یکی از موضوعاتی که همواره باید نسبت به آن هوشیار باشیم، موضوع انحراف از مسیر حق و آرمان ها است. سؤال این است که چگونه جامعه ی اسلامی ممکن است دچار انحراف در آرمان ها شود؟
ابتدا باید تعریفی از انحراف داشته باشیم. انحراف یعنی عدول کردن و برگشتن. به لحاظ مفهوم شناسی، انحراف سه ویژگی دارد:

1. انحراف، در اصل لغت یعنی «برگشت» از مسیری که انسان می پیموده است. البته اینجا برگشتن به معنای این نیست که ما در مسیری جلو می رفتیم و حالا بیاییم عقب تر، بلکه برگشتن یعنی خارج شدن، دور شدن یا دوری کردن و به عبارتی یعنی زاویه گرفتن از مسیر قبلی و ورود به مسیر جدیدی که غیر از مسیر قبلی است.

2. انحراف از نظر لغوی می تواند منفی یا مثبت باشد. اگر مسیر قبلی اشتباه باشد، انحراف از آن مثبت است، اما اگر انسان در یک مسیر درست حرکت می کند، انحراف از آن، منفی و گاه بسیار خطرناک است. البته در بیشتر کاربردها، انحراف مفهوم منفی دارد و مضمون آن، خارج شدن و دور شدن از مسیر حق است.

3. شروع انحراف می تواند از یک نقطه ی کوچک باشد که در این حالت، تشخیص آن و نیز مانع شدن از آن بسیار دشوار است.

من بحثم را ناظر به واقعه ی عاشورا پیش می برم. امام حسین علیه السلام وقتی قیام می کند، در منزلگاه ذی حُسَم می فرماید: «أَلا تَرَوْنَ أَنَّ الْحَقَّ لا یُعْمَلُ بِهِ وَ أَنَّ الْباطِلَ لا یُتَناهی عَنْهُ، لِیَرْغَبَ الْمُؤْمِنُ فی لِقاءِاللّهِ مُحِقًّا، فَإِنّی لا أَرَی الْمَوْتَ إِلاّ سَعادَةً وَ لاَ الْحَیاةَ مَعَ الظّالِمینَ إِلاّ بَرَمًا.»[1]

در آغاز سخن امام، عبارت «اَلا تَرَوْنَ» به معنای «آیا نمی بینید، مگر نمی بینید...» خیلی معنا دارد. معمولاً این عبارت را در جایی می گویند که امری واضح و آشکار است و انتظار می رود همه آن را ببینند، «اما نمی بینند». حضرت می فرماید: مگر نمی بینید که به حق عمل نمی شود و از باطل اجتناب نمی شود. می فرماید: باید این را بفهمید، ببینید، چرا نمی بینید؟ حضرت می فرماید وقتی انحراف این اندازه آشکار شد، اما باز دیده نشد، جا دارد که انسان مؤمن حق جو، آرزوی لقای الهی و مرگ داشته باشد.

اینجا نکته ی بسیار دقیقی وجود دارد. چه می شود که انسان نمی تواند امور واضح و آشکار را ببیند؟ پاسخ روشن است. انسان «نمی خواهد» که ببیند؛ یعنی خودش را می زند به «ندیدن» و «نادیده گرفتن» و تغافل. چیزی که در دنیای معاصر ما هم به کرات اتفاق می افتد. فجایع یمن، سوریه، عراق یا فاجعه ی منا را واقعاً نمی شود ندید، اما بعضی ها خودشان را به ندیدن می زنند.

با این مقدمه، برمی گردم به سؤال شما که چرا انحراف به وجود می آید؟ عوامل انحراف چیست؟ به نظر می رسد که انحراف از حق، عوامل متعددی دارد. در یک نگاه تحلیلی، می توان سه عامل را بسیار مهم دانست:

1. ضعف بینش

نشناختن حق. انحراف گاه به سبب ضعف تحلیل و ضعف تشخیص حق از باطل است؛ مخصوصاً در جاهایی که تشخیص حق دشوار می شود؛ یعنی در شرایط فتنه که باطل شبیه حق می شود. گاهی نیز به سبب این است که انسان با توجه به اینکه کسی قبلاً در مسیر حق بوده، بدون توجه به اینکه آن شخص حالا از حق انحراف پیدا کرده است، به گذشته ی او تکیه می کند و آن شخص را معیار حق قرار می دهد و دنبال او می رود و از مسیر حق منحرف می شود. امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «انَّ الحَقَّ لا یعرَفُ بِالرِّجَالِ؛ اِعرِفِ الحَقَّ، تَعرِف أهلَهُ»: حق با انسان ها شناخته نمی شود، حق را بشناس تا اهلش را نیز بشناسی.[2]

