معراج السعاده 26 - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» معراج السعاده 26

صفت‏شانزدهم: افتخار (فخر) و مذمت آن

و آن مباهات کردن است‏به زبان به واسطه چیزى که آن را کمال خود توهم کند.وفى الحقیقه این نیز بعضى از اقسام تکبر است. پس آنچه دلالت‏بر مذمت تکبر مى‏کنددلالت‏بر مذمت آن نیز مى‏کند.و آنچه به آن، علاج تکبر مى‏شود، علاج آن نیزمى‏شود.و آن نیز مانند تکبر، ناشى از محض جهل و سفاهت است.

و حضرت سید الساجدین - علیه السلام - فرموده است: «عجب از متکبر افتخارکننده، که دیروز نطفه بود و فردا مردارى مى‏شود» . ⁽¹⁾

و از حضرت امام محمد باقر - علیه السلام - مروى است که: «در روز فتح مکه‏حضرت پیغمبر - صلى الله علیه و آله - بر بالاى منبر آمد و فرمود: اى مردمان! به‏درستى که خداى - تعالى - نخوت جاهلیت، و تفاخر کردن به پدران را از شما برداشت،آگاه باشید که شما همه از آدم هستید و آدم از خاک است، به درستى که بهترین بنده‏خدا بنده‏اى است که تقوى را شعار خود سازد» .⁽²⁾

منقول است که: «روزى قریش تفاخر بر یکدیگر مى‏کردند و سلمان در آنجا حاضربود، گفت: اما من خلق شده‏ام از نطفه‏اى نجس، و مردار گندیده خواهم شد پس به نزدمیزان اعمال خواهم رفت اگر ترازوى عملم سنگین باشد من کریم خواهم بود و اگرسبک باشد لئیم خواهم بود» .⁽³⁾

و ضد این صفت، آن است که: به زبان و قول، خود را حقیر شمارى و دیگران را برخود ترجیح دهى.

صفت هفدهم: بغى و سرکشى و علاج آن

که عبارت است از: گردن کشى و سرکشى از فرمان کسى که اطاعت او لازم است.واین بدترین نوع از انواع کبر است، زیرا که اطاعت نکردن کسى که اطاعت او لازم است،مانند: پیغمبران و اوصیاى ایشان، منجر به کفر مى‏شود.و بیشتر طوایف کفار به این‏جهت‏بر کفر باقى ماندند و هلاک شدند، چون: یهود و نصارى و کفار قریش و غیر ایشان.و غالب آن است که: ظلم و تعدى بر مسلمین، و مقهور کردن ایشان و امثال آن‏به سبب این صفت مى‏شود.و شکى نیست که اینها همه از مهلکات عظیمه هستند.

و از این جهت‏حضرت پیغمبر - صلى الله علیه و آله - فرمود که: «عقوبت‏بغى، زودتراز عقوبت هر بدى دیگر به او مى‏رسد» .⁽⁴⁾

و حضرت امیر المؤمنین - علیه السلام - فرمودند که: «اى مردمان، به درستى که بغى،مى‏کشد اصحاب خود را به آتش، و اول کسى که بر خدا بغى و گردن‏کشى کرد «عناق‏» ،دختر آدم بود.و اول کسى که خدا او را کشت عناق بود، و مکان نشستن او یک جریب‏در یک جریب بود، و از براى او بیست انگشت‏بود که هر انگشتى دو ناخن داشت ماننددو غربال، پس خدا بر او مسلط کرد شیرى را که به قدر فیل بود، و گرگى که به قدر شتربود و بازى که به قدر استر بود و او را کشتند.به درستى که خدا جباران را کشت درحالتى که در بهترین حالاتشان بودند و در نهایت امن و آرام قرار داشتند» .⁽⁵⁾

و علاج این صفت، آن است که: بدى آن را ملاحظه کند.و آنچه در مدح ضد آن،که صفت تسلیم و انقیاد است از براى کسانى که اطاعتشان واجب است رسیده مطالعه‏نماید.و آیات و اخبارى را که در وجوب اطاعت‏خدا و پیغمبر و ائمه و اولو الامر،مى‏باشند و همینطور غیر ایشان، از: علما و فقهائى که در زمان غیبت امام، نایبان اویندمتذکر شود و خود را خواهى نخواهى بر اطاعت آنانى که اطاعتشان واجب است‏بدارد،و از براى ایشان قولا و فعلا خضوع و خشوع کند تا ملکه او گردد.

صفت هیجدهم: خودستایى

و آن عبارت از این است که: آدمى در مقام اثبات کمال و نفى نقص از خود برآید.

و این از نتایج عجب است.و قبح آن ظاهر و مبین است، زیرا که: هر که حقیقت‏خود راشناخت و به قصور و نقصانى که لازم ذات انسانى است‏برخورد، دیگر زبان به مدح‏خود نمى‏گشاید.علاوه بر اینکه این امرى است در نظر همه مردم قبیح، و هر که‏خودستائى نماید در نظرها بى‏وقع و بى‏مقدار و پست و بى‏اعتبار مى‏گردد.

