قبله در آئین زرتشت

در کیش زرتشت، هنگام نماز خواندن تأکید شده است که باید به جهت و سمت نور باشد از قبیل آفتاب، ماه، چراغ و آتش. زیرا آنان معتقدند که نمى توان براى خدا حدود وجهتى را معین نمود(2).

این عمل براى آنها یک امر بسیار معقول و منطقى به شمار مى آمد بخاطر اینکه آنان نور را تجلّى حقیقت و روشنایى را نمودارى از معنویت و طراوت روح دانسته که انسان را به تجلیات انوار حقه الهى متوجه مى سازد بنابر این با توجه به این عقیده قبله زرتشتیان سمت و سوى مشخص و معیّنى نداشت بلکه هر جهتى که نور وجود داشت همان سمت قبله آنان محسوب مى شد.

نحوه وضو ساختن پیروان زرتشت

در طریقه وضو گرفتن آنان دستها تا مچ و صورت تا بناگوش و بالاى

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ر. ک: تاریخ جامع ادیان، ص453 به بعد و تاریخ ادیان جهان، ج1 ص170.

2 ـ تاریخ ادیان جهان، ج1 ص182.

پیشانى و نیز پاها تا قوزک را سه بار با آب تمیز شستشو مى دادند. و در صورت عدم دسترسى به آب یا به خاطر زخم دست و صورت و یا علل دیگر سه بار دست را برروى خاک پاک مى زنند و سپس به پشت دست و صورت مى کشند که آن را تیمم مى گویند(1).

نماز پنجگانه در کیش زرتشت

در آئین زرتشت براى هر شبانه روز پنج وقت نماز و عبادت درنظر گرفته شد که آن پنج وقت عبارتند از:

1 ـ هاون گاه (havangah) که از برآمدن خورشید است تا نیمروز (ظهر).

2 ـ ریپت وین گاه (repithwingah) از هنگام ظهر است تا سه ساعت بعد از نیمروز.

3 ـ ازیرینگاه (oziringah) از ساعت سه بعد از ظهر تا اوّل شب و پیدا شدن ستاره.

4 ـ ایویس روتریم گاه (aiwisruthrimgah) از اوّل شب تا نیمه شب.

5 ـ اشهین گاه (ushinhingah) از نیمه شب است تا بر آمدن خورشید.

هر یک از این اوقات پنجگانه به اسم یکى از فرشتگان اختصاص دارد که اسامى آنها آمده و لفظ گاه در آخر هر یک به معنى وقت مى باشد(2).

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تاریخ ادیان جهان، ج1 ص182.

2 ـ تاریخ ادیان جهان، ج1 ص180.

شرایط درستى نماز

پیروان این آئین همانند سایر شرایع الهى براى صحت و درستى نماز شرایطى را درنظر گرفته که بدون آن نماز صحیح نمى باشد. آن شرایط عبارتند از:

1 ـ پاک بودن تن از هرگونه کثافت و نجاست.

2 ـ پاک بودن لباس از هرگونه پلیدى.

3 ـ پوشیدن پیراهن سفید و طنابى که از پشم بافته شده و آن را با ترتیبى خاص به کمر مى بندند.

کیفیت نماز در کیشمانى

مانى را مورخین ایرانى و اهل بابل مى دانند او در نوروز سال 242 جوانى بیست و شش ساله بود که خود را پیامبر قلمداد نمود و دین خود را در دربار شاپور اوّل، پادشاه ساسانى عرضه داشت ولى او مانى را آزاد گذاشت که تبلیغات آئین خود را به انجام رساند. او اولین کتاب خود را بنام «شاپورگان» نوشت و ادعا نمود که پیامبرى که حضرت عیسى وعده داد من هستم و آخرین فرستاده الهى مى باشم(1).

او تعالیمى را به پیروان خویش عرضه نمود که یکى از احکام و فرامین او نماز چهارگانه است چهار نماز واجب در کیشمانى به این ترتیب است که:

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تاریخ ادیان جهان، ج1 ص202.