در حادثه ی عاشورا کسانی که از امام دعوت کردند، در نامه هایشان نوشته بودند: شما بیایید و امامت و هدایت ما را برعهده بگیرید. بعداً با نماینده ی امام، مسلم بن عقیل، بیعت کردند. اما چه شد که از مسیر حق و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم انحراف پیدا کردند؟ آیا آن ها نمی دانستند که حق با سیدالشهداست؟ قطعاً بسیاری از آن ها، هم امام حسین علیه السلام را می شناختند و هم می دانستند که جدا شدن از او انحراف است. پس عوامل دیگری در موضوع دخالت داشته است.

2. ضعف انگیزش

باور نکردن جایگاه حق. پیروی از حق و حقیقت فقط با شناخت حاصل نمی شود، بلکه باید آن را باور کنیم؛ یعنی باید ایمان داشته باشیم به اینکه برای رسیدن به سعادت دنیا و آخرت باید از حق پیروی کنیم. اگر این ایمان وجود نداشته باشد، باز انحراف از حق ایجاد می شود. وقتی حوادث عاشورا را مطالعه می کنیم، قراینی می یابیم که این هایی که منحرف شدند و در برابر سیدالشهدا قرار گرفتند، حتی به سطحی از علاقه مندی و احتمالاً باور به سیدالشهدا نیز رسیده بودند، اما این علاقه مندی و ایمانشان به سیدالشهدا تحت الشعاع عواملی دیگر قرار گرفت و باعث شد نتوانند در دوراهی بسیار سخت انتخاب میان اردوگاه حسین و اردوگاه یزید، حق یعنی حسین علیه السلام را برگزینند.

3. دنیاگرایی و محاسبه ی دنیوی

گاهی انسان هم حق را می شناسد و هم به آن باور و علاقه دارد، اما علاقه به دنیا هم دارد؛ یعنی به چرب و نرم دنیا عادت کرده و دنیازده و اسیر جذابیت های ظاهری باطل شده است. این خودش عامل بسیار مهمی است که باعث می شود انسان از مسیر حق منحرف شود. گاهی این گونه هم نیست که انسان اسیر دنیا شود، اما می بیند مسیر حق بسیار دشوار و پرهزینه است. محاسبه می کند که برای ماندن زیر پرچم حق، خیلی باید دردسر بکشد و هزینه بدهد.

امام حسین علیه السلام در بیانات خودش دقیقاً این دنیاگرایی و این نحوه ی محاسبه را بیان فرموده است: «اِنَّ النّاسَ عَبیدُ الدُّنْیا وَ الدِّینُ لَعْقٌ عَلی اَلْسِنَتِهِمْ یَحوطونَهُ ما دَرَّتْ مَعائِشُهُمْ فَاِذا مُحِّصوا بِالْبَلاءِ قَلَّ الدَّیّانونَ»: مردم بنده ی دنیایند و دین، جز لیسه ای بر زبانشان نیست، اما زمانی که آزمون سخت پیش آید، دین داران اندک اند.[3] کاری که امام حسین علیه السلام می کند، این است که در چنین شرایطی الگو می دهد و راه را نشان می دهد.

بعد از وفات پیامبر چه اتفاقاتی در جامعه ی اسلامی افتاد که پنجاه سال پس از آن، مردم در مقابل امام حسین علیه السلام قرار گرفتند؟
سرآغاز انحراف به نظر بنده، انحراف در این نگرش بنیادین اسلامی بود که «النَّبِی أَوْلی بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِم». در سقیفه اصلاً دنبال این نبودند که ببینند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای آینده ی اسلام چه فرموده است. یعنی حتی از خودشان سؤال نکردند. در نتیجه، فرمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره ی ولایت اهل بیت علیهم السلام بر زمین ماند.