و از این جهت امیر المؤمنین - علیه السلام - فرمود که: «تزکیه المرء لنفسه قبیحة‏» یعنى: «ستایش مرد، خود را قبیح است‏» .

و آنچه گذشت در بیان حقارت انسان و پستى او کافى است از براى بیان قبح‏خودستائى.پس سزاوار از براى هر کس آن است که: از این صفت قبیحه کناره کند، و هر سخنى مى‏خواهد بگوید در آن تامل کند، که متضمن خودستائى نباشد.

به چشم کسان در نیاید کسى که از خود بزرگى نماید بسى

مگو تا بگویند مدحت هزار چو خود گفتى از کس توقع مدار

تو آنگه شوى پیش مردم عزیز که مر خویشتن را نگیرى به چیز

صفت نوزدهم: عصبیت

و آن عبارت است از: سعى نمودن در حمایت‏خود یا چیزى که به خود نسبت دارد،از: دین و مال و قبیله و عشیره و اهل شهر یا اهل صنعت‏خود و امثال اینها، به قول یافعل.و این بر دو قسم است، زیرا که: آن را که حمایت مى‏کند و سعى در دفع بدى ازآن مى‏کند اگر چیزى است که حفظ و حمایت آن لازم است و در حمایت کردن، ازحق تجاوز نمى‏کند و انصاف را از دست نمى‏دهد این قسم ممدوح و پسندیده، و ازصفات فاضله است.و آن را غیرت گویند، چنانکه گذشت.

و اگر چیزى را که حمایت مى‏کند، چیزى است که حمایت آن شرعا خوب نیست، یادر حمایت، از حق و انصاف تجاوز مى‏کند و به باطل داخل مى‏شود، این قسم عصبیت‏مذموم است و از رذایل صفات متعلقه به قوه غضبیه است.

و به این اشاره فرمودند حضرت سید الساجدین - علیه السلام - وقتى که از عصبیت ازاو پرسیدند.پس فرمود: «عصبیتى که صاحب آن گناهکار است آن است که: آدمى بدان‏قبیله خود را بهتر از نیکان قبیله دیگر ببیند.و عصبیت، آن نیست که: کسى قبیله خود رادوست داشته باشد، ولیکن آن است که: آدمى اعانت‏بکند قبیله خود را بر ظلم‏» .⁽⁶⁾

و عصبیت را که در اخبار و احادیث اطلاق مى‏کنند این قسم را مذموم مى‏خوانند وآن از صفات مهلکه و آدمى را به شقاوت ابدى گرفتار مى‏کند.

حضرت رسول - صلى الله علیه و آله - فرمود که: «هر که تعصب بکشد یا تعصب ازبراى او بکشند رشته اسلام از گردن او جدا مى‏شود» .⁽⁷⁾

و فرمود که: «هر که به قدر حبه خردلى عصبیت در دل او باشد خدا در روز قیامت‏او را با اعراب جاهلیت‏برخواهد انگیخت‏» .⁽⁸⁾

و از حضرت سید الساجدین - علیه السلام - مروى است که: «هیچ حمیتى داخل‏بهشت نمى‏شود مگر حمیت‏حمزة بن عبد المطلب در آن وقت که مشرکین بچه‏دان شتر را در حالت‏سجود معبود همایون بر سر سید کاینات افکندند غضب و حمیت، حمزه رابر آن داشت که دین اسلام را قبول نمود» .⁽⁹⁾

و حضرت امام جعفر صادق - علیه السلام - فرمود که: «فرشتگان چنان پنداشتند که‏ابلیس از ایشان است - و خداى مى‏دانست که از ایشان نیست - پس حمیت و غضب، اورا بر آن داشت که حقیقت‏خود را ظاهر کرده گفت: مرا از آتش خلق کردى و آدم رااز خاک‏» . ⁽¹⁰⁾

صفت‏بیستم: کتمان حق و مذمت آن

و باعث این، یا عصبیت است‏یا جبن، و گاه باشد که سبب آن طمع باشد، و در این‏صورت هم باز منشا آن ضعف نفس و خمود قوه غضبیه است.پس به هر حال این‏صفت از رذایل متعلق به قوه غضبیه است، یا از جانب افراط یا از طرف تفریط و در ضمن‏این فت‏خبیثه، صفات خبیثه بسیار است چون: میل به یک طرف در حکم میان‏مردمان، و کتمان شهادت، و شهادت ناحق دادن، و تصدیق اهل باطل را نمودن، وتکذیب حق را کردن و غیر اینها.

و هلاکت آدمى به سبب هر یک از اینها ظاهر و روشن است و از بیان مستغنى.و برحرمت هر یک، اجماع امت منعقد و آیات و اخبار بر مذمت آنها متعدد است.پس برهر یک از اهل اسلام محافظت‏خود از آنها لازم، و اجتناب از آنها متحتم است.و هرکسى که به یکى از اینها مبتلا باشد باید سوء عاقبت آن را متذکر شود و فواید ضد آن را،که انصاف و استقامت‏بر حق است ملاحظه نماید، و خود را بر آن بدارد.و در امور،انصاف را مراعات نماید.و در جمیع احوال، متوجه خود باشد، تا خلاف آن از او سرنزند تا از عصبیت و کتمان حق خلاص گردد، و ملکه انصاف از براى او حاصل شود.

