نقل کرده‏ اند:

ابراهیم بن ادهم رحمه الله وقتى به راهى مى ‏رفت، سوارى پیش وى باز آمد و پرسید از وى که آبادانى کجاست؟ ابراهیم اشارت کرد به گورستان و گفت: آبادانى آن است.

ترک پنداشت که وى افسوس مى‏ دارد، در خشم شد و او را مى ‏زد تا سر وى بشکست، چون از وى درگذشت با وى گفتند که این کس که تو او را بزدى خواجه ابراهیم بن ادهم بود، ترک بیامد و عذر از وى مى‏ خواست، ابراهیم گفت: آن وقت که تو مرا مى ‏زدى، من تو را از خداى عزوجل درخواستم تا تو را اهل بهشت گرداند.

گفت: از بهر چه چنین کردى با وجود چنین کارى که من با تو کردم؟!

ابراهیم گفت: از بهر آن که من دانستم که بدین که تو مرا مى ‏زدى من ثواب یابم، پس نخواستم که نصیب من از تو خیر باشد و نصیب تو از من شر!!

و از ابو عثمان حیرى- که از جمله مشایخ خراسان بوده است- نقل کرده‏ اند که:

کسى خواست که او را امتحان کند در خُلق، پیش او آمد و گفت: من مى‏ خواهم که تو به خانه من آیى تا تو را ضیافت کنم، ابو عثمان با وى برفت، چون به در خانه وى رسید گفت: اى استاد! مرا چیزى در خانه نیست و من پشیمان شدم از این کار، ابو عثمان بازگشت چون به خانه خود رسید دیگر بار آن مرد بیامد و گفت: اى استاد! من بد کردم و پشیمان شدم از آن و عذر مى ‏خواست و گفت: این ساعت بیا تا به خانه ما رویم، دیگر بار ابو عثمان بازگشت چون به در خانه رسید آن شخص هم بر آن طریق پیش آمد که اول‏ و گفت: در خانه چیزى نیست و هم چنین مى ‏کرد تا سه بار و بر وى هیچ تغیّرى نیافت، بعد از آن به مدح او در آمد و خُلق او بستود، ابو عثمان گفت: مرا مدح مکن به خُلقى که در همه سگان یافت مى ‏شود؛ زیرا که سگ را نیز چون بخوانند بیاید و چون برانند وزجر کنند بازگردد!!

و لقمان حکیم با فرزند خود گفته است:

سه کس را در سه وقت بتوان شناخت: حلیم را در وقت غضب و شجاع را در وقت جنگ و دوست را در وقت حاجت.

و از احادیث ربانى که در انجیل آمده است یکى این است که:

بنده من اگر تو مرا یاد کنى در آن وقت که تو در خشم روى، من نیز تو را یاد کنم و آن وقت که من در خشم باشم با تو.

و طریق طالب صادق آن است که در این ادب، نفس خود را ریاضت دهد و در این وصف به غایت بکوشد؛ زیرا که خوش خویى در این طریق اصلى عظیم است و در رتبتى تمام، در دنیا و آخرت و بدخویى نقصانى قوى است و عیبى زشت در دنیا و آخرت‏.

بین کسانی که فاطمه زهراء علیهاالسلام را می‌شناسند و دوست می‌ دارند، با آنان که چنین نیستند،‌ تفاوت بزرگی وجود دارد. این شناخت و محبت تأثیر زیادی بر عمیق ترین لایه‌های وجودی انسان بجا می‌گذارد و مانع از آن می‌شود که انسان به وادی برخی از اشکالات روانشناختی یا فکری حتی نزدیک هم نشود. در اینجا به یکی از تأثیراتی که ارتباط با صدیقه طاهره علیهاالسلام به طور خاص بر زنان می‌گذارد، توضیح می‌دهیم.

هویت جمعی یا هویت مستقل

قرنها در ذهن انسانها این پندار وجود داشت که زنان دارای هویت مستقل نیستند و به شکل جمعی کسی نمی‌توانست هویتی برای آنها در نظر بگیرد. در اینجا سخن از مقایسه میان دوران کنونی با دورانهای سابق نیست زیرا ظلمی که در دنیای فعلی به زنان می‌رود دامنه‌ای بسیار وسیع و ظاهری بسیار فریبنده دارد و از این لحا1 زنان در دنیای کنونی در موقعیت بهتری قرار ندارند.

سخن ما در هویت جمعی زنان است. آیا زنان به گونه‌ای جمعی و بدون انضمام به مردان دارای هویتی هستند؟ آیا جنس زن، از نظر انسانی یک جنس پذیرفته شده در کنار جنس مرد است؟

پاسخ به این سوال مثبت است و البته نه به صورت یک شعار و نه در اثر پذیرفتن جوّ کنونی دنیا. چه بسیارند افرادی که در مقام سخن از هویت زنان بسیار و بسیار می‌گویند اما با رفتارها یا تأییدهای خود نسبت به وضع کنونی جهان، عملاً آن را انکار می‌کنند. به گونه‌ای که می‌توان عمیقترین ظلمها به زنان را در عمل قوی‌ترین مدعیان حقوق زنان نیز مشاهده کرد. به عبارت دیگر، در بین زنانی که جوّ کنونی جهان را پذیرفته‌اند، حقارتهای عمیق زنانه هنوز هم وجود دارد؛ هرچند پوششهایی از انکار بر آن پوشانده‌ می‌شود.

 در اینجا نمی‌خواهیم راهی مشابه سخنرانان و مدعیان فمنیستی برویم؛ بلکه معتقدیم که بهترین پاسخ به سوال بالا آن است که یک زن را بیابیم و معرفی کنیم که با وجود خود، بدون هیچ سخن دیگر، آن را اثبات کند و این کار توسط فاطمه زهراء علیهاالسلام انجام شده است.

زنان فاطمی، فرصت خود را برای مشابهت با مردان ضایع نمی‌کنند؛ بلکه به دنبال کشف سرچشمه‌های زنانه در وجود خود هستند. اگر زنی به سرچشمه منابعی که در هویت زنانه به ودیعه نهاده شده دست یابد، از شدت غنا و ارزشی که در آن می‌بیند، نیازی به شباهت با رقابتهای مردانه در خود نمی‌بیند

مدافع عملی هویت زنانه

به عبارت دیگر، فاطمه زهراء علیهاالسلام با وجود خود و بدون نیاز به هیچ بحث و استدلال یا درست کردن جوّ اجتماعی، اثبات می‌کند که زن نیز جنسی انسانی است و در هویت انسانی، مستقل است. اگر فاطمه زهرا علیهاالسلام نبود، این سوال هنوز هم باقی بود و در لابلای جوّهای رسانه‌ای امروزه که ظاهری مدافع و باطنی مهاجم دارند، باز هم برای حق‌جویان محل تشویش فکری بود. اگر فاطمه زهراء علیهاالسلام نبود، زن تحت مالکیت فردی قرار می‌گرفت. به یمن وجود فاطمه زهراء علیهاالسلام و نزول آیه مباهله در شأن اوست که ‌ زنان هم دارای هویت جمعی و پذیرفته شده هستند.

آیه مباهله و دفاع از هویت زنانه

ماجرای این آیه به لجبازی‌های مسیحیان در مقابل پیامبر صلی الله علیه و آله باز می‌گردد. آنان که در سرزمین نجران زندگی می‌کردند حاضر نبودند از تحریفهایی که در دین مسیحیت درباره حضرت عیسی علی نبینا و آله و علیه السلام پیدا شده دست بکشند و دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله را بپذیرند. پندها و استدلالهای پیامبر صلی الله علیه و آله در آنها اثری نگذاشته بود تا اینکه هر دو طرف حاضر به مباهله شدند؛ یعنی مکانی را تعیین کردند که در آن جمع شده به یکدیگر لعنت کنند تا هر که بر باطل است به اراده الهی نابود شود.

مسیحیان با جمع زیادی به سمت مکان مباهله حرکت کردند اما وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله را دیدند که فقط به همراه علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام به میدان آمده و بجای اینکه خدم و حشم را به رخ بکشد، عزیزترین کسانش را به محل اصابت لعنت آورده یقین کردند که حقیقت و ایمان در گوشت و پوست او آمیخته و دعوتش حق است و از شرکت در مراسم لعنت خودداری کردند.

خلاصه این واقعه در آیه 61 سوره آل عمران به این شکل آمده است که به آیه مباهله نیز معروف است:

« فَمَنْ حَاجَّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْکاذِبینَ »؛

پس هر که با تو درباره او [عیسى‏] پس از آنکه بر تو [به واسطه وحى، نسبت به احوال وى‏] علم و آگاهى آمد، مجادله و ستیز کند، بگو: بیایید ما پسرانمان را و شما پسرانتان را، و ما زنانمان را و شما زنانتان را، و ما خودمان را و شما خودتان را دعوت کنیم سپس یکدیگر را نفرین نماییم، پس لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.

در این واقعه ، فاطمه زهراء علیهاالسلام تنها زنی از بین مسلمانان بود که شرکت کرد ولی آیه قرآن از آن بانو به عنوان "زنان ما" یاد می‌کنند که علاوه بر نشان دادن منزلت بالای صدیقه طاهره علیهاالسلام، به معنای آن است که زنان نیز از منظر دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله، هویتی خاص و تعریف شده دارند.

الگو دانستن فاطمه زهرا سلام الله علیها باعث می‌شود که معتقد شویم که زن، برای اثبات هویت خویش نیاز به همسانی با مردان ندارد؛‌ بلکه خود دارای اصل و هویت متفاوت و خاص زنانه است که مخلوق خدا و مستقل و مقبول است

زنانی بدون نیاز به همسانی با مردان

الگو دانستن فاطمه زهرا سلام الله علیها باعث می‌شود که معتقد شویم که زن، برای اثبات هویت خویش نیاز به همسانی با مردان ندارد؛‌ بلکه خود دارای اصل و هویت متفاوت و خاص زنانه است که مخلوق خدا و مستقل و مقبول است. زنانی که فاطمه زهرا سلام الله علیها را دوست می‌دارند برای کسب هویت، رفتارهای خود را به مردها شبیه نمی‌کنند زیرا در زن بودن خود کاستی نمی‌بینند؛‌ بلکه انجام کارهایی مثل رقابتهای مردانه را نوعی خروج از تعادل زنانه و باعث تخریب روحیه و آشفتگی روان محسوب می‌کنند.

محبان پیرو فاطمه زهراء سلام الله علیها مانند بقیه زنان نیستند. برخلاف واقعیتی که در دنیای مردگونه کنونی می‌بینیم و برعکس تلاشهایی که زنان امروزی برای یکسان شدن ظاهری با مردان و شرکت در رقابتهای مردانه به خرج می‌دهند، "فاطمه‌دوستان" راه خود را یافته‌اند. آرامشی را که آنان از یکپارچگی طبیعی زنانه خود می‌برند در نظر آنان پرارزشتر از آن است که بخواهند با زحمات فرساینده برای "تر" و "ترین" بودن، آن را بر هم ‌زنند.

