اشک همة موجودات از منظر قرآن کریم

در علم اصول فقه، قواعد و قوانین فراوانی وجود دارد که فقیه به وسیلة آنها می‌تواند احکام الهی را از آیات و روایات استخراج کند. یکی از این قواعد در مورد مفهوم آیات و روایات است که هر یک از آنها دارای دو مفهوم هستند. یکی مفهوم موافق و دیگری مفهوم مخالف.

در علم اصول مفهوم موافق، همان معنایی است که به طور مستقیم از کلام فهمیده می‌شود؛ امّا در مقابل مفهوم مخالف، معنایی است که در جمله، توسّط گوینده بیان نشده است؛ بلکه اگر معنای جمله برعکس شود، می‌توان مفهومی را از آن استخراج کرد. درست است که در قرآن کریم، آیه‌ای وجود ندارد که به صورت صریح، گریة تمام موجودات را بر حضرت سیّدالشهدا (ع)  اثبات کند؛ امّا با توجه به این توضیح و مفهوم مخالف، می‌توان اثبات کرد که قرآن کریم به این گریة با ارزش اشاره نموده است.

خداوند متعال، پس از آنکه در سورة دخان حال کافران را تشریح می‌کند می‌فرماید:

(فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ)^[1]

مفهوم صریح آیه فوق این است: «آسمان‌ها و زمین بر آنها (انسان‌های بی‌ایمان و کافر) گریه نکرد.»

دلیل عدم گریة آسمان و زمین این است که آنان لیاقت و شایستگی گریة آسمان‌ها و زمین را برای مرگ‌شان ندارند. امّا مفهوم مخالف آیه این است: «عدّه‌ای از این دنیا رحلت نمودند که آسمان‌ها و زمین برای مرگ‌شان اشک ریختند.»

از آن جایی که مفهوم مخالف میان فقهای شیعه و اهل تسنّن دارای حجیّت و اعتبار بوده، کسی نمی‌تواند این مفهوم را قبول نکند. حال که اصل گریة آسمان و زمین ثابت شد سؤال دیگر این است که آسمان و زمین برای چه افرادی گریه می‌کنند؟

پاسخ این سؤال را باید در کلام مفسّران حقیقی قرآن، یعنی معصومان: یافت.

اشک همة موجودات از منظر روایات

در منابع روایی، نام سه انسان‌کامل ذکر شده که آسمان‌ها و زمین برای مصائب آنان گریستند. حضرت سیّدالشهدا (ع) ، حضرت یحیی بن زکریا (ع)  و حضرت امام حسن مجتبی (ع) . حنان بن سُدیر^[2] به حضرت امام صادق (ع)  می‌گوید:

«ما تقول فی زیارة قبر الحسین (ع)  ...؟ قال (ع) : ... فَإنَّهُ سَیِّدُ شَبابِ أَهْلِ الجَنَّةِ وَشَبیهُ یَحْیَی بْن زَکریّا (ع) ، وَعَلیْهما بَکَتِ السماوات و الأرض»^[3]

از امام صادق (ع)  در مورد زیارت قبر امام حسین (ع)  پرسیدم و حضرت پاسخ دادند: بدرستی که حسین (ع)  آقای جوانان بهشت است و شبیه یحیی‌بن‌زکریاست و بر یحیی و حسین (ع)  آسمان و زمین گریستند.

پیامبر خاتم (ص)  در مورد شهادت امام حسن مجتبی (ع)  می‌فرماید: «زمانی که فرزندم حسن (ع)  را به زهر شهید می‌کنند، تمام موجودات در عالم آفرینش، فرشتگان آسمان و حتّی مرغان هوا و ماهیان دریا برای ایشان اشک می‌ریزند.»^[4]

امّا روایات زیادی در مورد حضرت سیّدالشهدا (ع)  وجود دارد که نشانگر اشک تمام موجودات بر مصائب ایشان است.[5] به عنوان نمونه حضرت امام سجاد (ع)  پس از واقعة کربلا خطاب به مردم فرمود: «دستان شما به قتل امامی آلوده شده است که تمام آسمان‌ها و زمین برای ایشان گریه کردند.»[6]

اگر کسی به مفهوم مخالف حدیث انتقادی وارد کند و بگوید: «این گریه فقط در زمان شهادت ایشان مفهوم داشته و بعد از گذشت زمان، گریستن معنایی ندارد!» در پاسخ به آنان باید گفت برای محدودیت زمانی حدیث باید قرینه‌ای وجود داشته باشد، در حالی که آیة بیست و نهم از سوره دخان، فاقد قید زمانی است: «عدّه‌ای از دنیا می‌روند که آسمان‌ها و زمین برای آنان گریه نکردند.»[7] بنابراین تمام موجودات هرگاه به یاد مصائب حضرت سیّدالشهدا (ع)  می‌افتند، اشک می‌ریزند و می‌گریند.