فصل: انصاف

ضد عصبیت و کتمان حق، انصاف و ایستادن بر حق است.و این دو، از صفات‏کمالیه‏اند.و صاحب آنها در دنیا و آخرت عزیز و محترم، و در نزد خالق و خلق،مقبول و مکرم است.

و حضرت پیغمبر - صلى الله علیه و آله - فرمودند که: «ایمان بنده، کامل نیست تا در او سه خصلت‏بوده باشد: انفاق در راه خدا با وجود تنگدستى.و انصاف دادن از خود.وسلام کردن‏» .⁽¹¹⁾

و فرمود که: «سید و آقاى جمیع اعمال، انصاف دادن از خود است‏» .⁽¹²⁾

و فرمود که: «هر که مواسات کند فقیرى را از مال خود، و انصاف دهد مردمان را،پس حقا که آن مؤمن است‏» .⁽¹³⁾

و از حضرت امیر المؤمنین - علیه السلام - مروى است که: «آیا هر که انصاف بدهد، وآنچه حق است‏بگوید خدا زیاد نکند از براى او مگر عزت را» .⁽¹⁴⁾

و همین حدیث، کافى است از براى کسانى که از براى توهمات فاسده چشم از حق‏مى‏پوشند.

حضرت صادق - علیه السلام - فرمود که: «خبر دهم شما را از اشد چیزهائى که خدابر خلقش واجب کرده است.پس سه چیز را ذکر کردند که: اول آنها انصاف بود» .⁽¹⁵⁾

و فرمود که: «هر که انصاف بدهد مردم را از خود، مى‏پسندند او را که از براى‏دیگران حکم باشد» .⁽¹⁶⁾

و نیز فرمود که: «هرگز دو نفر در امرى نزاع نکردند که یکى از آنها انصاف بدهد ازبراى آن دیگرى و آن قبول نکند مگر اینکه آن دیگرى مغلوب مى‏گردد» .⁽¹⁷⁾

و فرمود که: «از براى خدا بهشتى است که داخل آن نمى‏شود مگر سه نفر: یکى ازآنها کسى است که: در حق خود حکم به حق نماید» .⁽¹⁸⁾

صفت‏بیست و یکم: قساوت قلب و سخت دلى و علاج آن

و آن حالتى است که آدمى به سبب آن از آلامى که به دیگران مى‏رسد و به مصایبى‏که به ایشان روى مى‏دهد متاثر نمى‏گردد.و شکى نیست که منشا این صفت، غلبه سبعیت‏است.و بسیارى از افعال ذمیمه، چون: ظلم و ایذاء کردن و به فریاد مظلومان نرسیدن ودستگیرى فقرا و محتاجان را نکردن، از این صفت ناشى مى‏شود.و ضد این صفت، رقت قلب و رحیم دل بودن است، و بر آن آثار حسنه و صفات قدسیه مترتب مى‏گردد.و ازاین جهت اخبار بسیار در فضیلت آن وارد شده است.⁽¹⁹⁾

و از حضرت پیغمبر - صلى الله علیه و آله - مروى است که: «خداى - تعالى - فرمودکه: نیکى را از مهربانان از بندگان من بطلبید و در پناه ایشان زندگانى کنید، به درستى که‏من رحمت‏خود را در ایشان قرار داده‏ام‏» .⁽²⁰⁾

و اخبار و احادیث در مذمت قساوت قلب، و مدح رقت آن بى‏شمار و مستغنى ازشرح و اظهار است.⁽²¹⁾

و علاج این صفت، و ازاله قساوت، و کسب رحمت، در نهایت صعوبت است، زیراکه: قساوت، صفتى است راسخه در نفس، که ترک آن به آسانى میسر نگردد.و کسى که‏به آن مبتلا باشد باید به تدریج‏خود را از اعمالى که نتیجه قساوت است نگاه دارد ومواظبت‏بر آنچه آثار رحیم دلى و رقت قلب است نماید تا نفس مستعد آن گردد، که ازمبدا فیاض افاضه صفت رقت‏شده، ضد آن را که قساوت است‏برطرف سازد.

پى‏نوشت‏ها:

1. در نهج البلاغه فیض الاسلام، حکمت 121 این چنین آمده: «عجبت للمتکبر الذى کان بالامس نطفة،و یکون غدا جیفة‏» .

2. کافى، ج 8، ص 246، ح 342.

3. در بحار الانوار، ج 73، ص 231

4. بحار الانوار، ج 75، ص 275، ح 11.

5. کافى، ج 2، ص 327، ح 4

6. کافى، ج 2، ص 308، ح 7.

7. کافى، ج 2، ص 308 ح 2.و بحار الانوار، ج 73، ص 283، ح 1.

8. کافى، ج 2، ص 308، ح 3

9. کافى، ج 2، ص 308، ح 5.

10. کافى، ج 2، ص 308 ح 6

11. کنز العمال، ج 1، ص 43، ح 107.