فصل اول: قواى چهارگانه و تبعیت‏سایر قوا از آنها

بدان که: - همچنان که گذشت - تن، مملکتى است که خداوند عالم آن را به اقطاع‏روح مجرد مقرر فرموده، و از براى روح در این مملکت، از اعضاء و جوارح و حواس‏و قواى ظاهریه و باطنیه، لشکر و خدم بسیار قرار داده، که بعد از این شمه‏اى از آنهامذکور خواهد شد، و

«ما یعلم جنود ربک الا هو». ⁽¹⁾

و هر یک را خدمتى معین و شغلى مقرر تعیین داده، و از میان ایشان قواى اربع که:

«عقل‏» «شهوت‏» «غضب‏» و «وهم‏» باشد، حکم کارفرمایان و سران لشکر و عمال‏مملکت دارند، و سایر قوا، زیردستان و فرمان برانند.

و شان «عقل‏» ، ادراک حقایق امور، و تمیز میان خیرات و شرور، و امر به افعال جمیله و نهى از صفات ذمیمه است.

و فایده ایجاد «قوه شهویه‏» ، بقاى بدن است، که آلت تحصیل کمال نفس است، زیراکه: زیست‏بدن چند روزى در این دنیا، موقوف است‏به تناول غذا، شراب، تناکح وتناسل.و احتیاج آنها به قوه شهویه روشن و ظاهر است.

و ثمره «قوه وهمیه‏» فهمیدن امور جزئیه است، و دانستن دقایق امورى که به وسیله‏آنها به مقاصد صحیحه مى‏رسند.

و شغل «قوه غضبیه‏» آن است که: دفع مضرتهاى خارجیه را از بدن نموده، و نیز اگرقوه شهویه یا وهمیه اراده سرکشى و خودسرى کرده، و قدم از جاده اطاعت عقل بیرون‏نهند، ایشان را مقهور نموده، به راه راست آورد، و در تحت اقتدار و تسلط عقل بازدارد.

و بدان که هیچ یک از قواى ظاهریه و باطنیه را به غیر از این چهار قهرمان، در هیچ‏وقتى خیال فرمانروایى و اندیشه سرورى نیست، بلکه هر یک محکوم حکم حاکم خطه‏بدن‏اند.

اما این چهار سرهنگ

یکى از آنها که عقل است، وزیر پادشاه است که روح باشد، و هماره در تدبیر آن‏است که روح از مقتضاى صوابدید او تجاوز ننموده، و انقیاد اوامر و نواهى آن را نماید، تا به حسن کفایت و تدبیر آن، امر مملکت را «منسق‏» ⁽²⁾ و مضبوط کند و پادشاه راتهیه اسباب سفر عالم قرب، سهل و آسان باشد.

و دوم که شهوت است، مانند عامل خراج است، و طماع، دروغزن، فضول و «تخلیطگر» ⁽³⁾ است، و هر چه وزیر که عقل است گوید، شهوت، هواى مخالفت آن کند،و همیشه طالب آن است که راه روح را زده و او را محکوم حکم خود نماید.و مانندبهایم و چهارپایان غرق لجه شهوات نموده، و به هر چه او را امر نماید از مشتهیات «اکل‏» «شرب‏» «جماع‏» «مرکب‏» «لباس‏» «مسکن‏» و امثال آن، روح بدون آنکه درارتکاب آن با وزیر مشورت نموده و صواب و فساد آن را فهمیده باشد، متابعت نماید.

و سوم که غضب است، به «شحنگى‏» ⁽⁴⁾ آن شهر منصوب است، و تند و تیز و بى‏باک‏و شریر است، همه کشتن و بستن و زدن و شکستن و ظلم و ایذاء و عداوت و بغض راطالب است.و در صدد آن است که: پادشاه را که روح است فریب دهد، تا به آنچه اواشاره نماید، عمل کند، و فرمان عقل را اطاعت ننماید، و او را چون سباع درنده، همه‏شغل، دریدن و ایذاء بوده باشد.