خداوند اولین عزادار ابی عبدالله (ع)

در عالم آفرینش دو نوع گریه نزد پروردگار ارزش فراوانی دارد. گریة اول، اشک در سحرگاه برای خالق هستی است[8]:

(أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ)^[9]

گریة دوم، اشک بر مصائب امام حسین (ع)  است. آن چنان این اشک نزد خداوند محبوب است که خود خداوند اوّلین روضة مصائب حضرت را برای حضرت آدم (ع)  خواند.

بعد از آنکه حضرت آدم (ع)  به خاطر انجام عمل «ترک اولی» از بهشت رانده شد و به زمین هُبوط کرد، به درگاه الهی بسیار گریست و از عمل خود توبه کرد. در آن زمان همسرش حوّا نیز از او جدا شده بود و این بر غم‌هایش افزوده شد. حضرت به تنهایی بر روی زمین حرکت می‌کرد تا گذرش به سرزمین کربلا افتاد. ناگهان ملاحظه کرد گرد غم  و غبار ناراحتی در وجودش پدیدار شد و قلبش به تنگ آمد. وقتی به قتلگاه حضرت سیّدالشهدا (ع)  رسید، به سنگی برخورد کرد و خون فراوانی از پای حضرت آدم (ع)  جاری شد. پس متأثر شد و سر به آسمان برداشت و فرمود: «بارالها! آیا گناه تازه‌ای مرتکب شده‌ام که مرا این‌گونه مجازات می‌کنی؟» از جانب پروردگار ندا آمد: «ای آدم! ازجانب تو گناهی سر نزده است، امّا این مکان جایی است که یکی از فرزندانت به نام حسین (ع)  مظلومانه به شهادت می‌رسد.» سپس خداوند روضة حضرت سیّدالشهدا (ع)  را خواند و حضرت آدم (ع)  بر مصائب آن حضرت گریست و به خداوند عرض کرد: «آیا حسین (ع)  جزو پیامبران می‌باشد؟ در این هنگام وحی نازل شد: ای آدم! او جزو پیامبران نیست، بلکه نوادة پیامبر آخرالزمان (ص)  است. سپس حضرت آدم (ع)  چهار مرتبه قاتلان حضرت را لعن نمود.»^[10]

حضرت موسی (ع)  و عزاداری بر سیّدالشهدا (ع)  

یکی دیگر از پیامبران الهی که خداوند بدون واسطه، روضه حضرت سیّدالشهداء (ع)  را برایش خواند حضرت موسی (ع)  بود. وقتی حضرت موسی (ع)  در کوه طور به عبادت می‌پرداخت، خداوند مصائب امام حسین (ع)  را برای ایشان متذکر شد که دو جمله از آن قلب هر انسانی را به درد می‌آورد:

«یَا مُوسَى! صَغِیرُهُمْ یُمِیتُهُ‏ الْعَطَشُ؛ کوچک‌ترین فرزندشان (حضرت علی اصغر (ع) ) از تشنگی می‌میرد!».

«وَ کَبِیرُهُمْ جِلْدُهُ مُنْکَمِشٌ یَسْتَغِیثُونَ وَ لَا نَاصِرَ؛^[11] پوست انسان‌های بزرگتر از فرط تشنگی جمع می‌شود و هر چه فریاد استغاثه سر می‌دهند کسی به یاری آنها نمی‌شتابد.»

اشک امیرمؤمنان (ع)  بر سیّدالشهدا (ع)

با بررسی منابع روایی و تاریخی به این نتیجه می‌رسیم که ارتباط عاشقانه‌ای میان خاندان وحی و سیّدالشهدا (ع)  وجود داشت؛ آنان که از طریق منبع وحی از شهادت مظلومانة امام حسین (ع)  آگاه بودند، همواره به یاد مصائب حضرت می‌افتادند و برای ایشان اشک می‌ریختند.[12]

امیرمؤمنان (ع)  یکی از پیشگامان اشک بر حضرت سیّدالشهدا (ع)  است. از بدو تولد تا هنگام شهادت، هرگاه فرزند خود را مشاهده می‌کرد، به یاد مصائب ایشان اشک می‌ریخت و می‌فرمود:

«یَا عَبْــرَةَ کُلِّ مُؤْمِنٍ»^[13]

به این معنا که حضرت امیرمؤمنان، علی (ع) ، امام حسین (ع)  را سبب گریة انسان‌های مؤمن می‌داند و این بیانگر عشق بی‌کران حضرت سیّدالشهدا (ع)  نسبت به پروردگار است.