اوّل باید با آب روان یا راکد صورت و دستها و پاهاى خود را مسح نمود سپس روى به آفتاب ایستاد و بعد به سجده رفت و در حال سجده باید گفت: مبارک است راهنماى پیامبر. مبارک است فرشتگان نگهبان او. مسبّحان لشکریان پرتو افشان او. سپس بلند شود و بایستد و دوباره به سجده رود و بگوید به پاکى یاد شده تو اى مانى پر تو افشان و راهنماى ما که ریشه روشنایى و نهال زیستى و شجره بزرگ هستى که تمامش بهبودى بخش است و نیز بلند مى شود و به سجده سوّم مى رود و اذکارى دیگر به زبان مىآورد و بعد از آن سر از سجده سوم برداشته و بلند مى شود و به سجده چهارم مى رود و ذکرهایى شبیه همان ذکرهاى قبلى را بر زبان جارى مى سازد و همینطور تا دوازده سجده بجاى مى آورد. پس از فراغت از این نمازهاى ده گانه نماز دیگر را شروع مى کند(1).

و اوقات نمازهاى چهارگانه عبارتند از:

1 ـ وقت نماز اوّل در هنگام زوال خورشید است.

2 ـ وقت نماز دوّم میان زوال ظهر و غروب آفتاب است.

3 ـ وقت نماز سوم از غروب آفتاب است تا سه ساعت از شب گذشته.

4 ـ وقت نماز چهارم سه ساعت از شب گذشته تا نیمه شب.

و در تمام این نمازها و سجده ها باید همان کارى را انجام دهد که در نماز اوّل به نام نماز بشیر است بجا مى آورد(2).

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تاریخ ادیان جهان، ج1 ص217.

2 ـ تاریخ ادیان جهان، ج1 ص218.

عبادت در مکتب سیکها

سیکهیزم (sikhism) مذهبى است آمیخته از دین اسلام و مذهب هندو. که خداى آنها «ویشنو» مى باشد که عده زیادى از هندوان پیرو آن خدا هستند. نکته قابل تذکر این است که سیکها نه هندو هستند و نه مسلمان. بلکه یک آئین ثالثى است که از اختلاط و جمع نکات مشترک این دو تشکیل یافت. این کیش بواسطه مردى بنام «بابانانک» (babananak) تأسیس شد. و در قسمتى از شمال غربى هندوستان گسترش یافت و حدود چهارصد سال از تأسیس آن مى گذرد و در این مدّت در همان ناحیه مانده و به کشورهاى دیگر رسوخ نکرده است(1).

تعالیم نانک بصورت ساده و آسان که ترکیبى از اسلام و هندو مىباشد براى پیروان آن مطرح گردید.

اساس مکتب او توحید است. او معتقد است که خدا در سراسر عالم هستى حضور دارد و در دل آدمى جاى دارد. او مى گفت خدا را در خارج از دل جستجو مکن. زیرا او در همه دلها موجود است بوسیله تعلیم معلم مىتوان به او دست یافت(2).

گوشه اى از عبادات آنها این است که: تو همانى که نشان و رنگ و نژاد و فرقه اى ندارى. راز نامهایت را کسى آگاه نیست. سجده کنم تو را که

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تاریخ ادیان جهان، ج2 ص421.

2 ـ تاریخ ادیان جهان، ج2 ص431.

گنجینه جهانى. تو زیبائى. مخلوق ندارى و تو را پایانى نیست و همیشه پایدارى. از کسى هراس ندارى و کسى تو را نترساند. سجده کنم تو را که طلسم کاملى و همیشه جاودان هستى. تمام احکام و فرامین از تو است و از غم و اندوه به دورى و... .

و مراسم آنها در معبدشان چنین است که همه افراد باید حتماً کلاهى بر سر نهند و اگر کلاهى نبود لا اقل دستمالى را بر سر گذارند و هر فرد سیک که وارد مسجد و معبد مى شود با گامهاى کوتاه تا یک مترى محل قرارگاه کتاب مقدس آمده تعظیم نماید و به سجده رود و...(1).