و چهارم که وهم است، شغل آن مکر، خدعه‏«تلبیس‏»، ⁽⁵⁾ خیانت و فتنه است، ومى‏خواهد که سلطان مملکت‏بدن، مطیع و منقاد او شود تا به هر چه فرمان دهد ازفریفتن و شیطنت و افساد و مکر، اطاعت نموده تجاوز نکند.

و به سبب اختلاف هواهاى این قواى اربع، و تفاوت آراى این چهار سرهنگ است‏که پیوسته مملکت‏بدن میدان محار به آنها و معرکه تنازع ایشان است.گاهى در آنجاآثار فرشتگان و اعمال قدسیان ظاهر مى‏شود، و زمانى که افعال بهایم و چهارپایان از آن‏هویدا مى‏گردد، و ساعتى مشغول شغل سباع و درندگان است، و لحظه‏اى مظهر آثارشیطان مى‏شود.و همیشه چنین است تا اینکه غلبه کلیه از براى یکى از این قوا حاصل‏شود، و دیگران مقهور حکم او گردند.در این هنگام پیوسته آثار آن یک از نفس سرمى‏زند و صاحب آن داخل در عالم آن مى‏شود.

پس اگر سلطنت از براى قهرمان عقل باشد، در مملکت نفس آثار ملائکه ظاهرمى‏گردد، و احوال مملکت انتظام به هم مى‏رساند، و صاحب آن داخل در صنف‏فرشتگان مى‏شود، و همیشه چنین است.و اگر غلبه از براى دیگران باشد، آثار آنها درآنجا پیدا مى‏شود و مملکت‏خراب و ویران گشته، و امر معاش و معاد اختلال به هم‏مى‏رساند، و صاحب آن داخل در حزب بهایم یا سباع یا شیاطین مى‏شود، نعوذ بالله من ذلک.

قوه عاقله

و مخفى نماند که: منشا نزاع و سبب جدال در مملکت نفس، قوه عاقله است، زیرا که‏آن، مانع سایر قوا مى‏شود از اینکه آثار خود را به ظهور رسانند، و نمى‏گذارد که نفس‏را مطیع و منقاد خود سازند، چون که اعمال و افعال آنها خلاف صوابدید عقل ومخالف مقتضاى آن است.

اما آن سه قوه دیگر را با یکدیگر نزاعى نیست، از این جهت که: هیچ یک به خودى‏خود منکر فعل دیگرى نیستند، و ممانعت از اعمال دیگرى نمى‏نمایند مگر به اشاره‏عقل تواند شد که: بالذات یا به جهت‏بعضى عوارض خارجیه، بعضى از این قوا راضعفى، و بعضى را غلبه و قوتى باشد، و لیکن این نه به جهت معاندتى است که فیما بین‏ایشان باشد، بلکه به این سبب است که: در نفوس سایر حیوانات که از قوه عاقله خالى‏اندمنازعه نیست، اگر چه مختلف‏اند در قوه‏اى که در آنها غلبه و تسلط دارد.همچنان که‏غلبه در جند شیاطین از براى قوه واهمه است، و در خیل سباع از براى قوه غضبیه است،و در حزب بهایم از براى شهویه.و همچنین در نفوس ملائکه نیز منازعه نیست ومجادله راه ندارد، زیرا که قوه ایشان منحصر است در عاقله، و از آن سه قوه دیگر خالى‏هستند، پس ممانعت و تدافع در آنها نیست.

و از اینجا روشن مى‏شود که: جامع همه عوالم و محل جمیع آثار، انسان است که ازمیان جمیع مخلوقات، مخصوص شده است‏به قواى متخالفه و صفات متقابله، و از این‏جهت است که مظهریت اسماء «متقابله الهیه‏» ⁽⁶⁾ به او اختصاص دارد.و مرتبه قابلیت «خلافت ربانیه‏» ⁽⁷⁾ به او تعلق گرفته، و عمارت عالم «صورت و معنى‏» ⁽⁸⁾ در خور اوست.وخلعت‏سلطنت اقلیم غیب و شهود برازنده قامت او.و طایفه ملائکه اگر چه مخصوص‏اندبه رتبه روحانیت و مبتهج و مسرورند به لذات عقلیه و انوار علمیه، و لیکن در عالم‏جسمانیت که یکى از عوالم پروردگار است ایشان را تسلطى نیست.