کشف سرچشمه‌های زنانه

زنان فاطمی، فرصت خود را برای مشابهت با مردان ضایع نمی‌کنند؛ بلکه به دنبال کشف سرچشمه‌های زنانه در وجود خود هستند. اگر زنی به سرچشمه منابعی که در هویت زنانه به ودیعه نهاده شده دست یابد، از شدت غنا و ارزشی که در آن می‌بیند، نیازی به شباهت با رقابتهای مردانه در خود نمی‌بیند. زنی که فاطمه زهرا سلام الله علیها را بشناسد و لذت دوستی آن بانو را استشمام کرده باشد، هرگز آرزو نمی‌کند که خدا او را مرد آفریده بود.

دست تکوین و تشریع، انسان را به مقامى مى‏رساند که حقیقت هستى، مشهود او مى‏گردد. و نظاره‏گر نور و زیبایى مطلق مى‏شود و جز به محبت و عشق حق نمى‏اندیشد و جز به صلابت حق حرکت نمى‏کند و سخن نمى‏گوید، حوادث اجتماعى و سیاسى جامعه، خردلى از عشق او نمى‏کاهند و او را بر علیه هستى برنمى‏انگیزند؛ زیرا که با شهود خویش به حقیقت هستى راه یافته و در هستى جز خیر و زیبایى و محبت و لذت چیزى نمى‏یابد و شادیها و غمها را ناشى از ماهیاتى مى‏بیند که در آن جز فنا و نیستى نیست. او هیچ چیز را جز رؤیت محبوب بر خود نمى‏پسندد به این حقیقت رسیده است که به هر چیز تعلق حاصل کند مظهر او خواهد گشت، لذا دل به جز خدا نمى‏بندد و تعلقى جز به خدا حاصل نمى‏کند تا مظهر اسماء و صفات او باشد و مجلاى جمیل او گردد.

عارف بزرگ محمد على شاه‏آبادى در کتاب خود(1) به بیان مراتب حضور قلب پرداخته،آنگاه راجع به مرتبه‏ى هفتم مى‏فرماید: 

مرتبه‏ى هفتم و آن عبارت است از مقام هدایت و ایصال به طریق و صراط ذات پروردگار که عبارت است از ایصال به طریق اسماء و صفات او؛ زیرا اسماء و صفات عین ذات پروردگار است و چون عابد، به این مقام نائل شود مورد تجلیات اسماء و صفات حق واقع گردد و اسمى بعد از اسمى بر او تجلى کند و صفتى بعد از صفتى بر او ظاهر گردد تا اینکه غافل از صفات خود متخلق به اخلاق پروردگار شود و از این مقام که مقام فناى صفاتى است، تعبیر به مقام «طمس» (پاک‏شدگى) مى‏کنند...

در مرتبه ‏ى هشتم به مقام شهود حق به تمام کمال و جمال، و در مرتبه‏ ى نهم به مرتبه ‏ى عشق و محبت نسبت به ذات مقدس پروردگار که موجب فناى در ذات حق است مى‏رسد انسان به مقام اسماء و صفات رسیده دست نیاز جز به درگاه بى‏نیاز دراز نمى‏کند و جز در آستانه‏ى عظمت او زانو نمى‏زند، با زبان تشریع فقر وجودى خویش را اظهار کرده و عاجزانه نیازمندیهاى درونى خویش را بر معبودش عرضه مى‏دارد: 

«الهى کَسرى لا یَجْبُرُهُ اِلا لُطفُکَ وَ حَنانُکَ وَ فَقْرى لا یُغنیهِ اِلّا عَطفُکَ وَ اِحسانُکَ وَ رَوْعَتى لا یُسَکِّنُها اِلا اَمانُکَ و ذلَّتى لا یُعزُّها اِلّا سُلطانُکَ وَ اُمنیتی لا یُبَلِّغُنیها اِلّا فَضْلُکَ وَ خَلتَّى لا یَسُدُّها اِلّا طَولُکَ وَ حاجَتى لا یَقضیها غَیْرُکَ... وَ غُلتَّى لا یُبَرِّدُها اِلّا وَصْلُکَ وَ لَوْعَتى لا یُطفیها اِلّا لِقاوُکَ وَ شَوقى اِلَیکَ لا یَبُلُهُ اِلّا النَّظَرُ اِلى وَجْهِکَ وَ قَرارى لا یَقِرُّدونَ دُنُوّى مِنکَ وَ لَهْفَتى لا یَرُدُّها اِلّا رَوْحُکَ...» (2)

«خدایا شکستگى و نقص مرا جز لطف و رحم و دلسوزیت اصلاح و درست نمى‏کند، و نیازمندیم را جز به توجه، مهربانى و احسانت مبدل به بى‏نیازى نمى‏کند، و بیم و هراسم از جز امان تو تسکین ندهد، و جز سلطنت تو ذلت و خوارى مرا مبدل به عزت نمى‏گرداند و جز فزونى بخششت مرا به آرزویم نرساند و نقص مرا جز عطاى ممتدت از بین نمى‏برد و غیرت و حاجتم را برنیاورد... و حرارت اشتیاقم را جز وصال تو فرونمى‏نشاند، و سوز و گداز قلبم را جز لقاى تو خاموش نکند، و جز نظر به وجه و جمالت شوق مرا به تو بهبودى نبخشد، و آرامشم بدون نزدیکى کاملم به تو برقرار نشود، و جز نسیم روح و جانت، افسوس و اندوهم را دفع نکند...». 

اینک پس از بیان کوتاهى در مورد انسان عارف، به مقام عرفانى فاطمه- سلام‏اللَّه علیها- در حدود فهم خود مى‏پردازیم:

شرایط تکوینى در انسان وجود دارد که بسیار مؤثر در کارهاى ارادى و اختیارى او هستند؛ اگر این شرایط مثبت باشند، در رفتار و افکار نیز تأثیر مثبت خواهند گذاشت بخصوص اگر توأم با تعلیم و تربیت صحیح و مثبت نیز باشند، اثرگذارى جهان مثبت تکوینى بستگى به مرتبه مثبت بودن آن دارد. 

فاطمه- سلام‏اللَّه ‏علیها- داراى خصوصیاتى در بعد تکوین هست که عرفان کامل تکوینى را قبل از آفرینش او در طبیعت، در او ایجاد کرده است، او از نظر تکوینى معصوم است. تنزل نور او در صلب پاک و آنگاه در رحم پاک و نمو جسمش از غذاى حلال که به همراه تسبیح و تقدیس خدا تناول شده است، زمینه‏ى عصمت تشریعى را فراهم آورده است، لذا شرایط و زمینه‏ى تکوینى به گونه‏اى بوده است که در رحم به ستایش، حمد و ثناى خدا مشغول بوده است.

تربیت و پرورش زهرا- سلام‏اللَّه‏ علیها- در دامان پاک خدیجه- علیهاالسلام- و در کنار پدرى که رسول خداست، زمینه را براى ظهور عرفان تشریعى هر چه بیشتر آماده مى‏ساخت. او لحظه‏اى از یاد خدا غافل نگشت و آنى از انجام تکالیف الهى و انسانى سرباز نزد، سراسر زندگى او نور است. عرفان او در این مطلب متجلى است که خداوند با غضب او غضب مى‏کند و با خشنودى او خشنود مى‏گردد (3) 

ظهور عرفان او در آیه‏ى: 

«اَنَّ الَّذینَ یُؤذوُنَ اللَّه وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُم اللَّه فِى الدُّنیا وَ الاخِرَةِ وَ اَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهیناً» (4)

مى‏باشد، چرا که اذیت کردن او اذیت نمودن خداوند است(5)

تجلى عرفان بانوى بزرگ اسلام و دخت رسول‏اللَّه- صلّى اللَّه علیه و آله- در قلب و جوارحى است که به فرموده‏ى پدر بزرگوارش حضرت محمد- صلّى اللَّه علیه و آله و سلم- پر از ایمان و یقین است: 

«انّ ابنتى فاطمة ملأ اللَّه قلبها و جوارحها ایماناً و یقیناً؛ (6) براستى خداى بزرگ قلب و جوارح دخترم فاطمه- سلام‏اللَّه‏ علیها- را از ایمان و یقین پر کرده است». 

عرفان زهرا- سلام‏اللَّه ‏علیها- در یخرج منهما اللؤلؤ والمرجان؛ یعنى، حسن و حسین- علیهماالسلام- جلوه کرد (7) عرفان او فوق عرفان زنان عالم است (حتى آسیه، خدیجه و مریم) و خداوند برگزید (8) و او را افضل زنان اهل ارض قرار داد (9) 

«قالت فاطمة- علیهاالسلام- فقال لى: أما ترضین أن تأتى یوم القیامة سیدة نساء المؤمنین او سیدة نساء هذه الاُمَّة» (10)

«فاطمه- سلام‏اللَّه‏ علیها- فرمود: پدرم رسول خدا- صلّى اللَّه علیه و آله- به من فرمودند: آیا راضى و خشنود نیستى که روز قیامت بیایى در حالى که سیده‏ى زنان مؤمنین یا سیده‏ى زنان این امت باشى». 

و نیز نبىّ گرامى اسلام- صلّى اللَّه علیه و آله و سلم- فرمود: «و فاطمة سیدة نساء العالمین من الاولین و الاخرین؛ (11) و فاطمه- سلام‏اللَّه ‏علیها- سیده‏ى زنان جهان از اولین و آخرین است». مجلاى شهود زهرا- سلام‏اللَّه‏ علیها- خطبه‏ى فصیح و بلیغ اوست در دفاع از ولایت و از حقش، خطبه را با حمد و ثناى الهى شروع مى‏کند: 

«الحمداللَّه على ما انعم و له الشکر على ما الهم والثناء بما قدم...؛ حمد و ستایش خدا را بر آنچه ارزانى داشت و بخشید، و شکر او را بر آنچه الهام فرمود و سپاس خدا را به آنچه پیش فرستاد و اهدا فرمود...». 

«... کوّنها بقدرته و ذرَأها بمشیته من غیر حاجة منه الى تکوینها و لا فائدة له فى تصویرها الّا تثبیتاً لحکمته و تنبیها على طاعته و اظهاراً لقدرته، تعبّداً لبریته و اعزازاً لدعوته...» 

«... پدیده‏ها را به قدرتش به وجود آورد و به مشیت و خواست خویش بیافرید بدون این که نیازى به آفرینش آنها داشته باشد، براى او سودى در این خلقت نبود جز این که حکمت خویش را به ثبوت برساند و خلق را بر طاعتش آگاه گرداند و قدرتش را اظهار نماید و آفریدگان را به عبادت وادار کند و دعوتش را بزرگ و شکست‏ناپذیر گرداند...».

زهرا راضى و خشنود به مقدرات الهى و رضاى الهى است و آنجا که وظیفه، صبر باشد، بر مصائب صبر مى‏کند، لذا در پایان خطبه فرمود: 

«و یصیر منکم على مثل خزّ المدى و خز السنان فى الحشا...؛ (12)این آهى است که در سینه‏ى پردرد من که دیگر طاقت تحمل آن را نداشتم و خواستم این اندوه را از دل پر درد بیرون افکنم و حجت را بر شما تمام کنم». 

