از ذن همواره به عنوان آموزش بدون کلام یاد مى‏شود. زیرا استادان کوشیده‏اند تا شاگردان و مریدان خود را براى رسیدن به مرحله‏روشن روانى و اشراق به گونه‏اى تربیت کنند تا تمام بندهاى دو گانگى فکرى و منطق‏گرایى را پاره کرده و به این مهم دست یابند. ولى اگرارتباط کلامى مردود و مطرود به شمار آید پس این آیین چگونه آموخته مى‏شود و روشن دلى و اشراق چگونه تعریف مى‏شود؟ ازعبارت آموزش بدون کلام برداشت دیگرى نیز مى‏توان داشت: "استفاده ابزارى از کلمه براى رهیافت به وراى کلام" که در این باره استادان‏ذن کتاب‏ها و نوشته‏هاى بسیارى به رشته تحریر در آورده‏اند. درست به سان پندها و اندرزهاى ذن که به شاگردان داده مى‏شد.

فوکوشیما کِىْ‏دو⁽³⁾ (سال 1933) از معبد فوکوجى⁽⁴⁾ بر آن است: مقصود از آن جمله نفى کاربرد واژه و قالب کلام نیست بلکه آنچه‏نفى شده دقیقاً همان وابستگى به واژه است (اما در معانى فراتر آن واژه، وابستگى به مفهوم آن واژه) زیرا حروف و کلمات هر دو دربرگیرنده چیزى هستند که از آن براى کاربرد معرفت عقلانى استفاده مى‏کنیم پس از وراى واژه مفهومى را که وراى آن معرفت مى‏باشدمى‏توانیم درک کنیم. بدین سان معناى رهاسازى و گسستن از قید لغت این است که خود را به واژه وابسته نکنیم نه آن که از ابزار واژه‏استفاده نشود یا نفى و طرد گردد. بلکه بدان معنى است که در بهره‏گیرى از ابزار کلام به عنوان وسیله و واسطه کاملاً آزاد باشیم و بتوانیم‏حقیقت آن را به کار گیریم.

کلمات تنها در آموزش آیین ذن نقش مهمى را ایفا نکرده‏اند بلکه عامل حفظ و انتقال تاریخ ذن نیز بوده‏اند. در هر حال کلمات حقیقت‏مطلق نیستند بلکه یکى از راهها براى رساندن معنا در خلال یک تجربه‏اند. بسیارى از استادان ذن براى القاء آموزش‏هاى خود از هنرهاى‏بصرى و حجمى بهره جسته‏اند. از این نظر ذن بودیسم به سبب گرایش استادان ذن به آفرینش‏هاى هنرى میان آیین‏هاى دیگر غیرعادى‏جلوه مى‏کند.

خوشنویسى یکى از بهترین راهها براى رسیدن به بسیارى از آموزه‏هاى ذن است. زیرا در ذن‏کلمات صرفاً به عنوان یک پیکره یا قالب مقدس نقل یا بازسازى نمى‏شوند بلکه به صورت‏عنصرى پویا و نیرومند در آشکارسازى درونمایه راهب هنرمند بکار مى‏روند. بنابراین هم قالب‏کلمات و ظرفیت معنائى آنها و هم پویه و اشاره قلم هر دو در بازتاب مفاهیم باطنى ذن تجلى‏مى‏نماید.

نقاشى‏هاى استادان ذن در این زمینه کار آمد است. آثار نقاشى استادان ذن گونه‏اى اداى وظیفه‏در نهاد خود دارد. در آنها ارتباط مستقیمى بین نقش و آموزه ذن وجود دارد از قبیل موضوع‏نقاشى‏ها (مانند چهره‏هاى شاخص و صحنه‏هاى اشراق یافتگى از پیشینیان) و از جمله آثارخوشنویسى (بیش از همه متن‏هاى کوتاه ذن و اشعار) پدید مى‏آید. بعلاوه از دیر باز این باور درشرق آسیا بوده که قلم‏مو و مرکب نمایان‏گر منش حقیقى هنرمند مى‏باشد. بنابراین نگریستن به‏یک اثر نقاشى یا خوشنویسى گونه‏اى ارتباط است با روح و ضمیر خالق آن اثر.

هر چند راهبانى که در مرحله آموزش و سلوک‏اند به هیچ وجه نباید به تمرین نقاشى بپردازندو مشق خوشنویسى نیز به رونوشت‏بردارى از سوتراها و متون مقدس محدود مى‏گردد. اماپس از سپرى ساختن مرحله مشق و تمرین و بعد از آن که در معبد به مرتبه و مقامى دست یافتندنه تنها اجازه دارند تا بیان هنرمندانه خود را دنبال کنند بلکه مى‏توانند در کارهاى دیگر مانندبکارگیرى قلم‏مو راهبر و راهنماى سالکان باشند. گذشته از تمرین‏هاى عملى و بکارگیرى قلم‏موراهب جوان ممکن است از راه مشق نظر و نگرش در کار استاد و آثار هنرى درون معبد نیز کسب‏تعلیم کند و ذوق و زیبایى‏یابى خود را پرورش دهد، مشاهده و همکارى با استاد هنگامى که‏دست اندرکار پدید آوردن اثر است و مى‏کوشد تا به کار خود امتیاز بخشد در ضمیر ناخودآگاه‏شاگرد بطورکلى تأثیر گذار خواهد بود.

هم اکنون کتاب‏هاى زیادى نوشته شده تا معانى مختلف ادراک ذن را انتقال بدهند که این امرشامل ترجمه مجموعه کوآن‏ها⁽⁶⁾، مجموعه نظم ذن و داستا⁽⁵⁾ن‏هاى کوتاه استادان ذن، تعبیرها وتفسیرهاى خردگرایانه از ذن، رویارویى‏هاى بین فرهنگى و بینش شخص به تجارب رهبانى باشدکه به هر حال آگاهى و مکاشفه شخص دیگر غیر از خود، در زمینه تجربه ذن هنوز فاقد ارزش واصالت است. تنها راه تجربه ذن به وسیله ارتباط ذهنى و رویاروئى با ذهن استاد ذن است. "انتقال‏بدون واسطه از ذهن به ذهن، خالص‏ترین نوع آموزش"

اندک زمانى پرداختن به تمرین راهبانه یکى از مؤثرترین راهها براى کسب تجربه و درک هنراستاد مى‏باشد. نقاشى‏هاى آب - مرکب استادان ذن به گونه‏اى از دیگر نگاره‏هاى قلمویى تفاوت‏دارد. در آنها نوعى شکوه، گونه‏اى عمق و گاهى یک سلسله تغییرات عمدى غیراستادانه که‏معناى آزادگى و کیفیتى فروتنانه و بى‏همتا به ذن را در بردارد، دیده مى‏شود. اما در پس هر کیفیت‏صورى، وسعت نظر و زیر ساخت اساسى و تمرکزى از آن تجربه وجود دارد که این مفهوم فقطتوسط استاد ذن قابل بیان مى‏باشد.

فرصت رویارویى با این تجربه و تعالیم ذن که در وراى آنها نهفته است، همین کیفیت‏فوق‏العاده‏اى است که هنر ذن براى بینندگان خود فراهم آورده است. وراى شناخت گسترده و درک‏معرفت ذن در قرن بیستم و آن سوى یکسانى فلسفه شرق به بینش غرب، قلب ذن ژاپنى حضوردارد. تمرین‏هاى راهبانه پشتوانه‏اى را فراهم مى‏کند تا این انتقال باطنى از استاد به شاگرد در قرن‏بیست و یکم هم ادامه داشته باشد.