و اجسام فلکیه اگر چه بنابر قواعد حکماء، صاحب نفوس مجرده هستند، ⁽⁹⁾ اما آنها را از اوصاف متضاده و طبایع مختلفه خبرى نیست، منازل هولناک و راههاى خطرناکى‏طى نکرده‏اند، و سنگلاخهاى نزاع و جدال قوا را از پیش برنداشته‏اند، و بار گران تقلب‏در «اطوار» ⁽¹⁰⁾ نقص و کمال را بر دوش نکشیده‏اند، و زهر جانگزاى انقلاب صفات واحوال را نچشیده‏اند، و بر خلاف انسان‏اند که چون به مرتبه کمال رسد احاطه به جمیع‏مراتب نموده، و سیر در طورهاى مختلفه، کرده و عالم جماد و نبات و حیوان و ملائکه‏را در نور دیده، و به مرتبه «مشاهده وحدت‏» ⁽¹¹⁾ برسد.

پس انسان نسخه‏اى است جامع ملک و ملکوت، و معجونى است مرکب از عالم امرو خلق.

حضرت امیر المؤمنین - علیه السلام - مى‏فرماید که: «حق - سبحانه و تعالى - مخصوص گردانید ملائکه را به عقل، و ایشان را بهره از شهوت و غضب نداد.ومخصوص ساخت‏حیوانات را به شهوت و غضب، و آنها را از عقل بى‏نصیب کرد.ومشرف گردانید انسان را به همه اینها، پس اگر شهوت و غضب را مطیع و منقاد عقل‏گرداند افضل از ملائکه خواهد بود، زیرا که خود را به این مرتبه رسانیده و با وجود منازع،و ملائکه را منازع و مزاحمى نیست‏» . ⁽¹²⁾

و از این معلوم مى‏شود که: اگر مطیع شهوت و غضب شود پست‏تر از حیوانات‏خواهد بود، زیرا که اطاعت آنها را نموده با وجود معین و یاورى مثل عقل، و سایرحیوانات را معینى نیست.

فصل دوم: لذت و الم قواى چهارگانه

چون شناختى که آدمى را چهار قوه است که حکم سرهنگان دارند: نظریه عقلیه،وهمیه خیالیه، سبعیه غضبیه، و بهیمیه شهویه. بدان که به ازاى هر یک از اینها لذتى است‏و المى، و لذت هر یک در چیزى است که مقتضاى طبیعت و مناسب جبلت آن است که‏به جهت آن خلق شده‏اند، و المش در خلاف آن است.

پس، چون مقتضاى عقل و سبب ایجاد آن، معرفت‏حقایق اشیاء است، لذت آن درعلم و معرفت، و الم آن در جهل و حیرت است.

و مقتضاى غضب، چون قهر است و انتقام، لذتش در غلبه و تسلط است، و المش درمغلوبیت.

و شهوت، چون مخلوق است از براى تحصیل غذا و سایر آنچه قوام بدن به آن‏است، لذتش در رسیدن به آنها، و المش در حرمان و ممنوعیت از آنها است.و همچنین‏است در وهمیه.