پس از آن، سیاست های مالی ای که در پیش گرفته شد، باعث شد مردم و به ویژه خواص، دنیازده شوند. لذا آن ها عدالت امیرمؤمنان علیه السلام را تحمل نکردند و جلوی حضرت ایستادند. سیاست های خلفا باعث ایجاد شکاف طبقاتی عظیم (فاصله ی دریافتی از بیت المال گاه شصت به یک بود) و نیز باعث ایجاد اشرافی گری و اشرافی نگری در جامعه شد. این اشرافی گری و اشرافی نگری بستر یک انحراف بزرگ در نظام سیاسی دنیای اسلام شد و سبب شد تا خلافت به پادشاهی و ملوکیت تبدیل شود. این نظام جدید، مختصاتی کاملاً متعارض با بنیادهای اسلامی داشت که ما این ها را در کتاب «امیرالمؤمنین و ملک؛ دو واژه و دو فرهنگ» آورده ایم.

عبرت های عاشورا | درس ها و عبرت ها
صرف نظر از بُعد سیاسی، از نظر تربیتی، جامعه با رکود تربیتی مواجه شد و حتی به قهقرا و جاهلیت بازگشت. لذا امیرالمؤمنین وقتی به خلافت رسید، فرمود: الآن زمانه ی ما مانند زمانه ی بعثت رسول خداست. به دنبال فتوحات اسلامی، منابع درآمد مردم زیاد شد. نیاز بود که مردم با تربیت دینی بیاموزند که چگونه باید از نعمات دنیا درست استفاده کنند، اما چنین تربیتی در کار نبود و انسان ها تبدیل شدند به «عبیدالدنیا». وقتی عبیدالدنیا شدند، خیلی راحت جلوی امام حسین علیه السلام قرار گرفتند. اینجا نکته های عبرت آموز بسیار مهمی هست.

اولاً آن ها که مقابل امام حسین علیه السلام قرار گرفتند، بیشترشان امام حسین را خوب می شناختند و همان طور که گفتیم، حتی به سطحی از علاقه مندی به سیدالشهدا نیز رسیده بودند. فرزدق به خود سیدالشهدا عرض می کند: «قلوب الناس معک و اسیافهم علیک»؛ قلب هایشان همراه توست، اما شمشیرهایشان برضد توست. در سپاه کوفه، بعضی دعا می کردند که خدایا خودت حسین بن علی را نصرت کن. عصر عاشورا آمدند و شروع کردند به غارت زیورآلات زنان اهل بیت علیهم السلام. دیدند یکی از این ها دارد از دست دختربچه ای چیزی را درمی آورد و در همان حال، گریه هم می کند. گفتند چرا گریه می کنی؟ گفت چرا گریه نکنم؟ دارم دختر رسول خدا را غارت می کنم! گفتند خب غارت نکن. گفت اگر من نکنم، بقیه می آیند. یعنی آن ها از نظر شناخت و باور و حتی از نظر قلبی مشکلی نداشتند، اما بنده ی دنیا شده بودند. این خیلی عبرت آموز است که کسی که دنیاگرا شد، گاه مقابل حقی می ایستد که آن را کاملاً می شناسد و حتی به آن علاقه مند است.

ثانیاً بنا به گزارش قطعی تاریخ، آن ها که در کربلا به هوای دنیا آمدند، چیز چندانی نصیب شان نشد. جوایزی که دریافت کردند بسیار ناچیز بود و اموالی که غارت کردند در مقایسه با آن تعداد فراوانی که داشتند، چیزی نبود. این عبرت بزرگی است؛ یعنی اگر کسی برای رسیدن به دنیا یا برای حفظ دنیا، از حق انحراف پیدا کرد و حق را نادیده گرفت، از دنیا هم چیزی نصیبش نمی شود.

رهبر معظم انقلاب در یکی از سخنرانی های خود فرمودند بعد از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، جامعه ی اسلامی دچار انحرافاتی شد؛ به شکلی که از ریل و مسیر خود خارج شد. روش های حکومت داری و تبلیغی معاویه چگونه موجب آلوده شدن برخی خواص شد؟
یکی از مهم ترین اقدامات معاویه و دیگر امویان و حتی پس از آن ها عباسیان، همین بود که نگذارند اهل بیت علیهم السلام و راه آن ها مشخص باشد و سعی می کردند حرکت عمومی مردم جدای از مسیر اهل بیت علیهم السلام باشد. عباسیان هم با آنکه پیش از قدرت با علویان متحد بودند، اما پس از کسب قدرت، از جانب علویان احساس خطر کردند و در برخورد با علی و اهل بیت علیهم السلام، راه خصومت را پیش گرفتند.