ظهور عرفان فاطمه- سلام‏اللَّه ‏علیها- در محراب عبادت بود آنگاه که براى ستایش حق مى‏ایستاد، هفتاد هزار فرشته‏ى مقرب بر او سلام مى‏کردند و او را به جمله‏اى مى‏خواندند که ملائک مریم را با آن ندا مى‏کردند: 

«فیقولون یا فاطمة- سلام‏اللَّه‏ علیها- انّ اللَّه اصطفاک و طهرک واصطفاک على نساءالعالمین (13) پس مى‏گفتند: اى فاطمه! براستى خدا تو را برگزید و پاک و طاهر گرداند و تو را بر زنان جهانیان اختیار فرمود». 

امام حسین- علیه‏السلام- از برادرش امام حسن- علیه‏السلام- نقل مى‏فرماید که: 

«رأیت امّى فاطمة- سلام‏اللَّه‏ علیها- قامت فى محرابها لیلة جمعتها فلم تزل راکعة ساجدة حتى اتضّح عمود الصّبح و سمعتها تدعو للمؤمنین والمؤمنات و تسمیهم و تکثر الدعاء لهم و لا تدعو لنفسها بشى‏ء، فقلت لها: یا امّاه لم لا تدعین لنفسک کما تدعین لغیرک؟ فقالت: یا بنىّ! الجار ثمّ الدار» (14) 

«مادرم فاطمه- سلام‏اللَّه ‏علیها- را در شبى دیدم که در محرابش ایستاده بود متوجه ایشان بودم، پس آنقدر به رکوع و سجده رفت تا این که عمود صبح نمایان شد. و شنیدم که براى زنان و مردان مؤمن دعا مى‏کرد و اینها را نام مى‏برد و برایشان زیاد دعا نمودند اما براى خودشان هیچ دعا نکردند. به مادرم گفتم: اى مادر چرا براى خودتان دعا نکردید آن چنانکه براى غیر خودتان دعا نمودید؟ پس فرمود: اى فرزندم! اول همسایه سپس خانه». 

حسن بصرى در توصیف فاطمه زهرا- سلام‏اللَّه‏ علیها- مى‏گوید: 

«ما کان فى هذه الامة اعبد من فاطمة کانت تقوم حتى تورم قدماها (15) او عابدترین مردم بود و آنقدر در عبادت خداى متعال ایستاد تا اینکه پاهاى مبارکش ورم نمود». 

ظهور عرفان زهراء- سلام‏اللَّه‏علیها- در تمجید خدا از اوست، خداوند او را بر عبادش گرامى داشته است، رسول خدا- صلّى اللَّه علیه و آله و سلم- فرمودند: 

«... متى قامت فى محرابها بین یدى ربّها جلّ جلاله زهر نورها لملائکة السماء کما یزهر نور الکواکب لأهل الارض و یقول اللَّه عزّ و جل لملائکته: یا ملائکتى انظروا الى امتى فاطمة سیّدة امائى قائمة بین یدى ترتعد فرائضها من خیفتى و قد أقبلت بقلبها على عبادتى، اشهدکم أنّى قد أمنت شیعتها من النّار» (16)

«... هر زمان که در محراب در محضر پروردگارش- جل جلاله- مى‏ایستاد نورش بر فرشتگان آسمان مى‏درخشید آن چنانکه نور ستارگان بر اهل زمین پرتو مى‏افکند. خداى عزّوجلّ به فرشتگان مى‏فرماید: اى فرشتگان من! نظر به کنیز من فاطمه سیده‏ى کنیزانم بنمایید که چگونه در محضرم ایستاده و از ترس من به خود مى‏لرزد و با قلب و تمام وجودش بر عبادات من اقدام کرده است. به شهادت مى‏گیرم شما را که براستى شیعیانش را از آتش در امان قرار دادم». 

صبر فاطمه- سلام‏اللَّه ‏علیها- بر گرفتاریها و ستمها، در تمام دوران حیاتش، بیانگر این است که او یک آن و به اندازه‏ى خردلى از یاد خداى متعال غافل نبوده و با تن دادن به قضا و قدر الهى، زمینه‏ى عرفان و شهود در مرتبه‏ى عالیتر را مى‏جسته است. گرفتاریها، رنجها، و گرسنگیها و... نه تنها (هر چند ناچیز) تأثیر منفى در روح متعالى او ننهاد بلکه عالیترین اثر مثبت در جهت عشق و توکل به اللَّه را در او گذاشت. 

آرى، فاطمه- سلام‏اللَّه‏ علیها- با علم شهودى خویش یافته بود که حقیقت انسان، حقیقتى شهودى است و کمال آن در گرو پیوند او با شهود مطلق است، و لذا رنج و دردى که این پیوند را قویتر کند، نه تنها درد و رنج نیست بلکه خود نعمت است و این مصداق قول امام موسى بن جعفر- علیه‏السلام- است که فرمود:

«لن تکونوا مؤمنین حتى تعدّوا البلاء نعمة (17)هرگز در صف مؤمنین قرار نمى‏گیرید مگر این که بلا و گرفتارى را نعمت خدا بشمار آورید». 

رنج و مصیبتى که زهراى اطهر در دوران کوتاه عمرش تحمل نمود بسیار اعجاب‏آور است چرا که رنجى به پایان نمى‏رسید مگر اینکه رنج تازه‏اى جاى آن را مى‏گرفت، فاطمه- سلام‏اللَّه‏علیها- روزگار پر مشقت رسالت پدرش را در مکه درک کرده، در همان حال که شاهد اذیت و آزار مشرکین نسبت به پدرش بود، در فراق مادرش حضرت خدیجه- سلام‏اللَّه‏علیها- را نیز رنج مى‏برد. رسول خدا- صلّى اللَّه علیه و آله و سلم- در اکثر اوقات وقتى به جهت اذیت و آزار مشرکین و دورى خدیجه- علیهاالسلام- با چهره‏اى غمناک و محزون وارد خانه مى‏شد، با چشمهاى اشکبار دختر عزیزش که در فراق مادر مى‏گریست، روبرو مى‏گشت.

روزى پیامبر گرامى اسلام- صلّى اللَّه علیه و آله و سلم- در مسجدالحرام مشغول نماز بود که عده‏اى از مشرکین او را مسخره مى‏کردند و در صدد آزارش برآمدند؛ یکى از آنان بچه ‏دان شتر را- که تازه ذبح شده بود- برداشت و با همان آلودگیهایش بر پشت مبارک آن حضرت که در حال سجده بود، افکند حضرت فاطمه- سلام‏اللَّه ‏علیها- نیر در مسجد حضور داشت وقتى این منظره را دید بسیار ناراحت شد و با چشم گریان خودش را به پدر رسانید و بچه ‏دان را برداشت و به دور افکند، پیامبر- صلّى اللَّه علیه و آله و سلم- بعد از نماز بر آن جمعیت (بى‏ادب) نفرین کرد (18) مصیبتهاى وارده بر فاطمه- سلام‏اللَّه‏ علیها- در سالهایى که رسول خدا با مشرکین و ملحدین مى‏جنگید و بعد از رحلت آن حضرت، بر کسى مخفى نیست. او براى گرفتن حق خویش و حق همسرش و براى دفاع از ولایت، تمام سختیها را تحمل کرد؛ پهلوى او را شکستند، به صورتش سیلى زدند، بین راه خانه و مسجد آزارش دادند، بازوى او را کبود کردند. 

عبدالفتاح عبدالمقصود در کتاب امام على- علیه‏السلام- مى‏نویسد: 

«... على- علیه‏السلام- سکوت و کناره‏جویى را جایز نمى‏داند و از جاى برمى‏خیزد تا شاید دادرسى و کمکى براى خود بجوید، چون از قریش بد کینه مأیوس است به سوى انصار مى‏رود. او درتاریکى شب به خانه‏هاى انصار روى مى‏آورد. تنها کسى که او را تنها نمى‏گذاشت همسر بیمارش بود. زهراى ماتم‏زده جز براى یک مقصد و هدف که عالیتر از تأثرات نفس و برتر از اندوهش بود نمى‏توانست و نمى‏خواست از خانه و بسترش که کنار قبر رسول خدا- صلّى اللَّه علیه و آله و سلم- بود، بیرون آید؛ آن هدف همان میراث پدر و پس از آن حق على در آن میراث بود.

فاطمه- سلام‏اللَّه‏ علیها- در این مرحله‏ى زندگى، بر خود لازم مى‏دانست که بپاخیزد، دعوت کند و تا مى‏تواند بکوشد، او دوش بدوش شوهر مظلومش ایستاد و با زبان که تنها وسیله‏ى دفاعش بود به او یارى مى‏کرد... ولى همان کسانى که در آن روز به پدرش تا پاى مرگ دست بیعت دادند و یاریش کردند این دختر را یارى نکردند، دیگر آن خوى عربى، آن روحى پایدارى، آن خلق وفادارى از جان آنان رخت بربسته بود و خود شرمنده و سرافکنده بدین دگرگونى و سستى اقرار مى‏کردند و مى‏گفتند: اى دختر رسول خدا... ما با این مرد (ابوبکر) بیعتى کردیم و گذشت!

فاطمه- سلام‏اللَّه ‏علیها- با تعجب جواب مى‏دهد: 

آیا دست روى دست مى‏گذارید تا میراث رسول خدا- صلّى اللَّه علیه و آله- از خانه ‏اش برده شود و در خانه‏ ى دیگرى جاى گیرد (19) 

«ابوبکر و عمر پس از آن که زهرا- سلام‏اللَّه‏ علیها- را آزردند و به خانه ‏ى او که خانه ‏ى وحى بود یورش آوردند، به نزد او مى‏روند تا از او پوزش بخواهند، زهرا- سلام‏اللَّه‏ علیها- آن دو را با هم مخاطب ساخت و گفت: آیا اگر حدیثى از رسول خدا به شما بگویم باور مى‏دارید و به آن عمل مى‏کنید؟ هر دو گفتند: آرى.

(فرمود:) شما را به خدا سوگند مى‏دهم، آیا از رسول خدا- صلّى اللَّه علیه و آله و سلم- نشنیدید که مى‏فرمود: خشنودى فاطمه خشنودى من است و خشم فاطمه خشم من است، هرکس فاطمه دخترم را دوست بدارد، مرإ؛؟؟ّّ دوست داشته و هرکس فاطمه را خشنود کند مرا خشنود کرده است، و هرکس او را به خشم آورد مرا به خشم آورده است. 

(گفتند:) ما این سخنان را از رسول خدا شنیدیم. 

آنگاه روى و دو دست به سوى آسمان دراز کرد و با سوز دل همى گفت: من خدا و فرشتگان او را گواه مى‏گیرم که شما تن، مرا به خشم آوردید و خشنودم نکردید... اگر رسول خدا- صلّى اللَّه علیه و آله و سلم- را ملاقات کردم شکایت شما را به او خواهم کرد» (20) آرى، عرفان فاطمه- سلام‏اللَّه‏ علیها- در افکارش، بیاناتش، رفتارش، تحمل و صبرش، عبادتش و... ظهور یافته است. او در تمام حالات، خدا را بر نعمتهایش حمد و ستایش گفت و خدا را بر دردها، مصیبتها و بلاها شکرگزار بود، وقتى رسول خدا- صلّى اللَّه علیه و آله- فرمود: دخترم! تلخیهاى دنیا را به جهت شیرینى آخرت بنوش. پاسخ داد: «یا رسول‏اللَّه الحمدللَّه على نعمائه والشکر للَّه على الائه» و خدا این آیه را درباره‏اش نازل فرمود: 

«وَ لَسَوْفُ یُعطیکَ رَبُّکَ فَتَرضى (21)و بزودى پروردگارت آنقدر به تو مى‏بخشد که راضى و خشنود مى‏گردى». 

