معراج السعاده1 - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» معراج السعاده1

باب اول: در بیان بعضى مقدمات نافعه، از بیان حالات نفس و منفعت فضایل اخلاق و مضرت رذایل آن

فصل اول: شناختن نفس مقدمه شناختن خدا

بدان که کلید سعادت دو جهانى، شناختن نفس خویشتن است، زیرا که شناختن آدمى‏خویش را اعانت‏بر شناختن آفریدگار خود مى‏نماید.چنانکه حق - تعالى - مى‏فرماید:

«سنریهم آیاتنا فى الافاق و فى انفسهم حتى یتبین لهم انه الحق‏»

یعنى: «زود باشد که‏بنمائیم به ایشان آثار قدرت کامله خود را در عالم و در نفسهاى ایشان، تا معلوم شودایشان را که اوست پروردگار حق ثابت‏» .⁽¹⁾

و از حضرت رسول - صلى الله علیه و آله و سلم - منقول است که: «من عرف نفسه فقدعرف ربه‏» یعنى: «هر که بشناسد نفس خود را پس به تحقیق که بشناسد پروردگار خودرا» .⁽²⁾

و خود این ظاهر و روشن است که: هر که خود را نتواند بشناسد به شناخت دیگرى چون تواند رسید، زیرا که هیچ چیز به تو نزدیک‏تر از تو نیست، چون خود را نشناسى دیگرى را چون شناسى؟

تو که در علم خود زبون⁽³⁾باشى عارف کردگار چون باشى

تاثیر شناختن نفس در تهذیب اخلاق

و نیز شناختن خود، موجب شوق به تحصیل کمالات و تهذیب اخلاق و باعث‏سعى در دفع «رذائل‏» ⁽⁴⁾مى‏گردد، زیرا که آدمى بعد از آنکه حقیقت‏خود را شناخت ودانست که: حقیقت او «جوهرى‏» ⁽⁵⁾است از «عالم ملکوت‏» ، ⁽⁶⁾که به این عالم جسمانى‏آمده باشد، که به این فکر افتد که: چنین جوهرى شریف را عبث و بى‏فایده به این عالم‏نفرستاده‏اند، واین گوهر قیمتى را به بازیچه در صندوقچه بدن ننهاده‏اند، و بدین سبب‏در صدد تحصیل فوائد تعلق نفس به بدن بر مى‏آید، و خود را به تدریج‏به سر منزل‏شریفى که باید مى‏رساند.

و گاه است که گوئى: من خود را شناخته‏ام، و به حقیقت‏خود رسیده‏ام.زنهار زنهار،که این نیست مگر از بى‏خبرى و بى‏خردى.عزیز من چنین شناختن را کلید سعادت‏نشاید، و این شناسائى ترا به جائى نرساند، که سایر حیوانات نیز با تو در این شناختن‏شریک‏اند، و آنها نیز خود را چنین شناسند.زیرا که: تو از ظاهر خود نشناسى مگر سر وروى و دست و پاى و چشم و گوش و پوست و گوشت، و از باطن خود ندانى مگر این‏قدر که چون گرسنه شوى غذا طلبى، و چون بر کسى خشمناک شوى در صدد انتقام‏برآئى، و چون شهوت بر تو غلبه کند مقاربت‏خواهش نمائى و امثال اینها، و همه‏حیوانات با تو در اینها برابرند.

پس هرگاه حقیقت تو همین باشد از چه راه بر «سباع‏» ⁽⁷⁾و «بهائم‏» ⁽⁸⁾، مفاخرت‏مى‏کنى؟ و به چه سبب خود را نیز از آنها بهتر مى‏دانى؟ و اگر تو همین باشى به چه سبب‏خداوند عالم ترا بر سایر مخلوقات ترجیح داده و فرموده:

«و فضلناهم على کثیر ممن خلقنا تفضیلا»

یعنى: «ما تفضیل دادیم فرزندان آدم را بر بسیارى از مخلوقات خود» ⁽⁹⁾.

و حال اینکه در این صفات و عوارض، بسیارى از حیوانات بر تو ترجیح دارند.

پس باید که: حقیقت‏خود را طلب کنى تا خود چه چیزى، و چه کسى، و از کجاآمده‏اى، و به کجا خواهى رفت.و به این منزلگاه روزى چند به چه کار آمده‏اى، تو رابراى چه آفریده‏اند.و این اعضا و جوارح را به چه سبب به تو داده‏اند، و زمام قدرت واختیار را به چه جهت در کف تو نهاده‏اند.