نماز در شریعت حضرت موسى(علیه السلام)

پیروان واقعى حضرت موسى که امروزه ما آنان را بعنوان یهود مى شناسیم داراى تعالیم و احکامى مى باشند که از پیامبر خود فراگرفته اند. آنان که تابع واقعى و حقیقى دین موسى(علیه السلام) باشند به این فرامین و احکام مقیدند هر چند که امروزه شاید بسیارى از ایشان به آن دستورات پشت پا زده باشند و لیکن تعالیم و دستورات دینى در متون دینى شان موجود و مورخین نیز از پیروان این دین درگذشته مسائلى را نقل کرده اند. یکى از تعالیم و احکام عبادى آنها، نماز است. در دین یهود وارد شده است که شبانه روز سه نماز بر آنان واجب است که عبارتند از:

1 ـ وقت نماز صبحگاه قبل از طلوع آفتاب (طلوع فجر) است تا تقریباً

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان مأخذ، ص437 ـ 439. و ادیان زنده جهان، ص129.

هشت یا نه صبح.

2 ـ وقت نماز نیمروز پاسى از ظهر گذشته است تا غروب آفتاب.

3 ـ وقت نماز شامگاه از غروب آفتاب است تا ساعت دوازده شب (نیمه شب) و بعضى از شبها از ساعت 3 بعد از نیمه شب تا طلوع آفتاب مناجات مى خوانند.

شرایط و مقدمات نماز

هر گاه کسى بخواهد نمازش را صحیح بجا آورد باید مقدمات آن را فراهم نموده و شرایط آن را واجد باشد. برخى از مقدمات و شرایط آن بدین شرح مى باشد.

1 ـ اگر کسى غسل جنابت بر گردن داشته باشد! ابتدا باید غسل نماید و لباسش را از هرگونه نجاست و آلودگى پاک سازد. سپس صورت و دستها را مى شویند و بطرف بیت المقدس ایستاده با خضوع و خشوع با یهوه (خداى یهود) راز و نیاز مى کنند. این سه نماز به خاطر قسمتهاى سه گانه کتاب مقدس مى باشد. آنان معتقدند که این قسمتهاى سه گانه کتاب مقدس (تورات) به قدرت و عنایت روح القدس نوشته شد و بدان وسیله خداوند و ذات مقدس گناهان افراد را مورد عفو و بخشش قرار مىدهد.

در تلمود یهود آمده است که در نماز باید حضور قلب کامل وجود داشته باشد و نماز کامل و واقعى نمازى است که فرد تمامى حواس

خویش را متمرکز به آن نماید. چنین نمازى مورد قبول واقع شده و اگر خواسته اى هم داشته باشد بر آورده مى گردد. امّا این بدان معنا نیست که اگر کسى نیّتش خالص نبوده یا قدرت تمرکز حواس نداشته است باید این عمل دینى را ترک نماید.

مشابه آنچه که در اسلام درباره نماز آمده در شریعت موسى(علیه السلام)بیان شده است مسائلى از قبیل دعا براى همنوعان، انجام نمازهاى جماعت، بلوغ شرعى براى وجوب نماز و قداست کنیسه و معبد نکات اشتراک بین اسلام و یهود در خصوص نماز مى باشد.

2 ـ دومین مقدمه براى برپایى نماز، انداختن طلیت (telit) بر دوش خصوصاً در نماز صبح مى باشد.

3 ـ بستن تفیلین (tephilin) به دست و پیشانى مقدمه دیگرى است که باید بدان توجه شود. (تفیلین دو محفظه چرمى کوچک مکعب شکل است که تسمه هاى چرمى به آن وصل شده و درون آنها ورقه هاى نازکى از پوست قرار دارد که روى آن چهار قطعه از مطالب تورات نوشته شده است.

در کتب دینى آنان آمده است که هرکس فرمان طلیت و تفیلین را به دقّت بجاى آورد توفیق مىیابد که در آینده در روز رستاخیز چند هزار خدمتگزار به خدمت او کمر بندند.