پس همچنان که قوا در آدمى چهارند، همچنین هر یک از لذت و الم نیز بر چهارقسم‏اند: عقلیه، خیالیه، غضبیه و شهویه.و بالاترین لذتها، لذت عقلیه است که به‏اختلاف «احوال‏» ، ⁽¹³⁾ مختلف نمى‏شود و سایر لذات در جنب آنها قدر و مقدارى نداردو ابتداى امر آدمى میل او به سایر لذات است، و هر چند جنبه حیوانیت قوت مى‏گیرداین لذات نیز قوى‏تر مى‏گردد.و چندان که ضعف در قوه حیوانیت‏حاصل گردد این‏لذات نیز ضعیف‏تر مى‏گردند.و در بدو امر لذات عقلیه از براى آدمى نیست، زیرا که‏آنها حاصل نمى‏شوند مگر از براى نفوس مطهره از رذایل، و «متحلیه‏» ⁽¹⁴⁾ به فضایل.

و بعد از آنکه آدمى به مرتبه درک لذات عقلیه رسید، هر چند قوه عقلیه زیادمى‏شود و تسلط عقل بر سایر قوا زیاد مى‏گردد، لذات آن هم اتم مى‏شود، و همه روزه‏در قوت و شدت است، و نقص و زوالى از براى آن نیست.

منحصر نبودن لذات در لذات جسم

و عجب از کسانى که چنان پندارند که: لذات منحصر است در لذات جسمیه، وغایت کمال انسان را در رسیدن به لذت «اکل‏» و «شرب‏» و «نکاح‏» و «جماع‏» و امثال‏اینها مى‏دانند، و نهایت‏سعادت آن را در التذاذ به این لذات گمان مى‏کنند.

اینان لذات نشاه ⁽¹⁵⁾ آخرت و منتهاى مرتبه انسانیت را نمى‏دانند، مگر در رسیدن به‏وصال غلمان و حور، و خوردن انار و سیب و انگور، و کباب و شراب.و المها وعقابهاى آن عالم را منحصر مى‏کنند در آتش سوزنده و عقرب گزنده، و «گرز» ⁽¹⁶⁾ گران و «سرابیل قطران‏» . ⁽¹⁷⁾

و از عبادات و طاعات و ترک دنیا و بیدارى شبها نمى‏طلبند مگر رسیدن به آنها و نجات از اینها را.آیا اینان نمى‏دانند که چنین عباداتى عبادت مزدوران‏و بندگان است، و امثال این کسان، ترک کرده‏اند لذات جسمیه کم را که به بیشتر آن‏برسند، و گذارده‏اند اندک آن را که زیادت را دریابند؟ و غافل‏اند از اینکه: امثال این‏چیزها چگونه کمال حقیقى انسان، و باعث قرب به پروردگار ایشان است، و کسى که‏گریه‏اش از ترس سوختن آتش، یا عبادتش از شوق وصال حوران دلکش است، مقصوداز روزه‏اش طعامهاى الوان، و از نمازش امید لقاى حور و غلمان باشد، چگونه او را ازاهل بساط قرب خداى - تعالى - مى‏توان شمرد، و به چه کمال استحقاق تعظیم و توقیردارد؟ ! آرى نیست اینها مگر از غفلت از ابتهاجات روحانیه و لذات عقلیه، و منحصردانستن لذت و الم در جسمیه. گویا به گوش ایشان نرسیده که سید اولیاء - علیه السلام - مى‏فرماید:

«الهى ما عبدتک خوفا من نارک، و لا طمعا فى جنتک، و لکن وجدتک اهلا للعبادة‏فعبدتک‏» یعنى: «خداوندا! من عبادت ترا نمى‏کنم به جهت ترس از آتش دوزخت، یا ازطمع شوق در نعیم بهشتت، و لکن ترا سزاوار پرستش یافته، پس بندگى ترا مى‏کنم‏» . ⁽¹⁸⁾

و بالجمله لذتهاى جسمانیه را اعتبارى، و در نظر اهل بصیرت قدر و مقدارى نیست،در این لذات انسان با بهایم و حشرات و سایر حیوانات شریک‏اند، و چه کمال است درآنچه انسان در آن مشارکت‏حیوانات عجم باشد، و در استیفاى آنها نفس ناطقه مجرده، خادم قوه بهیمیه گردد.