و بدانى که: سعادت تو چیست، و از چیست، و هلاکت تو چیست.

و بدانى که: این صفات و ملکاتى که در تو جمع شده است‏بعضى از آنها صفات‏بهایم‏اند، و برخى صفات سباع و درندگان، و بعضى صفات شیاطین، و پاره‏اى صفات‏ملائکه و فرشتگان.

و بشناسى که: کدام یک از این صفات، شایسته و سزاوار حقیقت تو است، و باعث‏نجات و سعادت تو، تا در استحکام آن بکوشى.و کدام یک عاریت‏اند و موجب خذلان‏و شقاوت، تا در ازاله آن سعى نمائى.

و بالجمله آنچه در آغاز کار و ابتداى طلب، بر طلب سعادت و رستگارى لازم‏است آن است که: سعى در شناختن خود، و پى‏بردن به حقیقت‏خود نماید، که بدون آن‏به سر منزل مقصود نتوان رسید.

فصل دوم: ترکیب انسان از جسم و نفس

اگر خواهى خود را بشناسى، بدان که: هر کسى را از دو چیز آفریده‏اند: یکى این بدن‏ظاهر، که آن را تن گویند، و مرکب است از: گوشت و پوست و استخوان و رگ و پى وغیر اینها.و آن از جنس مخلوقات همین عالم محسوس است، که عالم جسمانیات‏است.و اصل آن مرکب از عناصر چهارگانه است که «خاک، آب، باد و آتش‏» است، وآن را به همین چشم ظاهرى مى‏توان دید.

و یکى دیگر «نفس‏» است که آن را روح و جان و عقل و دل نیز گویند، و آن‏جوهرى است «مجرد» ⁽¹⁰⁾از عالم ملکوت، و گوهرى ست‏بس عزیز از جنس فرشتگان و «عقول قادسیه‏» ، ⁽¹¹⁾و درى است‏بس گرانمایه از سنخ مجردات، که خداى - تعالى - به‏جهت مصالحى چند - که شمه‏اى از آن مذکور خواهد شد - به قدرت کامله خود ربطى‏میان آن و این بدن ظاهرى قرار داده و او را مقید به قید علاقه این بدن و محبوس درزندان تن نموده، تا وقتى معین و اجلى موعود، که قطع علاقه نفس از بدن مى‏شودرجوع به عالم خود مى‏کند.

و این نفس را به چشم ظاهر نتوان دید بلکه دیده نمى‏شود مگر به بصیرت باطنیه.وهر گاه حدیث نفس یا روح، یا جان، یا دل، یا عقل مذکور شد همین جزء اراده مى‏شود،بلکه هرگاه انسان و آدم نیز گفته شود، به غیر از این، چیز دیگر مراد نیست، زیرا - چنانکه مذکور خواهد شد - حقیقت انسان و آدمى همین است.

پس بدن، آلتى است از نفس که باید به آن حالت‏به امورى چند که مامور است قیام‏نماید.

و بدان که: شناختن حقیقت «بدن‏» ، امرى است‏سهل و آسان، زیرا دانستى که آن ازجنس مادیات است و شناخت‏حقایق مادیات، چندان صعوبتى ندارد.و اما «نفس‏» ، چون که از جنس مجردات است‏به حقیقت او رسیدن و او را به کنه، شناختن در این‏عالم میسر نیست، - رو مجرد شو مجرد را ببین - و از این جهت‏بود که بعد از آنکه‏حضرت رسول - صلى الله علیه و آله و سلم - شرح حقیقت او را خواستند حضرت بیان‏نفرمود، خطاب رسید که:

«و یسئلونک عن الروح قل الروح من امر ربى‏»⁽¹²⁾

یعنى: «از تو از حقیقت روح سئوال‏مى‏کنند، بگو که «روح‏» از امور پروردگار است و از عالم امر⁽¹³⁾است‏» .

و بیش از این رخصت نیافت که بیان کند.

بلى هر گاه نفس انسانى خود را کامل نموده باشد، بعد از قطع علاقه از بدن و حصول تجرد از براى آن مى‏تواند شد که آن را بشناسد.بلکه هر گاه در این عالم نیز کسى نفس‏خود را کامل نموده باشد و بخواهد به سر حد کمال برساند و علاقه او از بدن کم شود،دور نیست که تواند فى الجمله معرفت‏به نفس بهم رساند.

