فصل چهارم: حقیقت و ماهیت آدمى

چون که دانستى که: هر کسى مرکب است از نفس و بدن، پس بدان که حقیقت‏آدمى و آنچه به سبب آن بر سایر حیوانات ترجیح دارد همان «نفس‏» است که از جنس‏ملائکه مقدسه است.و «بدن‏» امرى است عاریت، و حکم مرکب از براى نفس دارد،که بدان مرکب سوار شده و از عالم اصلى و موطن حقیقى به این دنیا آمده، تا از براى‏خود تجارتى کند و سودى اندوزد، و خود را به انواع کمالات بیاراید، و اکتساب‏صفات حمیده و اخلاق پسندیده نماید، و باز مراجعت‏به وطن خود نماید.یا هر بدنى‏حکم شهرى را دارد آفرینش، که پادشاه کشور هستى که حضرت‏آفریدگار است، هر بدنى را «اقطاع‏» ⁽²⁵⁾ روحى که از زادگاه عالم تجرد است مقرر فرموده‏تا از منافع و مداخل آن شهر تهیه خود را دیده، و مسافرت به عالم قدس کند و سزاوارخلوتخانه انس گردد. و در این بدن شریک است‏با سایر حیوانات، زیرا که هر حیوانى رانیز بدنى است محسوس و مشاهد، مرکب از دست، پا، چشم، گوش، سر، سینه و سایراعضاء.به این سبب بر هیچ حیوانى فضیلتى ندارد، و آنچه باعث افضلیت آدمى بر سایرحیوانات مى‏شود آن جزء دیگر است، که «نفس ناطقه‏» باشد که حیوانات دیگر را این‏جزء نیست.

و بدان که بدن، امرى است فانى و بى‏بقاء که بعد از مردن از هم ریخته مى‏شود، واجزاى آن از یکدیگر متفرق مى‏گردد و خراب مى‏شود، تا باز وقتى که به امر پروردگار - تعالى - اجزاء آن مجتمع شود، و به جهت ثواب و حساب و عقاب زنده کرده شود.

اما «نفس‏» ، امرى است‏باقى، که اصلا و مطلقا از براى آن فنائى نیست، و بعد ازمفارقت آن از این بدن و خرابى تن، از براى آن خرابى و فنائى نیست و نخواهد بود.واز این روست که خداوند - سبحانه - مى‏فرماید:

«و لا تحسبن الذین قتلوا فى سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون‏» ⁽²⁶⁾

یعنى:

«گمان نکنى که آن کسانى که در راه خدا کشته شدند و جان خود را درباختند مرده‏هستند، بلکه ایشان زنده‏اند نزد پروردگارشان و روزى داده مى‏شوند» .

و دیگر مى‏فرماید:

«ارجعى الى ربک‏». ⁽²⁷⁾

یعنى: «اى نفس، رجوع و بازگشت کن به‏نزد پروردگار خود همچنانکه در اول از نزد او - سبحانه - آمدى‏» .

و نیز از این روست که پیغمبر خدا - صلى الله علیه و آله و سلم - در روز بدر به شهداى بدر ندا مى‏فرمود:

«هل وجدتم ما وعد ربکم حقا»

یعنى: «اى کشته شدگان در راه‏خدا! آیا آنچه را که پروردگار شما به شما وعده داده بود حق و راست‏یافتید؟».

آنگاه‏بعضى از اصحاب عرض کردند: یا رسول الله ایشان مرده‏اند چگونه آواز مى‏دهى ایشان‏را؟

حضرت فرمود: «انهم اسمع منکم‏».

یعنى: «ایشان از شما شنواترند و فهم و ادراک ایشان الآن از شما بیشتر است‏» . ⁽²⁸⁾

و ظاهر است که شنیدن ایشان در آن وقت نه به همان بدنى بود که در صحراى بدرافتاده بود، بلکه به نفس مجرده باقیه بود.

فصل پنجم: سیر به عالم بالا با جنبه روحانى

از آنچه مذکور شد دانسته شد که: از براى انسان دو جنبه است: یکى جنبه «روحانیت‏» ، که مناسبت دارد به سبب آن با ارواح طیبه و ملائکه مقدسه.و دیگرى‏جنبه «جسمانیت‏» که مشابهت دارد به جهت آن با حیوانات، از بهائم و سباع.و به‏واسطه آن جزء جسمانى چند روزى در این عالم هستى زیست مى‏نماید و مقام مى‏کند.

