتل آنها را داد؛ قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، ص 232.
63. کاشانی، مولی عبدالرزاق، شرح منازل السائرین، ص 171.
64. توکل به عبودت واداشتن بدن و به ربوبیت وابستن قلب است؛ قشیری، عبدالکریم، الرساله القشریه، ص 263.
65. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 227-199.
66. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج 12، ص 59، باب 64 از ابواب جهاد النفس، ح 2؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 753.
67. حرانی، حسن بن علی شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ص 90.
68. ابومخنف، لوط بن یحیی، وقعه الطف، ص 172.
69. موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 378.
70. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 4.
71. موسوی مقرّم، مقتل الحسین، ص 357.
72. حرص به دنیا آن چنان در این گروه ریشه دوانده بود که فردی همچون بجدل بن سلیم برای دست یابی به انگشتر امام حسین (علیه السّلام) به قطع انگشتان آن حضرت مبادرت ورزید؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 376.
73. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث عقل و جهل، ص 303-293.
74. سعدی.
75. گیلانی، عبدالرزاق، مصباح الشریعه، ترجمه عبدالرزاق گیلانی، ص 216. امام حسین (علیه السّلام) هم در شعری به توضیح حقیقت زهد می پردازند. ر. ک: موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 834.
76. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 95، ص 226.
77. امین، سیدمحسن، أعیان الشیعه، ج 1، ص 595.
78. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 331-325.
79. موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 289؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 329؛ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج 1، ص 588.
80. موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 401.
81. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 23.
82. همان، ص 21.
83. همان، ص 22.
84. « انما یفتضح الفاسق و یکذب الفاجر و هو غیرنا »؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 117.
85. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 134.
86. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 328-326.
87. جوهری، اسماعیل، صحاح اللغه، ج 3، ص 1300.
88. در روایت امام صادق (علیه السّلام) که جنود عقل و جهل بیان می شود، تواضع در مقابل کبر آمده و کبر از صفات نفسانی است. به همین جهت باید تواضع را از صفات نفسانی دانست.
89. از این رو همیشه مترنم به این گفتارند که « ما عبدناک حق عبادتک »، مجلسی، محمدباقر، مرآه العقول، ج 8، ص 146.
90. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 336-333.
91. عروسی حویزی، عبدعلی جمعه، تفسیر نورالثقلین، ج 2، ص 47؛ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج 1، ص 580.
92. موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 626 و 627.
93. در این باره حضرت فرمود: « الا ان الدعی یابن الدعی قد رکز بین اثنتین، بین السله و الذله و هیهات منا الذله »؛ ابن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ص 57.
94. ر. ک: مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45.
95. ر. ک: مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 163.
96. امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 409.
97. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 2، ص 75، باب الصبر، ح 15.
98. ر. ک: کاشانی، مولی عبدالرزاق، شرح منازل السائرین، ص 203-202، باب الصبر.
99. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 420-411.
100. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 24.
101. قندوزی حنفی، سلیمان، ینابیع الموده، ص 406.
102. البته این سفارش ها نسبت به زن ها بیشتر بوده است؛ زیرا آنها به جهت عاطفی بودن، بیشتر در معرض جزع و فزع قرار داشتند. امام (علیه السّلام) در خطابش به سکینه این گونه می فرماید: « فاصبری علی قضاء الله و لا تشتکی فان الدنیا فانیه و الاخره باقیه »؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 491-490. یا به زن ها سفارش می کند: « ان قتلت فلا تشققن علیّ جیبا و لا تخمشن وجهاً »؛ ابن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ص 81. یا زینب (سلام الله علیها) را مورد خطاب قرار می دهد: « یا اخیه لا یذهبن حلمک الشیطان »؛ قمی، شیخ عباس، نفس المهموم ترجمه علامه شعرانی، ص 117. زینب نیز به وصیت و سفارش برادر عمل کرد و آن چنان از خود بردباری نشان داد که به قهرمان صبر معروف گردید.
103. موسوی مقرم، مقتل الحسین، ص 357.
104. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 46.
105. روایت امام سجاد (علیه السّلام)، نک: أبو مخنف، لوط بن یحیی الأزدی، مقتل الحسین، ص 175.
106. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج 1، ص 608.
107. همان، ص 600.
108. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 41.
109 محمدی اشتهاردی، محمد، سوگنامه آل محمد، ص 300.
110. شیخ مفید، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج 2، ص 91؛ قمی، شیخ عباس، نفس المهموم ترجمه علامه شعرانی، ص 137.