و عجب‏تر آنکه: طایفه‏اى که لذات را منحصر در اکل، شرب، جماع، مسکن، لباس،حشم، مرکب، و جاه و منصب مى‏دانند، و کسانى را که از اینها بى‏نصیب‏اند محروم‏مى‏شمارند، و بر آنها افتخار مى‏کنند و بزرگى به آنها مى‏فروشند، هرگاه به کسى‏برخورند که ترک شهوات کرده و پشت پا بر لذات دنیویه زده، در خدمت و نهایت‏تواضع و فروتنى و مذلت و شکستگى مى‏نمایند و خود را در جنب ایشان از زمره اشقیامى‏دانند.

و چگونه نیل به لذات جسمیه کمال باشد، و حال اینکه همگى دامن کبریاى خالق‏عالم را از لوث این لذات پاک مى‏کنند، و مى‏گویند که: اگر نه چنین باشد نقص لازم خواهد آمد.پس اگر اینها کمال بودى بایستى که از براى مبدا کل نیز ثابت‏باشد.و اگرنه این است که این لذات قبیح هستند، چرا صاحب آنها شرم از اظهار آنها دارد، و سعى‏در پوشیدن آنها مى‏کند؟ و چرا اگر کسى را پرخواره و شکم پرست‏خوانند تغییر درحالش به هم مى‏رسد و حال اینکه هر کسى طالب نشر در کمال خود است.بلکه‏فى الحقیقه لذات جسمانیه لذت نیستند، بلکه دفع آلامى چندند که از براى بدن حاصل‏مى‏شوند.

پس آنچه را در وقت «اکل‏» ، لذت مى‏دانى نیست مگر دفع الم «گرسنگى‏» .و آنچه‏را در وقت «مجامعت‏» ، لذت مى‏شمارى نیست مگر ازاله کردن «منى‏» .و از این جهت‏است که: سیر را لذتى از اکل نیست، و این خود ظاهر است که خلاصى از الم، غیر ازمرتبه کمال است.

و چون این معلوم شد و دانستى که: در لذات جسمیه کمالى نیست، و شناختى که‏انسان در قوه عاقله و لذات عقلیه شریک ملائکه قدسیه است، و در قواى غضبیه، شهویه،بهیمیه و لذات جسمیه، شبیه سباع و بهائم و شیاطین است، بر تو معلوم مى‏شود که هریکى از این قوا در آن غالب و طالب لذات آن مى‏شود، شریک مى‏شود با طایفه‏اى که‏این قوه منسوب به آن است تا آنکه غلبه به سرحد کمال رسد، در این وقت‏خود آن‏مى‏شود، و داخل در آن حزب مى‏گردد.

پس، اى جان برادر! چشم بصیرت بگشا و باهوش باش، و ببین که خود را در کجاداشته و مرتبه خود را به کجا رسانیده‏اى.

و بدان که: اگر قوه شهویه تو بر سایر قوا مسلط شده تا اینکه اکثر شوق تو، و بیشترفکر تو در کار اکل و شرب و جماع و سایر لذات شهویه است، و اکثر اوقات در آراستن‏طعامهاى لذیذه، و یا خواستن زنهاى جمیله است، خود را یکى از بهایم بدان و نام انسان‏بر خود منه.

و اگر تسلط و غلبه در تو از براى قوه غضبیه است، و پیوسته خود را مایل منصب وجاه، و برترى بر عباد الله مى‏بینى، و طالب زدن، بستن، انداختن، شکستن، فحش، دشنام‏و اذیت «انام‏» ⁽¹⁹⁾ هستى، خویش را سگى گزنده و یا گرگى درنده مى‏دان، و خود را اززمره انسان مشمار.

و اگر استیلا و قهر از براى قوه شیطانیه است، و همیشه در فکر مکر و حیله و تزویر وخدعه و بستن راههاى مخفیه از براى رسیدن به مقتضاى غضب و شهوت است، خود راشیطانى دان مجسم و خارج از حزب بنى‏آدم.