4 ـ مقدمه چهارم براى مردان گذاشتن کلاه بر سر و براى زنان

پوشاندن موهاى سرخود مىباشد(1).

حفظ مقدمات چهارگانه فوق براى هر نمازگزارى لازم و ضرورى است یعنى اگر یکى از این مقدمات و شرایط فراهم نبوده باشد نماز صحیح نخواهد بود. این دستورى است که در آئین حضرت موسى(علیه السلام)آمده است. هر چند که بسیارى از پیروان این پیامبر الهى بعدها بر اثر گذشت زمان مسیر انحراف را طى نموده و به گمراهى کشیده شدهاند ولى انحراف و گمراهى ایشان دلیل بر بطلان اصل این شریعت آسمانى نیست.

ما مسلمانان معتقدیم که هم حضرت موسى(علیه السلام) پیامبر به حق خدا و فرستاده الهى است و هم شریعتى که آورده در زمان خود حق بوده است ولى تدریجاً این دین مورد تحریف محرّفان قرار گرفته و آنچه که نباید بر سر آن مى آمد وارد شد.

نماز در شریعت عیسى(علیه السلام)

شریعت مسیحى که بعد از به انحراف کشیده شدن یهود از طرف خداوند بر عیساى پیامبر(علیه السلام) نازل شد تقریباً همه آنچه که در یهود وجود داشته در آن نازل و بیان شده امّا این شریعت هم مثل شریعت قبل، از انحراف و تحریف محفوظ نماند.

آنچه را مورخان در باب اعمال عبادى این دین نقل مى کنند بدین شرح است:

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ براى تفصیل و توضیح بیشتر به کتاب تاریخ ادیان، ج3 ص307 به بعد مراجعه شود.

در این شریعت، نماز به شیوه خاصى که در اسلام وجوددارد مطرح نیست بلکه بجاى نماز، دعاهاى التجا آمیز در برابر خداوند تبیین شده است، بدین صورت که فرد باید ابتدا خود را تطهیر نموده و روى زانو بنشیند و حاجات خود را با حالت مخصوص و آداب ویژه از خداوند بخواهد چون آنان معتقدند که خداوند در جاى خاصى حضور نداشته بلکه در همه مکانها حاضر است و در هر زمانى با بندهاش ارتباط دارد بنابر این مى توان از طلوع فجر تا طلوع آفتاب و از مغرب تا نیمه شب با خداوند ارتباط برقرار نمود امّا روز را باید براى امور مادى مشغول بود و اگر کسى در روز دست از کار بکشد و مشغول دعا و بیان حاجات خویش با خدا گردد جز اینکه از حیث مادى بر او زیانى وارد شود نفعى نمى برد.

شرایطى که براى اجابت دعا مطرح کردهاند تقریباً شبیه همان مقدمات و شرایطى است که ما در ادعیه و عبادات خویش داریم مثل خلوص در دعا، امید به خدا و پیدایش نیروى معنوى در کارهاى روزانه(1).

امروزه مسیحیّت با گروههاى متعدد که به چشم مى خورند تقریباً در این زمینه توافق دارند یعنى همه گروهها و دستجات مسیحى اعم از کاتولیک یا پروتستان یا لبیرال و یا محافظه کار در مسائل اعتقادى و اعمال عبادى موارد مشترکى را دارا مى باشند. شعائر مذهبى و آداب دینى غالباً در مکانهاى مشخص چون کلیساها انجام مى گیرد و در روزهاى خاصى

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تاریخ ادیان جهان، ج3 ص346.

هم برگزار مى گردد(1). این هم نوعى انحراف است که بر اثر گذشت زمان در دیانت مسیحیت پیدا شد.