اما روش های معاویه در آلوده کردن خواص قابل توجه است. معاویه در تقابل با جبهه ی حق، هم برخورد قهرآمیز و جنگ سخت داشت و هم به اصطلاح امروزی، جنگ نرم. جنگ سخت معاویه محدود به صفین نمی شود. پس از صفین هم او غارتگری های فراوانی داشت (که کتاب تاریخی «الغارات» درباره ی همین موضوع است). این برخوردهای خشن در ترساندن برخی خواص، که نمی خواستند زندگی آرام خود را از دست بدهند، بی تأثیر نبود.

اما اقدامات نرم معاویه ابعاد بسیار گسترده ای داشت؛ از قرآن به نیزه کردن گرفته تا تخریب شخصیت اهل بیت علیهم السلام و دادن رشوه به خواص. گزارش جالبی وجود دارد که امام علی علیه السلام از مالک اشتر می پرسد مردم چرا به سمت معاویه می روند؟ می دانند که ما برحقیم. پس چرا ما را رها می کنند و به سمت معاویه می روند؟ مالک عرض می کند چون او به اشراف و بزرگان قبایل اموال فراوان می دهد.

علاوه بر این ها، بخش مهمی از موفقیت معاویه در منحرف کردن خواص به این بازمی گشت که او خود را به ظواهر دین ملتزم نشان می داد. شافعی در کتاب «الامّ» می نویسد: زمانی معاویه به مدینه آمد و در مدینه نماز خواند و در نماز خود، «بسم الله الرحمن الرحیم» را از قرائت نمازش حذف کرد و هنگام سجده و برپاخواستن تکبیر نگفت. مردم به او اعتراض کردند که «از نمازت دزدیدی». طبق این گزارش، معاویه نمازش را اعاده کرد.[4] یعنی معاویه به ظواهر دین عمل می کرد و این، نقطه ی اختلاف میان معاویه و یزید بود. یزید متجاهر به فسق بود، اما معاویه ظواهر را رعایت می کرد. لذا خواص که خود آلوده به دنیا شده بودند و حال اعتراض به معاویه را نداشتند، وقتی می دیدند معاویه ظواهر دین را رعایت می کند، «خودفریبی» می کردند که دارد به دین عمل می شود. این خودفریبی هم یکی از نقاط مهم در انحراف خواص است.

اگر بخواهیم عملکرد معاویه را به طور دقیق تر بررسی کنیم، دستگاه های جریان ساز و رسانه ای وی چگونه انحراف را در جامعه تئوریزه می کردند؟
معاویه شخصیت پیچیده ای داشت. از زوایای مختلف می شود درباره ی او بحث کرد. اگر بخواهیم با توجه به عملکرد وی بحث کنیم، باید بگوییم معاویه اولاً بسیار اقتدارگرا و سلطه جو بود. لذا از به راه انداختن شدیدترین نبرد داخلی در دنیای اسلام (جنگ صفین) ابایی نکرد. این جنگ صدمات بسیاری به امت اسلام وارد کرد.

ثانیاً بسیار متظاهر به دین بود. او سعی می کرد خود را پایبند به اسلام معرفی کند. البته می دانیم که این فقط تظاهر بود. گزارشی وجود دارد که در یک گفت وگوی محرمانه ی دونفره، مغیره به معاویه سفارش می کند که با بنی هاشم درست رفتار کند، اما معاویه این سفارش را رد می کند و خشم خود را از اینکه روزانه پنج بار در اذان گفته می شود «أشهد أن محمداً رسول الله» اظهار و تصریح می کند: «لا واللّه الّا دفنا دفنا»: به خدا سوگند، نیست مگر دفن کردن و دفن کردن.[5]

ثالثاً معاویه به افکار عمومی بسیار توجه داشت و سعی می کرد اقدامات خود را نزد افکار عمومی مشروع جلوه دهد. مثلا پس از شهادت عمار یاسر در جنگ صفین به دست سپاه شام، مردم به این حدیث نبوی توجه پیدا کردند که حضرت به عمار فرموده بود که تو را گروه ستمگری خواهد کشت. به معاویه خبر دادند که این طور شده است و مردم براساس حدیث رسول خدا، قتل عمار به دست شامیان را دال بر حقانیت علی علیه السلام دانسته اند. اینجا معاویه به اطرافیانش گفت بروید بگویید کسی که عمار را به این میدان آورده، او را به قتل رسانده است.