دل پیروان حضرت سیّدالشهدا (ع)  نیز به تأسی از مولای‌شان همواره خدا را شاهد اعمال خود می‌بیند و به فرشتگان الهی و روز قیامت ایمان کامل دارد:

(لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِالله وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکَةِ)^[14]

در تمام لحظات عمر، فرشتگانی حضور دارند که همة اعمالش را در پروندة اعمال می‌نویسند و در روز قیامت به او نشان می‌دهند:

(کِراماً کاتِبِینَ * یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ)^[15]

پرونده‌ای که به محوریت اهل بیت (ع)  نوشته شود بسیار زیباست. اگر به فردی در روز قیامت بگویند او در تمام شؤون زندگی به معصومین: به ویژه حضرت سیّدالشهدا (ع)  اقتدا کرده است، پس دلش را به انبیا: و اولیای الهی8گره می‌زنند و او را در کاروان سعادتمندان قرار می‌دهند. ظرف دل، ظرف اسرار و حقایق آفرینش است که می‌تواند معارف الهی و قرآنی را در خود جای دهد. شعرا در مورد خانة دل، اشعار زیبایی سروده‌اند:   

و حافظ شیرین سخن می‌‌‌‌‌سراید:

داغ واقعة عاشورا بر قلب امام سجاد (ع)

یکی از افرادی که بر مصائب حضرت سیّدالشهدا (ع)  بسیار گریست، حضرت امام زین العابدین (ع)  است. ایشان یکی از بکّائین در طول تاریخ به شمار می‌رود.^[16] ایشان به قدری اشک می‌ریخت که جمعی از اصحاب آمدند و به حضرت عرض کردند: «اگر این‌گونه به گریه‌ ادامه دهید، جان خود را از دست می‌دهید. حضرت در پاسخ فرمود: حضرت یعقوب (ع)  از فراق یک فرزندش چنان می‌گریست که چشمانش سفید شد؛ امّا من در روز عاشورا مشاهده کردم پدرم و هفده نفر از خاندانم را مظلومانه می‌کشند. پس چگونه حزن و اندوه این فاجعه از قلبم بیرون رود؟»^[17]

داغ حضرت سیّدالشهدا (ع)  بر فرزند بزرگوارشان امام سجّاد (ع)  آن چنان سنگین بود که تا آخر عمر نتوانست از این داغ رها شود. هرگاه به ایشان آب می‌دادند، آن چنان گریه می‌کردند که اشک‌های مبارکشان در آب می‌ریخت و مجبور می‌شدند آب را عوض کنند. زمانی که برای ایشان غذا می‌آوردند، ظرف را بلند می‌کرد و با صدای بلند می‌گریستند. وقتی در کوچه‌های مدینه جوانی را مشاهده می‌کردند، سرشان را به دیوار می‌گذاشتند و بسیار گریه می‌کردند. هنگامی که فرزند شیرخواره‌ای را در آغوش مادر می‌دیدند، در همان مکان می‌ایستادند و اشک می‌ریختند. هرگاه از کنار مغازه قصابی عبور می‌کردند و گوسفند مرده‌ای می‌دیدند، به قصاب می‌فرمودند: «آیا قبل از ذبح، به این گوسفند آب دادید؟» سپس اشک و گریه امان‌شان را می‌گرفت و به یاد تشنگی پدر بزرگوارشان بسیار می‌گریستند.^[18]

حال که گوشه‌ای از ارزش‌های اشک بر امام حسین (ع)  آشکار شد، می‌توان به این نتیجه رسید که مخالفت با این نوع گریه از گناهان کبیره است؛ زیرا این مخالفت جنگ با خدا، رسول خدا (ص) ، حضرت زهرا(س) و امام سجاد (ع)  است.

پس از شهادت امام حسین (ع)  تا عصر حاضر، حاکمان و سردمداران زیادی آمدند که قصد داشتند این گریه‌ها و اشک‌ها را از شیعیان بگیرند و این شعلة عظیم را خاموش کنند، امّا قدرت الهی هرگز اجازة چنین کاری را به آنان نمی‌داد:

پی نوشت ها:

[1]. دخان(44):29؛ پس نه آسمان بر آنان گریست و نه زمین و [هنگام نزول عذاب هم‏] مهلت نیافتند.