پی نوشت ها:

1ـ رشحات البحار، بیان مراتب حضور قلب در عبادات، ص 173 و 174. 

2ـ مفاتیح‏الجنان، مناجات المفتقرین. 

3ـ بحارالانوار، ج 43، ص 19، 20 و 22. 

4ـ «براستى آنانى که خدا و رسولش را اذیت مى‏کنند خداوند اینها را در دنیا و آخرت لعنت کرده است و عذابى که محیط بر اینهاست، مهیا فرموده است» (سوره‏ى احزاب، آیه‏ى 57. 

5ـ بحارالانوار، ج 43، ص 25، روایت 23. 

6ـ بحارالانوار، ج 43، ص 29، روایت 34. 

7ـ بحارالانوار، ج 43، ص 32، روایت 39. 

8ـ بحارالانوار، ج 43، ص 26، روایت 24. 

9ـ بحارالانوار، ج 43، ص 23، روایت 19. 

10ـ بحارالانوار، ج 43، ص 23،روایت 19. 

11ـ بحارالانوار، ج 43، ص 26، روایت 25، ص 37. 

12ـ خطبه‏ى آتشین فاطمه (س) والاحتجاج، ج 1، ص 98 (احتجاج فاطمة الزهراء (س) على القوم...). 

13ـ سوره‏ى آل‏عمران، آیه‏ى 42. بحارالانوار، ج 43، ص 24. 

14ـ بحارالانوار، ج 43، ص 81، روایت 3. 

15ـ بحارالانوار، ج 43، ص 84. 

16ـ بحارالانوار، ج 43، ص 172. 

17ـ میزان الحکمة، ج 1، ص 486. 

18ـ فاطمه‏ى زهرا، بانوى نمونه‏ى اسلام، به نقل از مناقب ابن شهرآشوب، ج 1، ص 60. 

19ـ امام على (ع)/ عبدالفتاح عبدالمقصود، ج 1، ص 312 و 313. 

20ـ امام على (ع)/ عبدالفتاح عبدالمقصود، ج 1،ص 333 332. 

21ـ سوره‏ى ضحى، آیه‏ى 5، المیزان، ج 2.

برخی ام کلثوم و حضرت زینب را یک نفر و ام کلثوم را کنیه حضرت زینب دانسته اند. گویا مراد این است که امام علی(ع) دو دختر به نام های زینب و ام کلثوم داشته اما شخص حاضر در کربلا زینب بوده، کنیه او ام کلثوم است. تحقیقی هر چند کوتاه در منابع تاریخی می تواند حقیقت امر را روشن کند.

پیش از بیان نتیجه پژوهش، ذکر این نکته جا دارد که هنگام بررسی امور تاریخی ـ بر خلاف فقه ـ زنجیره سند چندان مورد توجه نیست بلکه مضمون مطالب با مطالب دیگر مقایسه و سنجیده می شود. بنابراین وقتی مطلبی در منابع تاریخی کهن می آید مورد قبول است مگر اینکه مضامین تاریخی دیگر آن را رد کنند.

نتیجه تحقیق در موضوع مذکور را در دو بخش عرضه می داریم:

بخش اوّل

دو فرزند به نام های زینب و ام کلثوم

قرائن و شواهد متعدد نشان می دهند که امام علی(ع) دست کم دو دختر به نام های زینب و ام کلثوم داشته است:

أ) امیرالمؤمنین فرمود: «... و ابنیّ الحسن و الحسین و ابنتیّ زینب و ام کلثوم ...؛(1) دو پسرم حسن و حسین و دو دخترم زینب و ام کلثوم.»

ب) در باره امام علی آمده است: «... و ابنیه الحسن و الحسین و ابنتیه زینب و ام کلثوم؛(2) دو پسر حضرت به نام های حسن و حسین و دو دختر او به نام های زینب و ام کلثوم.»

ج) در مورد حضرت فاطمه(س) می خوانیم: «... و حملتْ بالْحسن فلما رزقتْه بعد أربعین یوما حملتْ بالحسین ثم رزقتْ زینب و أم کلثوم و حملت بمحسن؛(3) چهل روز پس از تولد امام حسن، حضرت زهرا(س) امام حسین را باردار شد سپس زینب و ام کلثوم به دنیا آمدند و بعد، محسن را باردار شد.»

د) در جای دیگر آمده است: «.. علی و فاطمة و ابنیهما الحسن و الحسین و ابنتیهما زینب و ام کلثوم ...؛(4) علی و فاطمه و دو پسر آنها حسن و حسین، و دو دختر آنها زینب و ام کلثوم.»

ه··· ) بسیاری منابع هنگامی که نام فرزندان امیرالمؤمنین(ع) را با هم ذکر می کنند، از زینب و ام کلثوم هر دو نام می برند و بسیاری از آنها تصریح کرده اند که مادر هر دو حضرت فاطمه(س) است.(5)

و) برخی تصریح کرده اند که نام خواهر زینب، ام کلثوم بوده است.(6)

بعضی عبارات مذکور صراحت دارند و برخی ظهور در این دارند که امام علی(ع) دست کم دو دختر به نام های زینب و ام کلثوم داشته است.

بخش دوم

حضور زینب و ام کلثوم در کربلا

بعضی شواهد نشان می دهند که نه تنها امام علی(ع) دو دختر به این نام ها داشته بلکه هر دو خواهر در کربلا حضور داشته اند:

أ) امام حسین(ع) روز عاشورا فرمود: «یا اختاه یا ام کلثوم و أنتِ یا زینب و أنتِ یا فاطمة و ...»(7)

ب) همچنین امام حسین در آن روز در جای دیگر فرمود: «یا زینب و یا ام کلثوم و یا سکینة و ... .»(8)

ج) امام(ع) در موردی دیگر فرمود: «یا سکینة یا فاطمة یا زینب یا ام کلثوم، علیکنّ منّی السلام.»(9)

د) امام در روز عاشورا فرمود: «ألا یا زینب یا سکینة یا ولدی مَن ذا یکون لکم بعدی؟ ألا یا رقیة یا أم کلثوم أنتم ودیعة ربی الیوم ... .»(10)

اگر زینب و ام کلثوم عنوانی برای یک نفر بودند تکرار لزومی نداشت.

ه··· ) وقتی قافله به کربلا رسید امام جمله ای فرمود که از آن استفاده می شد حضرت در آن سرزمین به شهادت می رسد. حضرت زینب عرض کرد: «یا اخی هذا کلام مَن أیقن بالقتل. فقال: نعم یا أختاه. فقالتْ زینب: و اثکلتاه ینعی الحسین(ع) إلی نفسه. قال (الراوی): و بکی النسوةُ و لطمنَ الخدودَ و شققن الجیوب و جعلتْ أم کلثوم تنادی: وا محمداه وا علیاه وا أماه وا أخاه وا حسیناه ...؛(11) برادرم، این سخن کسی است که یقین به کشته شدن دارد! امام(ع) فرمود: بله خواهرم. زینب گفت: ای وای! حسین از مرگ خود خبر می دهد. راوی می گوید: زنان گریه سر دادند و به صورت زدند و گریبان دریدند. ام کلثوم فریاد برآورد: وا محمدا، وا علیا، وا اما، وا اخا، وا حسینا.»

عبارت ظهور در این دارد که دو نفر به نام های زینب و ام کلثوم در کربلا حضور داشتند.

درگذشت ام کلثوم پیش از واقعه کربلا

سؤال: از برخی منابع استفاده می شود که ام کلثوم در زمان حیات امام حسن(ع) درگذشت،(12) چگونه ممکن است وی در کربلا حضور داشته باشد؟!

جواب: ظاهرا امام علی(ع) دو دختر به نام ام کلثوم داشته است. مادر یکی از آنها حضرت زهرا(س) بوده (چنان که برخی عبارات منقول در بخش اوّل به آن صراحت داشت) و مادر دیگری ام ولد بوده است؛ زیرا ابن خشاب (م567ق) هنگام شمارش نام فرزندان امام علی(ع) می نویسد: «ام کلثوم الصغری مِنْ ام ولد»(13) نیز برخی منابع دو دختر به نام ام کلثوم برای امیرالمؤمنین ذکر کرده اند. علامه اربلی نام دختران امام علی(ع) را این گونه ذکر کرده است: «زینب الکبری و ام کلثوم الکبری و ام الحسن و رملة الکبری ام هانی و میمونه و زینب الصغری و رملة الصغری و ام کلثوم الصغری و رقیة و فاطمة و اَمامة و خدیجة و ام الکرام و ام سلمة و ام جعفر و جمانة و تقیة.» علامه اربلی در ادامه اشاره می کند که مادر ام کلثوم دوم ام ولد بوده است.(14)

بدین ترتیب ناهمگونی میان اخبار تاریخی حل می شود که از یک طرف می گویند: ام کلثوم در زمان حیات امام حسن(ع) درگذشت و از سوی دیگر، حضور او در کربلا نقل شده است. بنابراین درگذشت یکی از دو ام کلثوم پیش از عاشورا و دیگری پس از عاشورا اتفاق افتاده است.

دو دختر به نام زینب

یادآوری:

از برخی منابع به دست می آید که امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) دو دختر به نام زینب داشته اند، به این صورت که نام ام کلثوم هم زینب بوده است. علامه اربلی از قول شیخ مفید نام فرزندان امیرالمؤمنین(ع) را این گونه برمی شمرد: «الحسن و الحسین و

زینب الکبری و زینب الصغری المکنّاة ام کلثوم أمّهم فاطمة البتول سیدة نساء العالمین.»(15)

طبرسی می نویسد: «کان لفاطمة(ع) خمسة اولاد ذکر و انثی: الحسن و الحسین(ع) و زینب الکبری و زینب الصغری المکناة بأم کلثوم(رض) و ولد ذکر قد أسقطتْه فاطمة(س) بعد النبی(ص).»(16)

شاید علت به اشتباه افتادن آنها که زینب و ام کلثوم را یک نفر دانسته اند همین بوده که کنیه زینب، ام کلثوم بوده، غافل از اینکه نام دو دختر امام علی(ع) زینب بوده است.

نتیجه:

از آنچه گذشت به دست آمد:

1. امام علی(ع) دو دختر به نام زینب و دو دختر به نام ام کلثوم داشته است. البته کنیه یکی از زینب ها ام کلثوم بوده است. به عبارت دیگر نام سه تن از دختران امام چنین است: زینب، زینب با کنیه ام کلثوم، ام کلثوم.

2. یک ام کلثوم پیش از عاشورا و در زمان حیات امام حسن(ع) از دنیا رفت و دیگری پس از عاشورا.

3. دو تن از دختران امام علی(ع) به نام های زینب و ام کلثوم در کربلا حضور داشته اند.