روح عبادت در مذاهب چین و ژاپن

با توجه به کثرت مذاهب در کشورهاى مختلف خصوصاً در چین و ژاپن که دو کشور منحصر به فردى هستند که بیشترین مذاهب و مکاتب را دارا مى باشند. هر چند که غالب آن مذاهب و مکاتب، بشرى و غیر الهى هستند. با مطالعه در آن مذاهب، نوعى عبادت و پرستش در آنها بچشم مى خورد. و صاحبان آن ادیان نحوه و طریقه اى از عبادت را طراحى نموده و اطاعت و عمل آن را بر پیروان لازم و ضرورى دانسته اند.

کنفوسیوس در چین و شینتو در ژاپن شاید بیشترین پیروان را در این دو کشور به خود اختصاص دادهاند. هر چند که این دو مذهب بیشتر به آداب و اخلاق توجه داشته، خصوصاً مذهب کنفوسیوس که بیشتر بعنوان یک مکتب اخلاقى در چین معروف است. و لیکن برنامههاى عبادى و نوعى خاص از شیوه دعا کردن را به پیروان خویش توصیه مىکنند(2).

و همه اینها نشان دهنده نیازهاى روحى و فطرى انسانهاست یعنى وجود یک نوع خاص از عبادت در ادیان الهى و غیر الهى بدان معناست که

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ادیان زنده جهان، ص363.

2 ـ توضیح بیشتر مطلب در کتاب تاریخ ادیان جهان، ج3 بخش 2 و3 و ادیان زنده جهان و تاریخ جامع ادیان.

انسانها قادر نیستند که همه نیازها و حاجات خود را به تنهایى بر آورده سازند و روح اجتماعى بشرهم توان و قدرت این امر را ندارد.

پس این انسان با همه توجهات و گرایشات دنیوى و مادى که دارد هرگز خود را از مسائل معنوى و عبادت و پرستش به قدرت ما فوق و ما رواى قدرت بشرى بى نیاز نمى بیند و این از بدیهى ترین و روشنترین مسائل حیات بشرى است. این امر آنچنان واضح و روشن است که هرگاه کسى که خواسته ادعاى آوردن شریعتى را در میان بشر بنماید مى دانست که باید مکتب او داراى یک سلسله برنامه هاى عبادى و سلوک معنوى و دینى داشته باشد فلذا هیچ یک از بنیانگذاران و مؤسسین مکاتب و ادیان بشرى، مذهب یا آئین براى بشر جعل نکرده و به ارمغان نیاوردهاند مگر اینکه در آن برنامه هاى اعتقادى و عبادى را گنجاینده اند. چون به این نکته علم داشته اند که اگر از این جهت نقصى وجودداشته باشد نفوذى پیدا نخواهند کرد. چنانچه بسیارى از مکاتب بشرى با نداشتن برنامه هاى معنوى و یا ضعف آن به شکست منجر شده اند.

نماز در اسلام

درباره جایگاه نماز در دین مبین اسلام قبلاً مطالبى را بیان داشته ایم و لیکن در این بخش چون از نماز و عبادت در برخى از ادیان الهى و مکاتب بشرى سخن گفته ایم. چند جمله اى را به مناسبت موضوع بیان مى داریم.

در دین اسلام که کاملترین ادیان الهى است و دینى است جاودانه و

جهانى، نماز سرلوحه همه عبادتهاست و آن را ستون دین دانسته اند. این عمل شبانه روز پنج بار بر هر مسلمانى واجب و لازم است و باید به وقتش آن را انجام دهند چون ترک آن بزرگترین گناه و معصیت به حساب مى  آید. عقیده مسلمانان بر این است که نماز انسان را از هرگونه کارهاى زشت و ناپسند دور ساخته و مانع عظیمى در مقابل همه ظلمها و بى عدالتى ها و رذایل پَست اخلاقى است. انسانى که مسلمان است و اهل نماز باشد دروغ نمىگوید، حقوق دیگران را زیر پا نمى گذارد، در امانت دیگران خیانت روا نمىدارد، بدنبال کسب حرام نمى رود، به همنوعان اذیّت و آزار نمى رساند.