همچنین معاویه به احادیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم استناد می کرد که در آن ها روش حکومتی او (ملوکیت و پادشاهی) پیش بینی شده بود. البته او در اینجا از پیش بینی وقوع یک امر استفاده می کرد که آن امر، مشروع و بر حق است. به علاوه راویانی داشت که براساس تفکرات او، به جعل گسترده ی حدیث می پرداختند. مثل این حدیث ادعایی و دروغین که «یبعَثُ معاویه و علیه رداء من نور»: معاویه در قیامت برانگیخته می شود، درحالی که بر او ردایی از نور خواهد بود.

اقدام دیگر معاویه در توجیه افکار عمومی مسلمانان، ترویج اندیشه ی تخدیری «جبر» بود. این اندیشه می گفت انسان ها در برابر اراده و قضاوقدر الهی مجبورند؛ به گونه ای که «نه اختیاری از خود دارند و نه مسئولیتی». پیداست که این اندیشه، جامعه را به رکود، بی اعتنایی، ظلم پذیری و فساد می کشاند و می تواند خیلی راحت آن ها را در مسیر باطل و انحراف قرار دهد. همین الآن هم می بینیم که مفتیان سعودی در توجیه فاجعه ی منا، به همین اندیشه تمسک می کنند و می گویند قضاوقدر الهی است!

چرا مردم زمان سیدالشهدا دچار ضعف در تحلیل سیاسی بودند، به طوری که تن به حکومت کسی چون یزید دادند و در مقابل سیدالشهدا علیه السلام قرار گرفتند؟
مهم ترین عنصر برای ارائه ی تحلیل درست از مسائل، «آگاهی» است. متأسفانه پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، جامعه از اهل بیت علیهم السلام که منبع آگاهی بودند، دور نگه داشته شدند؛ با این شعار که قرآن ما را بس است (حسبُنا کتاب الله)، درحالی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده بود: «کتاب الله و عترتی».

ما الآن در جمهوری اسلامی، از نعمت وجود رهبر فرزانه ای برخورداریم که پیوسته همگان را دعوت می کند به تدبر، تعقل و تحلیل و فهم صحیح امور. دعوت اسلام و مکتب اهل بیت علیهم السلام هم همین است، اما متأسفانه در تاریخ اسلام، سیاست های فرهنگی خلفا و حاکمان دقیقاً نقطه ی مقابل این دعوت بود و باعث شد امت اسلام از تعقل، تحلیل و درک صحیح تحولات عاجز باشند.

ما در جامعه ی اسلامی، از صدر تا همین الآن، هم با «ضعف تحلیل» مواجه هستیم و هم با «فقدان تحلیل». این خودش عوامل متعددی دارد. یکی همان اندیشه ی جبر بود که عرض شد. اندیشه ی جبر جامعه را دعوت می کند به پذیرش «هرآنچه اتفاق می افتد». لذا افراد جامعه اصلاً تحلیل نمی کنند که یزید چه کسی است؟ و من بر چه اساسی باید ولایت یزید را بپذیرم؟ امام حسین علیه السلام در همین جا شروع کرد به روشنگری و فرمود وقتی «مثل یزید» فرمانروای امت اسلام شد، باید فاتحه ی اسلام را خواند: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ عَلَی الْإِسْلَامِ السَّلَامُ إِذْ قَدْ بُلِیَتِ الْأُمَّةُ بِرَاعٍ مِثْلِ یَزِیدَ.».[6] این تحلیل خیلی عمیقی است: اگر مثل یزید حاکم مسلمانان باشد، باید فاتحه ی اسلام را خواند. اما متأسفانه جامعه با این تحلیل بسیار عمیق و دقیق و درست، خیلی خیلی فاصله داشت.

خواص جامعه ی زمان سیدالشهدا صلی الله علیه و آله و سلم چرا نتوانستند آن گونه که باید در جامعه بصیرت زایی کنند؟ خواص این زمان دارای چه اشکالات و اشتباهاتی بودند؟
صرف نظر از بحث شناخت و آگاهی که قبلاً عرض شد، بصیرت بخشیدن به دیگران نیازمند شجاعت است. کسی که می خواهد بصیرت بدهد، باید شجاع باشد و پای دشواری ها و خطرات و تهدیدهای آن بایستد. دنیاگرایی و روحیه ی اشرافی که پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در امت اسلام عموماً و در بین خواص خصوصاً به وجود آمد، باعث شد آن شجاعت از ایشان سلب شود و آن ها جرئت و جسارت لازم برای پایداری در راه حق را از دست بدهند.