پی نوشتها: ــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الهدایة الکبری، حسین بن حمدان خصیبی (م334ق)، بیروت، مؤسسه البلاغ، چاپ اول، 1411ق، ص163.

2 ـ همان، ص93.

3 ـ نوادر المعجزات، محمد بن جریر طبری امامی، قم، الهادی، چاپ اوّل، 1410ق، ص97؛ دلائل الامامه، طبری امامی، قم، البعث، چاپ اوّل، 1413ق، ص104.

4 ـ بحارالانوار، ج30، ص290.

5 ـ سنن الکبری، بیهقی (م458ق)، بیروت، دارالفکر، ج7، ص70؛ تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر، دارالفکر، ج3، ص179 و ج69، ص176؛ تهذیب الکمال، یوسف مزی (م742ق)، مؤسسه الرساله، ج20، ص479؛ تهذیب التهذیب، ابن حجر، دارالفکر، ج7، ص295؛ التنبیه و الاشراف، مسعودی (م345ق)، ص258؛ البدایة و النهایه، ابن کثیر (م774)، بیروت، دار احیاء التراث، ج5، ص314 و ج7، ص367؛ کشف الغمه، اربلی (م693ق)، بیروت، دار الاضواء، ج2، ص68؛ انساب الاشراف، بلاذری (ق3)، بیروت، اعلمی، ج2، ص411؛ تاریخ طبری، بیروت، اعلمی، ج5، ص153؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر (م630)، ج2، ص440؛ اسدالغابه، ابن اثیر، اسماعیلیان، ج5، ص70؛ الاصابه، ابن حجر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج6، ص191؛ ارشاد، شیخ مفید (م413ق)، دارالمفید، ج1، ص355؛ تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، ج2، ص213؛ تاج الموالید، طبرسی (548ق)، قم، کتابخانه نجفی، ص23.

6 ـ ذخائر العقبی، ص167.

7 ـ لهوف، ابن طاووس(م664ق)، مهر، ص36.

8 ـ الدمعة الساکبه، ج4، ص351؛ معالی السبطین، ج2، ص22؛ ذریعة النجاه، ص139.

9 ـ منتخب طریحی، ص440؛ بحارالانوار، ج45، ص47؛ الدمعة الساکبه، ج4، ص336.

10 ـ ادب الحسین، ص48؛ اسرار الشهاده، ص426.

11 ـ لهوف، ص49.

12 ـ طبقات الکبری، ج8، ص464؛ اسدالغابه، ج7، ص378؛ استیعاب، ج4، ص510.

13 ـ تاریخ موالید الائمه، ص15؛ تاریخ مدینه دمشق، ج70، ص35.

14 ـ کشف الغمه، ج2، ص69 ـ 68.

15 ـ همان، ص67.

16 ـ تاج الموالید، ص23؛ بحارالانوار، ج42، ص74؛ عمده الطالب، ص29.

أَبَیْتَ- یَا مَوْلَایَ- إِلَّا إِحْسَاناً وَ امْتِنَاناً وَ تَطَوُّلًا وَ إِنْعَاماً وَ أَبَیْتُ إِلَّا تَقَحُّماً لِحُرُمَاتِکَ وَ تَعَدِّیاً لِحُدُودِکَ وَ غَفْلَةً عَنْ وَعِیدِکَ فَلَکَ الْحَمْدُ- إِلَهِی- مِنْ مُقْتَدِرٍ لَا یُغْلَبُ وَ ذِی أَنَاةٍ لَایَعْجَلُ «15» هَذَا مَقَامُ مَنِ اعْتَرَفَ بِسُبُوغِ النِّعَمِ وَ قَابَلَهَا بِالتَّقْصِیرِ وَ شَهِدَ عَلَى نَفْسِهِ بِالتَّضْیِیعِ‏

اى مولاى من! تو نخواستى مگر احسان و اکرام و نیکى کردن و نعمت دادن را، و من نخواستم مگر افتادن در محرّماتت و تجاوز از حدودت و غفلت از تهدیدت را.

خداى من تو را سپاس؛ سپاس نسبت به نیرومندى که مغلوب نمى‏شود و مهلت دهنده‏اى که در عذاب کردن شتاب نمى‏ورزد. این جایگاه کسى است که به فراوانى نعمت‏ها اعتراف کرد، و با کوتاه آمدن از شکر نعمت‏ها، با نعمت‏ها به مقابله برخاست، و علیه خود به تباه کردن امورش گواهى داد.

یکى از اسماى الهى «المنّان» است. منّان به معنى عطاکننده و احسان کننده است و واژه منّت به معنى بخشیدن نعمت مى‏باشد.

راغب اصفهانى در مفردات مى‏نویسد:

ریشه اصلى لغت «منّت» از اصل «مَنّ» به معناى سنگ‏هایى که با آن وزن مى‏کنند. به همین دلیل هر نعمت سنگین و گران‏بهایى را منّت مى‏گویند.

براى «المنّان» که صیغه مبالغه مى‏باشد دو معنى بیان شده است؛ یکى بخشنده و انعام کننده و دیگرى منّت و امتنان و لطف و تفضّل است که در این باره خداوند منّان مى‏فرماید:

لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مّنْ أَنفُسِهِمْ یَتْلُواْ عَلَیْهِمْ ءَایتِهِ‏وَیُزَکّیهِمْ وَیُعَلّمُهُمُ الْکِتبَ وَالْحِکْمَةَ وَإِن کَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِى ضَللٍ مُّبِینٍ» «1»

یقیناً خدا بر مؤمنان منّت نهاد که در میان آنان پیامبرى از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنان مى‏خواند و [از آلودگى‏هاى فکرى و روحى‏] پاکشان مى‏کند، و کتاب و حکمت به آنان مى‏آموزد، و به راستى که آنان پیش از آن در گمراهى آشکارى بودند.

یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُواْ قُل لَّاتَمُنُّواْ عَلَىَّ إِسْلمَکُم بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمنِ إِن کُنتُمْ صدِقِینَ» «2»

از اینکه اسلام آورده‏اند بر تو منّت مى‏گذارند؛ بگو: اگر [در ادعاى مؤمن بودن‏] راستگویید، بر من از اسلام آوردن خود منّت نگذارید، بلکه خداست که با هدایت شما به ایمان بر شما منّت دارد.

منّت، در زبان قرآن معناى گسترده‏اى دارد که بیشتر شامل بخشیدن نعمت‏هاى سنگین است. اگر جنبه عملى داشته باشد، یعنى بزرگى در کارش نعمت گرانقدرى را به دیگرى بدهد که بسیار زیبا و ارزنده است. اما اگر کسى کار کوچک خود را با سخن بزرگ کند و به رخ دیگران بکشد، امرى نازیبا و بى‏ارزش است. البته منّت گذاشتن به مفهوم دوّم در مورد انسان، روش مردم فرومایه و کم‏خرد بوده و سیره‏اى‏ ناپسند است.

مداومت بر اسم منّان، براى ایمنى از خوف و رسیدن به نعمت نافع است و براى دفع تنگدستى و فقر مجرّب است که انسان این ذکر را بخواند:

یا مَنَّانُ ذَا الْإِحْسانِ قَدْعَمَّ الْخَلائِقَ مِنْهُ وَ فَضْلُهُ. «3»

اى بخشنده و صاحب نیکویى و کرم! همانا همه آفریدگان را بخشش و لطف او فرا گیرد.

اما گاهى از میان پاداش‏هاى الهى که براى اعمال مؤمنان نیکوکار و صالحان شکیبا و پایدار، بدون منّت پرداخت مى‏شود؛ اجر غیرممنون است. یعنى پاداش‏هاى خداوند گسسته نمى‏شود و بدون انقطاع و منّت پیوسته ادامه دارد. به ویژه کسانى که اعمال عبادى و رفتارهاى اخلاقى خود را بدون منّت و چشمداشتى از کریم بنده نواز انجام مى‏دهند و در برابر فشارهاى روحى و روانى مانند تهمت و توهین، به لطف و تفضّل پروردگار توجّه مى‏کنند، بسیار صاحب خیر و برکت خواهند شد.

پروردگار کریم در چند آیه احسان و نعمت بدون منّت خود را بیان فرموده، از جمله در سوره قلم خطاب به رسول عزیزش مى‏فرماید:

مَآ أَنتَ بِنِعْمَةِ رَبّکَ بِمَجْنُونٍ* وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْرًا غَیْرَ مَمْنُونٍ» «4»

که به سبب نعمت و رحمت پروردگارت [که نبوّت، دانش و بصیرت است‏] تو مجنون نیستى؛* و بى‏تردید براى تو پاداشى دایم و همیشگى است.

در آیه فوق کلمه «ممنون» اگر از ریشه «منّ» به معناى قطع باشد، به معناى پاداش بى‏انقطاع است و اگر از مادّه «منّت» باشد، یعنى الطاف الهى بدون منّت است و به‏ ظاهر، معناى اول منظوراست؛ زیرا به رخ کشیدن از جانب خداوند عیب نیست، بلکه انگیزه‏اى براى شکر و اطاعت از او مى‏شود.

این اوصاف مخصوص خداوند بزرگوار است که منّت خود را با ذلّت و کیفر، تلخ نمى‏کند و گاهى پاداش اخروى را به مزد دنیایى مى‏فروشد و دچار خسران مى‏شود.

از این رو امام سجّاد علیه السلام در فرازى از دعاى طلب حوائج، به درگاه خداوند متعال مى‏فرماید:

«وَ یَا مَنْ لَا یَبِیعُ نِعَمَهُ بِالْأَثْمَانِ وَ یَا مَنْ لَا یُکَدِّرُ عَطَایَاهُ بِالامْتِنَانِ» «5» اى آنکه نعمت‏هایت را به بها نمى‏فروشى. اى خدایى که عطاهایت را به کدورت منّت آلوده نمى‏کنى.

ودر فراز دیگرى مى‏فرماید:

«وَ عَلِمْتُ أَنَّ کَثِیرَ مَا أَسْالُکَ یَسِیرٌ فِی وُجْدِکَ، وَ أَنَّ خَطِیرَ مَا أَسْتَوْهِبُکَ حَقِیرٌ فِی وُسْعِکَ، وَ أَنَّ کَرَمَکَ لَا یَضِیقُ عَنْ سُؤَالِ أَحَدٍ، وَ أَنَّ یَدَکَ بِالْعَطَایَا أَعْلَى مِنْ کُلِّ یَدٍ» «6» دانستم که خواسته من از تو هر چند زیاد باشد در کنار دارائیت بسیار ناچیز است و چشمداشت فوق العاده من به بخششت در جنب توانایى تو حقیر است و دایره بزرگواریت از تقاضاهاى هیچ کس تنگ نمى‏شود و دست عطایت از هر دستى برتر است.

بنابراین که منّت گذارى از سوى بندگان عادتى ناپسند است، نباید زیبایى و شیرینى احسان و لطف را با منّت و اذیّت فاسد نمود.

منّت گذاشتن در روایات‏

حضرت على علیه السلام مذمّت به رخ کشیدن و منّت گذاشتن مى‏فرماید:

جَمالُ الْإِحْسانِ تَرْکُ الْإِمْتِنانِ. «7»

زیبایى نیک کردن، منّت ننهادن است.