فصل سوم: راه شناختن نفس

بدان که: آنچه گفتم آدمى را غیر از همین بدن مادى و صورت حسى، جزوى دیگرهست مجرد، که آن را «نفس‏» مى‏گویند، اگر چه فهمیدن و دانستن آن صعوبت داردولیکن هر گاه کسى به نظر تحقیق، تامل کند این مطلب بر او ظاهر و روشن مى‏شود،زیرا که: هر که ساحت دل خود را از غبار عالم طبیعت پاک کند و علایق و شهوات‏حیوانیت را اندکى از خود دور نماید و آئینه دل را از زنگ کدورات این عالم‏فى الجمله جلائلى دهد و گاه گاهى در دل را بر روى اغیار نابکار ببندد و با محبوب‏حقیقى خلوتى نماید و با حضور قلب، متوجه به عالم انوار شود و با نیت‏خالص مشغول‏به مناجات حضرت پروردگار گردد و گاهى تفکر در عجایب ملک و «ملکوت‏» ⁽¹⁴⁾جمال و «جبروت‏» ⁽¹⁶⁾قادر ذو الجلال کند، البته از براى او حالتى نورانى و «بهجتى‏» عقلى حاصل مى‏شود که به سبب آن یقین مى‏کند که‏ذات او از این عالم جسمانى نیست، بلکه از عالم دیگر است.

و راهى دیگر که به سبب آن بتوان دانست که آدمى را غیر از این بدن، جزئى دیگراست که از جنس بدن نیست، «خواب‏» است، که در خواب، راه حواس بسته شود و بدن‏از حرکت‏بازماند و چشم از دیدن، و گوش از شنیدن بسته، و تن در گوشه‏اى ساکن وبى‏حس شود و با وجود این، در آن وقت آدمى در آفاق و اطراف عالم مشغول‏سیر کردن باشد و با اصناف خلایق در گفتن و شنودن.بلکه اگر نفس را فى الجمله صفائى‏باشد در عالم ملکوت راه یابد، و از آنجا امور آینده را ببیند و بشناسد و بر مغیبات،مطلع شود، به نوعى که هرگز در بیدارى و در وقتى که این بدن در نهایت هوشیارى است‏نتواند بدان رسید.

و راه دیگر آنکه: آدمى را قوت معرفت همه علمها و صنعتها است، و با آنهاپى مى‏برد به حقایق اشیاء و مى‏فهمد امورى چند را که نه از این عالم است و نه مى‏داندکه از کجا این امور داخل قلب او شده و از کجا فهمیده و دانسته.بلکه گاه است که: دریک لحظه، فکر او از مشرق به مغرب و از «ثرى‏» تا «ثریا» ⁽¹⁷⁾رود، با آنکه تن او در عالم‏خاک محبوس و ایستاده.

و بالجمله این مطلب امرى است که بر هر که اندکى تامل نماید، مخفى و پوشیده‏نمى‏ماند.و در کتاب الهى و اخبار ائمه معصومین در مقامات متعدده اشاره به آن شده،مثل قول خداى - تعالى - که خطاب به سید رسل مى‏فرماید:

«قل الروح من امر ربى‏»⁽¹⁸⁾

یعنى: «بگو در جواب کسانى که سؤال مى‏کنند از تو ازحقیقت روح انسان، که: «روح‏» از جمله کارهاى الهى است و از عالم امر است‏» .

«الا له الخلق و الامر»⁽¹⁹⁾

«یعنى: عالم امر، خدا را است، و عالم خلق خدا را» .

هر چه به مساحت و «کمیت‏» در آید آن را «عالم خلق‏» گویند و روح انسانى چون مجرد است آن را مقدار و کمیت نباشد.

و دیگر مى‏فرماید:

«یا ایتها النفس المطمئنة ارجعى الى ربک راضیة مرضیة‏».⁽²⁰⁾

و دیگر مى‏فرماید:

«و نفس و ما سویها فالهمها فجورها و تقویها قد افلح من زکیها و قد خاب من دسیها».⁽²¹⁾

و از پیغمبر - صلى الله علیه و آله - مروى است که فرمودند:

«من عرف نفسه فقد عرف ربه‏»

یعنى: «هر که شناخت نفس خود را پس مى‏شناسد پروردگار خود را» .⁽²²⁾