[2]. حنان بن سدیر صیرفی از اصحاب حضرت صادق و حضرت موسی بن جعفر8 شمرده شده، و واقفی مذهب و ثقه است. (رجال الطوسی: 346؛ الفهرست:119) شیخ کشّی او را امامی مذهب و صحیح العقیده می‏داند. (تنقیح المقال:1/381) بالجمله، او کثیرالروایه است و بزرگان و عیون روایت، از او روایت کرده‏اند. او کتابی در وصف بهشت و جهنم دارد. (رجال نجاشی:106)

[3]. کامل الزیارات:184؛ «عن حنان قال: قلت لأبی عبد الله(ع): ما تقول فی زیارة قبر أبی عبد الله الحسین(ع) فإنه بلغنا عن بعضهم أنها تعدل حجة وعمرة، قال: لا تعجب ما أصاب من یقول هذا کله، ولکن زره ولا تجفه، فإنّه سیّد الشهداء وسیّد شباب أهل الجنة وشبیه یحیى بن زکریا(ع) ، وعلیهما بکت السماء والأرض.»

[4]. جلاء العیون: 471؛ منتهی الآمال: 1/322.

[5]. علاوه بر انسان‌های کامل، یعنی انبیا و اولیای الهی8 دیگر موجودات نیز برای مصائب حضرت سیّدالشهدا(ع) اشک ریختند. برای نمونه به چند روایت در این زمینه اشاره می‌کنیم:

الف-اشک آسمان و زمین

1-امام رضا(ع) فرمودند: زمانی که جدم حسین(ع) کشته شد آسمان خون و خاک سرخ بارید. (بحارالأنوار:44/286)

2- آسمان‌های هفت‌گانه و زمین‌ها در شهادت آن بزرگوار خون گریه کردند. (بحارالأنوار:45/ 201)

3- حضرت رسول(ص) به فاطمه زهرا8بعد از خبر دادن به آن حضرت در شهادت سیّدالشهدا(ع) فرمود: زمین، آسمان، ملائکه، وحوش، گیاهان، دریاها و کوه‌ها بر او گریه می‌کنند.(بحارالأنوار:44/ 264.)

4- حضرت امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: آسمان و زمین بر یحیی بن زکریا و حسین بن علی8خون گریه کردند.(بحارالأنوار:45/ 201)

5- امیرالمؤمنین(ع) روزی دید امام حسین(ع) از یکی از درهای مسجد وارد شد. فرمود: این فرزند بزودی کشته می‌شود و آسمان و زمین بر او خون می‌گریند. (بحارالأنوار:45/ 209)

6-امام صادق(ع) می‌فرمایند: زمانی که حسین بن علی8کشته شد آسمان‌ها و زمین‌های هفت‌گانه و آنچه در آنها بود و کسانی که در بهشت و جهنم بودند و آنچه دیده می‌شود و آنچه دیده نمی‌شود بر آن حضرت گریستند، مگر سه چیز که آنها گریه نکردند: بصره، دمشق و آل حکم بن ابی العاص. (بحارالأنوار: 45/ 202، 206. در روایتی «آل عثمان» است.)

7- هر آسمانی که روح سید الشهدا(ع) از آن بالا رفت گریه کردند و ضجّه زدند به اندازه‌ای که تا روز قیامت می‌لرزند. در روایتی گریة آسمان را به گریه اهل آن یعنی ملائکة آسمان تفسیر کرده‌اند. (بحارالأنوار:45/ 219.)

8-امام حسن مجتبی(ع) به برادرش امام حسین(ع) می‌فرماید: در شهادت تو آسمان خاکستر و خون می‌بارد. (بحارالأنوار:45/ 218.)

9- اسامة بن شبیب به اسنادش از ام سلیم نقل می‌کند: زمانی که حسین بن علی(ع) کشته شد، بارانی مثل خون از آسمان بارید به گونه‌ای که دیوارهای منازل و خانه‌ها قرمز شد. (بحارالأنوار:45/ 21.)

10- محمد بن سیرین می‌گوید: سرخی اطراف آسمان تا قبل از شهادت حسین بن علی8 نبوده است. (بحارالأنوار:45/215)

11- ابوقبیل می‌گوید: هنگامی که حسین بن علی(ع) کشته شد خورشید به حدی گرفت که ستاره‌ها در روز دیده می‌شدند و مردم گمان کردند قیامت به پا شده است. (بحارالأنوار:45/ 216)