آفَةُ السَّخَاءِ الْمَنُّ. «8»

آفت سخاوت، منّت گذارى است.

ظُلْمُ الْإِحْسانِ قُبْحُ الْإِمْتِنانِ. «9»

ستم نیکوکارى، زشتى منّت گذاشتن است.

وِزْرُ صَدَقَةِ الْمَنَّانِ یَغْلِبُ أَجْرَهُ. «10»

گناه نیکى منّت گذارنده، بر پاداش او غلبه مى‏کند.

لَیْسَ مِنَ الْکَرَمِ؛ تَنْکِیدُ الْمِنَنِ بِالْمَنِّ. «11»

از کرم نیست، که نعمت‏ها به منّت گذاشتن، تیره شود.

امام باقر علیه السلام مى‏فرماید:

إِنَّ اللَّهَ تَبارَکَ وَ تَعالى‏ یَقُولُ: ابْنَ آدَمَ تَطَوَّلْتَ عَلَیْکَ بِثَلاثَةٍ سَتَرْتَ عَلَیْکَ ما لَوْیَعْلَمُ بِهِ أَهْلُکَ ما وَارَوْکَ وَ أَوْسَعْتُ عَلَیْکَ فَاسْتَقْرَضْتُ مِنْکَ فَلَمْ تُقَدَّمْ خَیْراً وَ جَعَلْتُ لَکَ نَظِرَةً عِنْدَ مَوْتِکَ فِى ثُلُثِکَ فَلَمْ تُقَدِّمْ خَیْراً. «12»

خداوند متعال مى‏فرماید: اى فرزند آدم! با سه نعمت بزرگ بر تو منّت نهادم:

1- زشتى‏ها را بر تو پوشاندم که اگر خانواده‏ات آنها را مى‏دانستند پرده‏پوشى نمى‏کردند.

2- گشایش و آسایش در زندگى به تو دادم، سپس از تو قرض خواستم ولى تو قدم خیر برنداشتى؛ چیزى را نفرستادم.

3- نزدیک مرگ ثلث مال را در اختیار تو نهادم، باز هم قدمى خیر، برنداشتى.

به هر حال این حقّ خداوند کریم است که با همه زشتى اعمال و کم‏توجّهى انسان‏ها در هنگام درخواست از او پاسخ نیک مى‏دهد، ولى گاهى جواب نمى‏دهد چون مصلحت نمى‏داند.

حضرت سجّاد علیه السلام در حق چنین مسئولى مى‏فرماید:

وَ حَقُّ الْمَسْئُولِ إِنْ أَعْطَى‏ فَاقْبَلْ مِنْهُ بِالشُّکْرِ وَ الْمَعْرِفَةِ بِفَضْلِهِ وَ إِنْ مَنَعَ فَاقْبَلْ عُذْرَهُ. «13»

و حق سؤال شونده این است که: اگر چیزى بخشید با تشکّر و قدرشناسى لطفش، از او بپذیرى و اگر کمکى نکرد، عذر او را بپذیرى.

برخى از بندگان صالح بدون سؤال؛ داراى منیّت نفس و درجات کرامت و احسان مى‏شوند که بدون منّتى، به دیگران رسیدگى مى‏کنند و پروردگار سبحان هم بى‏منّت، احسان آنان را مى‏پذیرد.

حقیقت نیاز در کلام ابوذر

روزى مهمانى بر ابوذر وارد شد، او که زندگى ساده ‏اى داشت از مهمان معذرت‏ خواست که من بر اثر گرفتارى نمى‏توانم اکنون از تو پذیرایى کنم. من چند شتر در فلان نقطه دارم، قبول زحمت کن بهترین آنها را بیاور تا قربانى کنم. میهمان رفت و شتر لاغرى با خود آورد.

ابوذر به او گفت: به من خیانت کردى، چرا چنین شترى آوردى؟ او در جواب گفت: من فکر کردم روزى به شترهاى دیگر نیازمند خواهى شد.

ابوذر گفت: روز نیاز من زمانى است که از این جهان چشم فرو مى‏بندم و در قبرم مى‏گذارند، چه بهتر که براى آن روز ذخیره کنم با اینکه خداوند فرموده است:

لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى‏ تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ» «14»

هرگز به [حقیقتِ‏] نیکى [به طور کامل‏] نمى‏رسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید. «2» از این رو رسول خدا صلى الله علیه و آله مى‏فرماید:

اهل معروف و احسان کنندگان در دنیا، در آخرت نیز اهل احسان باشند.

پرسیدند: این چگونه باشد؟ حضرت فرمود: خداوند از راه لطف منّت نهد و ایشان را ببخشاید و آنها حسنات خود را به مردم عطا کنند و آنان به این سبب به بهشت روند. پس هم در دنیا و هم در آخرت اهل احسان هستند. «15»

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- آل عمران (3): 164.

(2)- حجرات (49): 17.

(3)- بحار الأنوار: 92/ 168، باب 105، حدیث 22؛ مهج الدعوات: 305.

(4)- قلم (68): 2- 3.

(5)- صحیفه سجادیه: دعاى 13.

(6)- صحیفه سجادیه: دعاى 13.

(7)- غرر الحکم: 390، حدیث 8959.

(8)- غرر الحکم: 381، حدیث 8622.

(9)- غرر الحکم: 389، حدیث 8931.

(10)- غرر الحکم: 390، حدیث 8946.

(11)- غرر الحکم: 389، حدیث 8934.

(12)- بحار الأنوار: 67/ 19، باب 43، حدیث 13؛ الخصال: 1/ 136، حدیث 150.

(13)- بحار الأنوار: 71/ 9، باب 1، حدیث 1؛ الخصال: 2/ 570، حدیث 1.

(13)- آل عمران (3): 92.

(14)- مجمع البیان فى تفسیر القرآن: 2/ 343؛ تفسیر الثعلبى: 3/ 111.

(15)- بحار الأنوار: 71/ 412، باب 30، حدیث 25؛ ثواب الأعمال: 182

خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ‏ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ‏ اعراف (7): 199

سفارش خدا به پیامبران‏

در میان توصیه‏هاى حضرت حق به پیامبرانش، بیشترین توصیه‏اى که به چشم مى‏خورد، توصیه به حسنات اخلاقى است؛ زیرا ظهور حسنات اخلاقى در افق وجود انسان سبب خوشبختى او در دنیا و آخرت و عامل جذب مردم به پاکى‏ها و نیکى‏هاست.

همه‏ى پیامبران توصیه‏هاى حضرت حق را با دل و جان پذیرفتند و حقایق سفارش شده را بر صفحه‏ى نفس ثابت و استوار نمودند و هر عاقل منصفى را به خاطر آراسته بودنشان به حسنات اخلاقى به خود و آیین نجات بخششان جذب کردند.

توصیه‏هاى حضرت حق به پیامبران گاهى خطاب به همه‏ى آنان و گاهى به فردى خاص است. بخشى از این توصیه‏ها در قرآن مجید است، مانند: توصیه به عفو و گذشت، دورى جستن از انتقام بى‏مورد، فرو خوردن خشم، نیکى با دیگران، انفاق، صدقه، رعایت حق ایتام و مساکین و مستضعفان، اصلاح میان مردم، دعوت به صلح و آشتى و آرامش و اتحاد و وحدت، پیروى از حق، حرکت در راه راست، امر به معروف و نهى از منکر، مشورت با اهل عقل و درایت، رعایت حقوق همسایه و دوست و زیردست، داورى به عدالت، رعایت ادب ضیافت و میهمانى، تشویق به کار خیر و برّ و احسان، رعایت حقوق اسیران و بردگان و پرهیز از ستم و تجاوز.

بخشى از توصیه‏هاى حق در احادیث قدسى است که لازم مى‏دانم به مواردى از آن اشاره کنم.

1- ورع‏

یَا أحمد! عَلَیکَ بِالوَرَعِ، فَإنَّ الوَرَعَ رأسُ الدِّینِ وَوَسَطُ الدّینِ وآخَرُ الدِّینِ. إنَّ الوَرَعَ یُقَرِّبُ العَبدَ إلَى اللَّهِ تَعالَى... «1»

. اى احمد! بر تو باد به ورع و اجتناب از گناه و حفظ خود از فساد؛ زیرا ورع سرِ دین و وسط دین و پایان دین است. بى‏تردید ورع انسان را به خداى بزرگ نزدیک مى‏کند.

در روایتى دیگر آمده است:

سُئِلَ أمیرُالمُؤمنین علیه السلام مَا ثَبَاتُ الإیمانِ؟ فَقَالَ: الوَرَعُ. فَقِیلَ لَه مَا زَوالُهُ؟ قَالَ:

الطَّمَعُ‏ «2»

. از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسیدند: مایه‏ى استوارى و پابرجایى ایمان چیست؟

فرمود: اجتناب از گناه و پرهیزکارى، به حضرت گفتند: سبب نابودى ایمان چیست؟ فرمود: طمع.

حضرت امام صادق علیه السلام فرمود:

عَلَیکُم بِالوَرَعِ وَصِدقِ الحَدِیثِ وَأداءِ الأمانَةِ وَعِفَّةِ البَطنِ وَالفَرْجِ‏ «3»

. بر شما باد به پرهیزکارى و اجتناب از گناه و راستى در گفتار و اداى امانت و پاک نگاه داشتن شکم و شهوت از حرام.

رعایت ورع و اجتناب از گناه در همه‏ى شؤون زندگى سبب بیرون آمدن از حجاب‏هایى است که مانع پرواز انسان به سوى مقام قرب و عامل محروم ماندن‏ انسان از دیدن انوار جلال و جمال و علت نرسیدن به مقام کمال و دور ماندن از تحقق آرزوها و آمال واقعى است.

برداشته شدن هر حجابى سبب درک و کشف حقیقتى است که پیش از آن براى انسان نمودار و نمایان و قابل دیدن نبود. حجاب معنوى بدترین و ضخیم‏ترین پرده‏اى است که دیده‏ى باطن عبد را از مشاهده‏ى جمال حضرت ربّ مانع مى‏شود.

این حجاب‏ها از دلبستگى‏هاى بى‏مورد و وابستگى‏هاى بى‏حکمت و ارتباطهاى خالى از بصیرت به امور فریبنده‏ى مادى به صورت، زیبا و به حقیقت، دیو سیرت به وجود مى‏آید و هر یک از این حجاب‏ها سبب روى کردن انسان به گناهى یا گناهانى است که عاقبت و پایان آن گناهان غضب حق و آتش سوزان دوزخ است.

غفلت از حجاب درون‏

این حجاب‏ها آن چنان در باطن انسان ایجاد کدورت مى‏نماید که گاهى انسان از احساس این که محجوب است غافل و بى‏خبر مى‏ماند و همه‏ى سعادت را از دست مى‏دهد و با دیوان و ددان که غارت‏گر حالات انسانى‏اند همنشین مى‏شود و سرمایه‏هاى معنوى خود را بدون این که توجه داشته باشد به غارت مى‏دهد!