ببینید ایستادگی در راه حق دشوار است، اما لزوماً معنایش این نیست که هرکس در راه حق ایستاد، کشته خواهد شد و از هستی ساقط می شود. اگر خواص با بصیرت عمل کنند و بصیرت زایی کنند، همگان را به منافع حق فرابخوانند و در قول و عمل پای حق بایستند، جبهه ی حق تقویت می شود و پیروزی این جبهه دور از دسترس نیست. خداوند در قرآن می فرماید: «کمْ مِنْ فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کثیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرین» [7] نمونه های تاریخی این پیروزی ها هم بسیار فراوان است: از صدر اسلام، از بدر گرفته تا فتح مکه و جمل و نهروان تا فتح خرمشهر در دفاع مقدس خودمان. این زمانی است که خواص درست عمل کنند، اما آنجا که خواص نه خود بصیرت داشته باشند و نه بصیرت زایی کنند، جبهه ی حق ضعیف می شود و افرادی که در این جبهه هستند به وضعیت های بد گرفتار می شوند.

برای اینکه جامعه ی اکنون ما دچار انحرافات صدر اسلام نشود، چه اقداماتی باید انجام شود؟
من فکر می کنم در چارچوب عوامل انحراف که قبلاً بحث شد، باید به طور مداوم نگرش و رفتار آحاد جامعه حفاظت و نگهبانی شود. باید به طور مداوم، هم از زمینه های شناختی و هم از زمینه های انگیزشی جامعه مراقبت کنیم، پیوسته شناخت جامعه را از حق و باطل ارتقا دهیم و ایمان جامعه را به اینکه «حق ماندگار است و ماندن در راه حق، مایه ی رستگاری است» ارتقا دهیم.

گام بعدی این است که روش درست بهره مندی جامعه از نعمات دنیوی را به آنان بیاموزیم؛ به گونه ای که بدون دنیازده شدن، بتوانند رفاه هم داشته باشند. حسابگری های دنیاگرایانه را به حسابگری های واقع بینانه تری که به حیات اخروی انسان نیز توجه دارد، تعمیق دهیم. عاشورا بهترین فرصت است که نگرش خودمان و افراد جامعه را به ویژه درباره ی مسئله ی «مرگ و زندگی» ارتقا و رشد دهیم. سخن بسیار جالبی را یکی از فرماندهان عراقی پس از حضور مؤثر سردار حاج قاسم سلیمانی بیان کرد. او گفت سردار سلیمانی به ما آموخت که از مرگ نهراسیم. ببینید این خیلی مهم است. وقتی این ها فهمیدند که از مرگ نباید هراسید، آن وقت شروع کردند به ایستادگی و همین باعث شد که از بین نروند.

امام حسین خطاب به چند کوفی که برای پیوستن به ایشان آمده بودند، فرمود: «أما و الله! انی لأرجو أن یکون خیرا ما أراد الله بنا، قتلنا أم ظفرنا»: هرچه باشد، کشته شدن یا پیروزی، برای ما خیر خواهد بود.[8] این درس امام حسین علیه السلام به همه ی انسان هاست. این نگرش، همان نگرش قرآنی «احدی الحسنیین» است.[9]

در تاریخ عبرت های عجیبی هست از کسانی که هم وغمشان منافع دنیوی بود و به بدترین ذلت گرفتار شدند؛ نه در گذشته های دور، بلکه در دوران خودمان. قذافی و صدام نمونه های بسیار آشکاری هستند. سخن آخر اینکه تصحیح نگرش ما به مرگ و زندگی و تصحیح نگرش ما به دنیا و آخرت، ما را آماده می کند برای فهم بزرگ ترین پیام عاشورا که ذلت ناپذیری است: «هیهات منا الذله!»[10]، «هیهات منا الدّنیه...»[11] این پیام برای ما حیات بخش است.

پی نوشت ها:

[1] تاریخ الطبری، ج5، ص404

[2] طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج4، ص146

[3] ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص245

[4] شافعی، 1400ق، ج1، ص130

[5] زبیربن بکار، الاخبارالموفقیات، ص577 و مسعودی، مروج الذهب، ج3، ص454

[6] ابن اعثم، الفتوح، ج5، ص17

[7] بقره: 249

[8] تاریخ الطبری، ج5، ص405

[9] توبه: 52

[10] طبرسی، الاحتجاج، ج2، ص25

[11] ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج14، ص21