111. برای اطلاع از اعلام وفاداری اصحاب امام (علیه السّلام) در شب عاشورا به منابع زیر مراجعه شود: شیخ مفید، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج 2، ص 93-92؛ قمی، شیخ عباس، نفس المهموم ترجمه علامه شعرانی، ص 138؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 400؛ حبیب بن مظاهر در کوفه از دعوت کنندگان امام (علیه السّلام) بود تا آخر در رکاب آن حضرت بود و به عهد خود وفا نمود و به جام شهادت را سر کشید. تاریخ طبری، ج 4، ص 262؛ شیخ مفید، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج 2، ص 29 و 34؛ تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 242.
112. موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 467؛ محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص 84.
113. شریف قرشی، باقر، حیاه الامام الحسین بن علی (علیه السّلام)، ج 3، ص 48.
114. حرانی، حسن به علی شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ص 239.
115. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 370. او برای جلوگیری از فاش شدن اسامی یاران امام (علیه السّلام) جان خود را فدا کرد.
116. مفاتیح الجنان، زیارت امام در نیمه ی رجب.
117. مجلسی، محمدباقر، بحارلأنوار، ج 45، ص 21.
118. امام (علیه السّلام) در علت این درخواست فرمود: انی کنت احبّ الصلاه له...، موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 392.
119. دیلمی، حسن بن ابی الحسن، إرشاد القلوب الی الصواب، ص 214؛ شریف قرشی، باقر، حیاه الامام الحسین بن علی (علیه السّلام)، ج 3، ص 175.
120. جزائری، سیّد نورالدین، الخصائص الزینبیه، ص 216. این روحیه ی عرفانی در زینب به حدی شکوه و عظمت دارد که امام (علیه السّلام) از خواهرش می خواهد در چنین حالتی (در وقت نماز شب) او را فراموش نکند؛ محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعه، ج 3، ص 62-61.
121. ضیّع و اضاع به معنای « از دست داد و بی بهره شد » است، اضاع حقه یعنی حقش پایمال شد، طباطبایی، سید مصطفی، فرهنگ نوین، ص 396.
122. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 15-13؛ اسد حیدر، مع الحسین فی نهضته، ص 214.
123. از آن رو که این نوشتار را گنجایش پرداختن به همه جنود عقل نبود، به تناسب چهارده اسوه پاک و معصوم، به عدد چهارده بسنده شد؛ علاوه به جهت رعایت اختصار و وضوع مطلب، از ذکر شواهد نسبت به برخی از جنود جهل، خودداری گردید.
124. « ان الله اشتری من المؤمنین... ذلک هوالفوز العظیم »؛ توبه، 111.
125. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 98، ص 337.
126. مجادله، 21.
127. مائده، 56.
128. صافات، 172.
129. من یقاتل فی سبیل الله فیقتل او یغلب فسوف نوتیه اجراً عظیماً؛ نساء، 74، البته این مقابله بین واژه قتل و ظفر هم دیده می شود، مثلاً امام حسین (علیه السّلام) می فرماید: « اما والله انی لارجو ان یکون خیراً ما اراد الله بنا قتلنا او ظفرنا »، موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 362.
130. امام حسین (علیه السّلام) به هنگام حرکت از مدینه، خطاب به بنی هاشم کردند و این گونه فرمودند: هر کس با من بیاید به شهادت می رسد و هر کس نیاید به فتح و پیروزی نایل نمی شود: « من تخلف لم یبلغ الفتح »؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 330.
131. در مواردی که پیروزی در مقابل کشته شدن آمده، مراد از غلبه و ظفر، پیروزی ظاهری است.
132. در مواردی که پیروزی و رستگاری توأم با کشته شدن باشد، مراد از فوز و فتح یا غلبه، پیروزی واقعی است.
133. قرآن کافر را مرده می داند (یس، 70) زیرا زنده نور دارد و کافر از آن رو که نور ندارد (نور عقلش خاموش است) در مقابل زنده ذکر می شود.
134. توبه، 23؛ انعام، 26.
135. « لَأقعُدَنَّ لَهُم صِراطَکَ المُستقیم »؛ اعراف، 16.
136. بقره، 203 و 207.
137. « وبذل مهجته لیستنفذ عبادک من الجهاله و حیره الضلاله »؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج 6، ص 59.
138. حضرت علی (علیه السّلام) فرمود: « من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیه »؛ محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 10، ص 147.
139. حضرت علی (علیه السّلام) در این باب می فرمایند: « النفس الدنیه لا تنفک عن الدنائات »؛ آمُدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 232.
140. موت اختیاری همان پیاده شدن از مرکب تن است، و در چنین حالتی پرده ها و حجاب ها به کناری نهاده می شود، همان گونه که بعد از مرگ اضطراری و غیر اختیاری پرده ها کنار می رود.
141. ابن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ص 98.
142. و این همان منطق مولی علی (علیه السّلام) است که می فرماید: « الغالب بالشر مغلوب »؛ نهج البلاغه، قصار الحکم، 327.
143. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 177؛ شیخ طوسی، محمدبن حسن، الأمالی، ص 677.