همه‏ى حقایق معنوى به صورت مایه و استعدادهاى ملکوتى به شکل سرمایه در درون انسان موجود است و بر اساس هر حقیقت و هر استعداد براى انسان دیده‏اى است که به وسیله‏ى آن دیده مى‏توان آن حقیقت یا آن استعداد را مشاهده و کشف کرد و آن را هم چون خورشید از افق وجود خود تحقق و طلوع داد و به این وسیله به مقام قرب رسید و این همه در گرو ورع و اجتناب از گناهان ظاهرى و باطنى است که سبب کشف حجاب‏ها و مشاهده‏ى حقایق و حرکت مشتاقانه به سوى مقام قرب است.

سالک عارف و صادق عاشق و مؤمن لایق، چون به جذبه‏ى ارادت و کمک صفاى باطن و عشق به محبوب از اسفل سافلین طبیعت و چاه عمیق مادیّت و حالات پست حیوانیّت روى به اعلا علّیّین شریعت نهد و با صدق و درستى قدم در راه حقیقت بر اساس قانون ریاضت و مجاهدت در پناه بدرقه‏ى متابعت از فرمان‏هاى حق گذارد، از حجاب‏ها گذر کند و با گذر از هر حجابى دیده‏ى مناسب آن مقام گشاده شود و احوال آن مقام منظور و مقصود نظر وى گردد.

حقیقت یقین‏

در این مسیر دیده‏ى عقل پس از گذشتن از حجاب جهل، باز شود، و به اندازه‏ى رفع حجاب و ظهور صفاى عقل معانى معقول روى نماید و انسان تا حدّى به اسرار معقولات پى برد و چون از کشف معقولات عبور کند مکاشفات قلبى پدید آید و مقام کشف شهودى حاصل گردد و دیدار انواع انوار دست دهد.

پس از گذر از این ناحیه مکاشفات سرّى پیش آید و روزنه‏ى الهام به روى باطن باز شود و اسرار آفرینش و حکمت هستى و وجود رخ نماید و با گذر از این عرصه‏ى روحانى مکاشفات روحى نمایان گردد و پرده‏هایى از ملکوت را به انسان نشان دهند و رؤیت جنّات نعیم و درکات جحیم به انسان عرضه شود.

چنان که در روایتى آمده است: پیامبر به شخصى به نام حارثه فرمود: حقیقت ایمانت چیست؟ گفت: نَفس خود را از دنیا کنار زدم (از امور مادى بى‏مورد اعراض کردم)، روز را تشنه و شب را به عبادت گذراندم، گویى آشکارا به عرش خدا مى‏نگرم، اهل بهشت را مى‏بینم که یکدیگر را دیدار مى‏کنند، و دوزخیان را مشاهده مى‏کنم که با یکدیگر در حال ستیز و جدالند. پیامبر فرمود: هرکس مى‏خواهد به بنده‏اى بنگرد که خدا قلب او را نورانى ساخته، به حارثه بنگرد «4».

پیامبر بزرگ اسلام درباره‏ى حقیقت بینى خود فرموده است:

عُرِضَت عَلىَّ أهل الجنّة فرأیتُ أکثرُ أهلِها المَساکین، وَعُرِضَت عَلَىَّ النّار فَرَأیْتُ أکثرُ أهلها النّساء وَالأغنیاء «5»

. اهل بهشت بر من عرضه شدند، بیشتر آنان را تهیدستان دیدم؛ و اهل دوزخ بر من عرضه شدند، بیشتر آنان را زنان- مؤثر در فساد خانواده و جامعه- و ثروتمندان- طمعکار و بخیل- دیدم.

آرى، وقتى حجاب‏ها که بدتر از همه‏ى آنها حجاب خودیّت و منیّت است از میان برود، حقایق پشت پرده کشف مى‏شود و کرامات و اطلاع بر خیالات دیگران و گذر از آب و طىّ الارض پدید مى‏آید و این همه، میوه‏ى شیرین ورع و محصول پرقیمت پرهیزکارى و اجتناب از گناهان است.

خداى مهربان در توصیه‏اش در مورد ورع به پیامبر فرمود:

اى احمد! ورع مانند گوشواره‏ى بسیار زیبا و پرقیمت در میان زیورها و چون نان میان غذاهاست، بى‏تردید ورع سر ایمان و ستون دین است، ورع در مثل مانند کشتى در دریاست، چنان که از دریا مگر کسى که سوار بر کشتى‏ باشد نجات نمى‏یابد، زاهدان هم جز با ورع به نجات نمى‏رسند «6».

خداى عزیز ورع را مایه‏ى کمال و سرمایه‏ى جمال و لباس جلال و سر ایمان و ستون دین و چون کشتى نجات‏بخش خوانده است، بر ماست که از این حسنه‏ى اخلاقى و زیور باطنى استفاده کنیم و توشه‏اى قابل توجه براى آخرت خود از برکت آن فراهم آوریم.

2- احترام به محتاج و فقیر

خداى مهربان در یکى از توصیه‏هایش به موسى بن عمران فرمود:

أکرِمِ السائِلَ إذا أتاکَ، بِرَدٍّ جَمیلٍ أو إعطَاءٍ یَسِیرٍ «7»

. به درخواست کننده‏ى نیازمند، با رد کردنش به صورتى زیبا- اگر مالى ندارى- یا پرداخت به او- گرچه به مالى اندک- احترام بگذار و او را گرامى دار.

ثروت و مال در حقیقت امانتى از سوى خدا در اختیار انسان است تا انسان از آن مال احتیاجات و نیازهاى خود را برآورده کند و به اندازه‏ى مسکن و پوشاک و خوراک و مرکَب و مخارج ضرورى دیگر از آن استفاده نماید و مازاد بر آن را به صورت انفاق، صدقه، زکات، خمس به نیازمندان آبرودار و اقوام فقیر و از کار افتادگان و ایتام تهى دست بپردازد. بخل در پرداخت مال امرى بسیار ناپسند و مذموم و موجب شقاوت و سبب دچار شدن انسان به آتش دوزخ است‏ «8».

حضرت على علیه السلام درباره‏ى بهترین اموال مى‏فرماید:

أفضَلُ المالِ مَا وَقى بِه العِرضُ وَقُضِیَت بِهِ الحُقوقُ‏ «9»

. برترین مال، مالى است که آبروى انسان به آن حفظ شود و به وسیله‏ى آن حقوق الهى و مردم ادا گردد.

أفضلُ الأموال أحسنُها أثراً عَلَیک‏ «10»

. برترین اموال خوش‏اثرترین آنها بر تو است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

المَالُ مَالُ اللَّهِ، جَعَلَهُ وَدائِعَ عِندَ خَلْقِهِ، وَأمَرَهُمْ: أن یَأْکُلُوا مِنهُ قَصْداً وَیَشْرِبُوا مِنهُ قَصْداً وَیَلْبِسُوا مِنهُ قَصداً وَیَنْکِحُوا مِنهُ قَصداً وَیَرْکِبُوا مِنهُ قَصداً؛ فَمَن تَعَدّى ذَلِک کَانَ مَا أکَلَهُ حَراماً وَمَا رَکِبَهُ مِنْهُ حَراماً «11»

. مال، مال خداست، آن را نزد آفریده‏هایش به امانت نهاده، و آنان را فرمان داده: از آن مال در حدّ میانه و بدون افراط و تفریط بخورند و بیاشامند و بپوشند و ازدواج کنند و بر مرکب سوارى بنشینند؛ پس کسى که از حد میانه در مصرف مال تجاوز کند، آنچه از آن مى‏خورد و بر آن سوار مى‏شود حرام است.

حضرت على علیه السلام درباره‏ى بدترین اموال مى‏فرماید:

شرّ الأموَالِ مَا لَم یُغْنِ عَن صاحِبِه‏ «12»

بدترین اموال، مالى است که غضب و عذاب خدا را از صاحبش برطرف نکند.

شَرّ المالِ مَا لَم یُنْفِقُ فِى سَبِیلِ اللَّهِ مِنهُ وَلَم تُؤدّ زَکاتُه‏ «13»

بدترین مال، مالى است که از آن در راه خدا انفاق نشود و زکاتش را نپردازند.

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام سبب دوام و بقاى مال را هزینه کردن آن در راه خدا و رفع نیاز نیازمندان مى‏داند:

مَن کَثُرَتْ نِعَمُ اللَّهِ عَلیهِ، کَثُرَتْ حَوَائِجُ النّاسِ إلَیهِ؛ فَمَنْ قَامَ للَّهِ فِیها بِمَا یَجِبُ فِیهَا عَرَّضَهَا لِلدَّوَامِ وَالبَقَاءِ، وَمَن لَم یَقُم فِیهَا بِمَا یَجِبُ عَرَّضَهَا لِلزَّوالِ وَالفَنَاءِ «14»

 کسى که نعمت خدا بر او زیاد شود، نیازمندى‏هاى مردم به او زیاد مى‏گردد؛ پس کسى که به پرداخت آنچه در مال واجب است برخیزد، مال را در معرض دوام و بقا قرار داده و کسى که به پرداخت آنچه در مال واجب است اقدام نکند، آن را در معرض زوال و نابودى گذاشته است.

3- مایه‏هاى تقرب به خدا

حضرت امام صادق علیه السلام فرمود:

خداى متعال به موسى وحى کرد: بى‏تردید چیزى عبد را محبوب‏تر از سه چیز نزد من، به من نزدیک نمى‏کند. موسى گفت: آن سه چیز کدام است؟

فرمود: زهد و بى‏رغبتى به دنیا، و اجتناب از گناهان، و گریه از بیم من.

موسى گفت: براى کسى که این سه حقیقت را به کار گیرد چیست؟ خدا فرمود: حکومت و تفویض هرکارى را در بهشت براى زاهدان قرار مى‏دهم و همه‏ى مردم را نسبت به اعمالشان بازرسى مى‏کنم، ولى پرونده‏ى اجتناب کنندگان از گناه را تفتیش نخواهم کرد، اما گریه کنندگان در رفیق‏ اعلایند و کسى با آنان در این مقام شریک نخواهد بود «15».

خداى مهربان در وصیتى به موسى علیه السلام فرمود:

یَابنَ عِمرانَ! هَب لِى مِن قَلبِکَ الخُشُوعَ وَمِن بَدنِکَ الخُضُوعَ وَمِن عَینَیکَ الدُّمُوعَ فِى ظُلَمِ اللَّیلِ وَادْعُنى فَإنّکَ تَجِدُنِى قَرِیباً مُجِیباً «16»

. پسر عمران! براى من در تاریکى‏هاى شب از دلت خشوع و از بدنت فروتنى و از دو دیده‏ات اشک بیاور و مرا بخوان که بى‏تردید مرا نزدیک و اجابت کننده خواهى یافت.

حضرت امام باقر علیه السلام مى‏فرماید: موسى بن عمران از پروردگار درخواست وصیت و سفارش کرد و گفت: پروردگارا! مرا سفارش و وصیت کن. خطاب رسید: تو را به توحید و عبادت خود سفارش مى‏کنم. باز گفت: پروردگارا! مرا سفارش و وصیت کن. سه بار جواب آمد تو را به توحید و عبادت خود سفارش مى‏کنم. دیگر بار گفت: مرا وصیت کن. پاسخ آمد تو را به رعایت و حفظ حقوق مادرت وصیت مى‏کنم. گفت: باز هم مرا وصیت کن. خطاب رسید: تو را به رعایت و حفظ حقوق مادرت وصیت مى‏کنم. موسى گفت: باز هم مرا سفارش و وصیت کن. جواب آمد: تو را به رعایت حقوق پدرت سفارش مى‏کنم.