مسلمان نمازگزار غیبت دیگران نمى کند، تهمت و افتراء نمى زند، کلمات زشت و قبیح بکار نمى برد. فحاشى به برادران دینى حتى به همنوعانى که مسلمان نیستند نمى کند. در محاکم قضایى شهادت دروغ نمى دهد. به بینوایان و محرومان تا آنجا که توان و قدرت داشته باشد کمک مادى و معنوى مى نماید. در برخورد با دیگران متعادل است. طورى رفتار نمى کند که موجب تحقیر دیگران گردد کبر و غرور را جزء شخصیت خود ندانسته بلکه مقام کبرایى را از آن پروردگار خویش مى داند. خلاصه اینکه نمازهاى واجب پنجگانه چنان براى یک مسلمان اثر بخش است که مى تواند همه اوصاف و اخلاق انسانى را در او ایجاد و تمام صفات زشت را از او دور سازد.علاوه بر نمازهاى پنجگانه که براى هر مسلمانى اقامه و بجا آوردن آن

واجب است نمازهاى دیگرى هم وجود دارد که بسیارى از آنها مستحب مى باشند مگر چند نمازى که در وقتهاى خاص واجب مى شوند. هر کدام از نمازهاى واجب و مستحب داراى مقدمات و شرایط خاصى هستند که در رساله هاى عملیه مراجع بزرگوار تقلید بیان شده است.

البته نماز یکى از اعمال دینى است که انجام آن براى هر فردى که مسلمان است واجب مى باشد و در کنار آن اعمال عبادى دیگرى نیز مطرح است.

این بود خلاصه اى از بحث نماز و عبادت در ادیان مختلف که به اختصار بیان نمودیم.

و هدف از تبیین این بخش این بوده است که براى جوانان روشن سازیم برنامه نماز و عبادت هیچ اختصاصى به دین اسلام ندارد بلکه هر مکتب و آئینى چنین برنامهاى را براى پیروان خود در نظر گرفته اند و نبود و کاستى برنامه عبادى در کنار برنامه اعتقادى در هر دینى نشانه بزرگترین ضعف در آن است و دقیقاً چنین است که هیچ مکتبى بدون وجود برنامه معنوى و عبادى پایدار نخواهد بود. و این جهت قضیه است که ادیان و مکاتب را دوام و قوام مى بخشد.

وقتى که براى ما روشن شد که در همه ادیان مسائل عبادى وجوددارد و هیچ مکتبى بدون دستور عملى همراه نیست چرا به دستورات و تعالیم بشرى تن دهیم و خود را مقید به برنامه هایى بنمائیم که ساخته و پرداخته فکر ناقص بشرى است. و وقتى که انسان حتماً باید تحت یک سلسله

قوانین و برنامههایى تحت عنوان دین زندگى کند چرا به قانون خالق و پروردگار خویش تن ندهد و تسلیم نگردد اگر انسان ذاتاً و فطرتاً بنده و عبد خلق شد چرا خود را بنده و عبد خالق خود درنیاورد و چرا بندگى و بردگى انسانهاى دیگرى را بنماید که در خَلق و خُلق همتاى اویند.

براى ما مسلمان بسیار روشن است که فقط در تدوین برنامههاى الهى سعادت و نیکبختى نهفته است و انجام همان برنامه ها متضمن کمال و سعادت حیات بشرى است که این تعالیم در ادیان الهى گذشته یعنى یهود و مسیح وجودداشت و آنان که در همان زمان بدان عمل مى کردند راه درستى را طى مى کردند امّا بعد از ظهور اسلام آن تعالیم الهى بصورت کامل در این دین مطرح و بیان گردید و اگر سعادتى براى بشر در دنیا و آخرت باشد در همین دین نهفته است. نه در ادیان و مکاتب بشرى که امروزه با شعارهاى پر طمطراق خود تبلیغات دامنه دارى را به راه انداخته و جوانان مسلمان را در کشورها و جوامع اسلامى نشانه گرفته و هدف خویش قرار داده اند.

پس بیائیم به تعالیم اسلام و اعمال عبادى آن خصوصاً به نماز خود را مقید سازیم تا کمال و سعادت را براى خویش و جامعه خود تضمین نمائیم.