سپس به واسطه جزء روحانى مسافرت به عالم اعلى مى‏کند و در آنجا همیشه مقام‏مى‏سازد و مصاحبت مى‏کند با ساکنان عالم قدس، به شرطى که در مدت اقامت در دنیا میل به آن عالم نموده همه روزه در ترقى باشد، تا جانب جزء روحانى بر جسمانى‏غالب شود، و کدورات عالم طبیعت را از خود بیفشاند و در او آثار روحانیت پیداگردد.

و چون چنین باشد مى‏رسد به جائى که با وجود اینکه در این دنیا هست، هر لحظه ازسیر به عالم بالا با جنبه روحانى «مبادى فیاضه‏» ⁽²⁹⁾ کسب فیوضات مى‏کند، و دل او به نورالهى روشن مى‏شود.و هر چه علاقه او از جسم و جسمانیات کمتر مى‏گردد، روشنائى‏دل و صفاى خاطرش زیاد مى‏شود، تا زمان مفارقت از این دنیا رسد تمامى پرده‏هاى‏ظلمانى طبیعت از پیش دیده بصیرتش برداشته مى‏شود، و حجابهاى «عوایق هیولانیه‏» ⁽³⁰⁾ از چهره نفسش دور مى‏گردد، و در آن وقت از دل او جمیع اندوه‏ها و المها بیرون‏مى‏رود، و از همه حسرتها و محنتها فارغ مى‏شود، و مى‏رسد به سرور ابدى و راحت‏سرمدى.هر لحظه او را از اشعه جمال ازل نورى تازه، و هر دم او را از «مواید» ⁽³¹⁾ احسان «لم یزل‏» ⁽³²⁾ فیضى بى‏اندازه حاصل مى‏گردد.و باشد که با وجود بقاى در دنیا، هرگاه ریشه‏جمیع علایق دنیویه را از زمین دل برکند، پیش از ارتحال به عالم بقاء، این حالات ازبراى او حاصل شود، و در این هنگام مال و عیال بر خود «کل‏» ⁽³³⁾ و وبال مى‏بیند، مگر به‏قدر ضرورت.بلکه از تن و بدن خود دلگیر مى‏شود و طالب سفر آخرت مى‏گردد، و به‏زبان حال مى‏گوید:

حجاب چهره جان مى‏شود غبار تنم

خوشا دمى که از این چهره پرده برفکنم

بدن او مقیم خطه خاک، و دل او مصاحب سکان عالم افلاک، بجز مراد خدا رانجوید و سخنى که نه از براى اوست نگوید، و راهى که نه به سوى اوست نپوید، تا برسدبه مجاورت ملا اعلا، و محرم گردد در محفل قرب مولى.و بیابد آنچه را که هیچ‏چشمى ندیده و هیچ گوشى نشنیده و به هیچ خاطرى خطور نکرده.و ببیند آنچه را که‏در کتاب الهى اشاره به آن شده که:

«فلا تعلم نفس ما اخفى لهم من قرة اعین‏». ⁽³⁴⁾

یعنى: «هیچ کس نمى‏داند آنچه ذخیره شده است از براى ایشان از چیزهائى که دیده‏ها را روشن مى‏کند» .

فصل ششم: لذت و الم جسم و روح

چون که دانستى که: آدمى را روحى و بدنى است که هر کسى مرکب است از این‏دو، باید بدانى که هر یک از این دو جزء را المى و لذتى و محنتى و راحتى و مرضى وصحتى است.

و آلام و محنتهاى بدن عبارت است از: امراض و بیماریها که عارض بدن مى‏گردد،و جسم را لاغر و نحیف مى‏کند، و آن را از درک لذات جسمانیه باز مى‏دارد، و بامسامحه در معالجه به هلاکت منجر مى‏شود.و «علم طب‏» موضوعى است از براى بیان‏این امراض و معالجات آنها.

و آلام و بیماریهاى روح عبارت است از: اخلاق ذمیمه و صفات رذیله، که موجب‏هلاکت و بدبختى روح است، و باز مى‏دارد آن را از درک لذات روحانیه، و رسیدن به‏سعادت ابدیه.و آن را محروم مى‏گرداند از مرافقت محرمان خلوتخانه انس، ومجاورت عالم قدس.

و صحت و راحت روح، عبارت است از: اتصاف به اوصاف قدسیه و ملکات ملکیه،که موجب قرب حضرت بارى، و باعث نجات و رستگارى است.و تفصیل این امراض‏و معالجات آنها در «علم اخلاق‏» است که در این کتاب بیان مى‏شود.