حضرت باقر علیه السلام فرمود: به این خاطر گفته‏اند نیکى به مادر سه و به پدر یک سوم‏ «17».

پرسش‏هاى موسى از خدا و پاسخ خدا

نه تنها موسى بن عمران بلکه بسیارى از پیامبران بویژه پیامبر بزرگ اسلام پرسش‏هایى درباره‏ى معارف و حقایق از حضرت حق داشتند که خداى مهربان پاسخ آنان را عنایت کرده است.

بخش مهمى از این پرسش‏ها در رابطه با حسنات اخلاقى بوده که در این زمینه به یک قطعه از این پرسش‏ها که موسى بن عمران از حضرت حق داشته و پاسخ‏هاى بسیار مهمى شنیده اشاره مى‏رود.

امام عسکرى علیه السلام مى‏فرماید: هنگامى که موسى بن عمران با خدا سخن مى‏گفت عرضه داشت: خدایا! پاداش کسى که شهادت دهد من فرستاده و پیامبر توام و تو با من سخن مى‏گویى چیست؟ خدا فرمود: فرشتگانم به سوى او مى‏آیند و وى را به بهشتم بشارت مى‏دهند.

موسى گفت: پاداش کسى که در پیشگاهت مى‏ایستد و همواره نماز به جا مى‏آورد چیست؟ فرمود: به خاطر رکوع و سجود و قیام و قعودش به فرشتگانم مباهات مى‏کنم، و کسى که به فرشتگانم به او مباهات کنم او را عذاب نخواهم کرد.

موسى گفت: پاداش کسى که به خاطر خشنودیت مسکینى را طعام دهد چیست؟ فرمود: فرمان مى‏دهم ندا دهنده‏اى بر فراز همه‏ى خلایق ندا دهد فلان پسرِ فلان از آزاد شده‏هاى خدا از آتش دوزخ است.

موسى گفت: پاداش کسى که صله‏ى رحم کند چیست؟ فرمود: مرگش را به تأخیر مى‏اندازم و سکرات موت را بر او آسان مى‏کنم، و خزانه‏داران بهشت او را ندا مى‏کنند به سوى ما بیا و از هر درى که خواستى وارد بهشت شو.

موسى گفت: پاداش کسى که آزارش را از مردم نگاه دارد و نیکى و خیرش را به مردم برساند چیست؟ فرمود: روز قیامت، آتش به او ندا مى‏کند که تو را بر من راهى نیست.

گفت: پاداش کسى که با زبان و دلش تو را یاد کند چیست؟ فرمود: موسى! او را در قیامت در سایه‏ى عرشم قرار مى‏دهم و در حمایت خود مى‏گیرم.

گفت: پاداش کسى که پنهان و آشکار آیات حکیمانه‏ات را تلاوت کند چیست؟ فرمود: اى موسى! چون برق بر صراط خواهد گذشت.

گفت: پاداش کسى که بر آزار و سرزنش مردم چون وابسته به تو است صبر کند چیست؟ فرمود: او را در برابر ترس‏هاى روز قیامت یارى مى‏دهم.

گفت: پاداش کسى که چشم‏هایش از خشیت تو اشک بریزد چیست؟ فرمود:

چهره‏اش را از حرارت آتش دوزخ حفظ مى‏کنم و او را از روز فزع اکبر ایمنى مى‏دهم.

گفت: پاداش کسى که به خاطر حیاى از تو خیانت را ترک کند چیست؟

فرمود: روز قیامت براى او ایمنى است.

گفت: پاداش کسى که به اهل طاعتت محبت ورزد چیست؟ فرمود: او را بر آتش دوزخ حرام مى‏کنم.

گفت: پاداش کسى که مؤمنى را عمداً به قتل برساند چیست؟ فرمود: روز قیامت به او نظر رحمت نمى‏اندازم و از لغزشش گذشت نمى‏کنم.

گفت: پاداش کسى که کافرى را به سوى اسلام دعوت کند چیست؟ فرمود: به او درباره‏ى هرکسى که بخواهد اجازه‏ى شفاعت مى‏دهم.

گفت: پاداش کسى که نمازهایش را به وقت بخواند چیست؟ فرمود:

درخواست‏هایش را به او عطا مى‏کنم و بهشتم را بر او مباح مى‏نمایم.

گفت: پاداش کسى که وضویش را براى خشیت تو کامل و تمام انجام دهد چیست؟ فرمود: او را روز قیامت برمى‏انگیزم در حالى که میان دو چشمش نورى است که مى‏درخشد.

گفت: پاداش کسى که روزه‏ى رمضان را به خاطر رضا و خشنودى تو بگیرد چیست؟ فرمود: او را در قیامت در جایگاهى قرار مى‏دهم که در آن ترسى نیست... «18».

4- سه توصیه حضرت حق به پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم‏

کتاب خدا که در مدت بیست و سه سال به تدریج به پیامبر اسلام نازل شد از ابتداى نزول تا پایان نزول، همه‏ى مردم و بویژه پیامبر بزرگوار را به اجراى حسنات اخلاقى دعوت کرد.

قرآن مجید امنیت و اعتبار و قیمت و ارزش انسان را پس از ایمان در گرو حسنات اخلاقى سپس کارهاى پسندیده دانست.

قرآن در ضمن توصیه‏هایش به پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم او را به سه حقیقت اخلاقى فرمان داد:

«خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ» «19».

عفو و گذشت را فرا گیر و به همه‏ى کارهاى نیک و پسندیده فرمان ده و از نادانان رخ برتاب.

در توضیح آیه‏ى شریفه باید گفت: خداى مهربان به پیامبر توصیه مى‏کند بى‏ادبى دیگران و بدى‏ها و آزارشان را نسبت به خود ندیده بگیر و در رفتارت با آنان سخت گیرى مکن و با آنان در حال مدارا باش و عذرشان را قبول کن و از آنان چیزى بیش از آنچه قدرت دارند مخواه.

پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم این توصیه را در تمام طول زندگیش به کار گرفت، از بى‏ادبى مردمان گذشت کرد و بدى‏هاى آنان را به شخص خودش عفو فرمود و در هیچ شرایطى مدارا را از دست نداد و از احدى نسبت به خود انتقام نگرفت.

تفسیر منهج الصادقین از حضرت صادق علیه السلام در ذیل این آیه روایت مى‏کند:

خداى متعال پیامبرش را به این آیه به مکارم اخلاق امر فرمود و در قرآن آیه‏اى نیست که جامع‏تر از این آیه بر مکارم اخلاق باشد «20».

در روایتى آمده است: روزى که این آیه نازل شد پیامبر به امین وحى گفت:

این آیه چه مى‏گوید؟ گفت: نمى‏دانم مگر این که بپرسم. به مقام قرب توجه کرد، سپس گفت: اى پیامبر!

إنّ ربّکَ یَأمُرک أن تَصِل مَن قَطَعَک وَتُعطِى مَن حَرَمَک وَتَعفُو عَمن ظَلَمَک‏ «21»؛

پروردگارت به تو فرمان مى‏دهد که صله‏ى رحم کنى با کسى که با تو قطع رحم کرده و عطا کنى به کسى که تو را از عطایش محروم نموده و گذشت کنى از کسى که بر تو ستم ورزیده است.

خذ العفو

عفو و گذشت اخلاق نیک و پسندیده‏ى خداست و بر بندگان است که براى راحت خود و راحت دیگران این خُلق پسندیده را از مولاى خود پروردگار مهربان فرا گیرند و در هر موقعیتى به کار بندند.

در بعضى از احادیث قدسیه آمده که خداى متعال مى‏فرماید:

نَادَیتُمونِى فَلَبَّیتکُم، سَأَلتُمُونِى فَاعطَیتُکُم، بَارَزتُمونى فَأمهَلتُکُم، تَرَکتُمونِى فَرَعیتُکُم، عَصَیتُمُونِى فَستَرتُکُم، فَإن رَجعْتُم إلى قِبلْتُکُم وَإن أدبرتُم عَنّى انتَظرتُکُم‏ «22»

 مرا خواندید شما را اجابت کردم، از من خواستید به شما عطا نمودم، با من به جنگ و مخالفت برخاستید شما را مهلت دادم، مرا واگذاشتید شما را رعایت کردم، مرا معصیت کردید بر شما پوشاندم، اگر به من باز گردید شما را مى‏پذیرم و اگر از من روى بگردانید به انتظار شما خواهم بود.

در حدیثى آمده است:

إذا تَابَ الشیخ یقولُ اللَّه عزّ وجلّ: الآن! إذا ذَهَبت قُوّتُک وَتُقطّعَت شَهوَتُک؟ بَلى أنا أرحَم الرّاحِمین، بَلى أنا أرحَم الرّاحمین‏ «23»

. هنگامى که پیرمرد توبه کند خداى عزّ و جلّ مى‏فرماید: اکنون که قدرتت از دست رفته و میل و شهوتت قطع شده توبه مى‏کنى؟ توبه کن که من مهربانترین مهربانانم، آرى من مهربانترین مهربانانم.

راستى براى مردم چه زندگى خوشى و چه امنیت و راحتى و چه اعتبار و اعتمادى ظهور مى‏کند اگر همه متخلق به اخلاق حق شوند!!

از پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم روایت شده است:

المُؤمِنُ یَأخُذ مِن اللَّهِ خُلقاً حَسناً «24»

مؤمن از خدا اخلاق نیکو فرا مى‏گیرد.

وأْمُرْ بالعرف‏

سپس آیه‏ى شریفه به پیامبر توصیه مى‏کند: مردم را به همه‏ى کارهاى نیک و پسندیده و آنچه را عقل سالم و خرد ناب، شایسته مى‏داند فرمان ده.

وأعرض عن الجاهلین‏

در مرحله‏ى بعد مى‏گوید: از نادانان روى بگردان و با آنان وارد ستیز و مجادله مشو.

نادانان به خاطر سفاهت و پوکى و پستى و کم ظرفیتى، هنگامى که با بزرگان و اهل شخصیت و دعوت کنندگان به حق روبرو مى‏شوند، سخن زشت مى‏گویند، تهمت مى‏زنند، سنگ اندازى در راه خدا مى‏کنند، دهن کجى مى‏نمایند، حق را به مسخره مى‏گیرند؛ قرآن به پیامبر مى‏فرماید در برخورد با اینان هم چون خود آنان وارد مبارزه با آنان مشو، بلکه بردبارى و حوصله به خرج ده و شکیبایى پیشه کن و سخن و کارشان را نادیده بگیر و با متانت و وقار از آنان اعراض کن که این گونه رفتار و منش هم در حفظ شخصیت تو مؤثر است و هم زمینه‏اى براى فرو نشاندن آتش خشم و حسد و تعصب نادانان و بیدار ساختن آنان است.

اصول فضایل اخلاقى‏

دانشمندان بزرگ و متخصصان علم اخلاق فرموده‏اند: اصول فضایل اخلاقى بر طبق اصول قواى انسانى در سه بخش خلاصه مى‏شود:

1- عفت 2- عقل 3- غضب.

1- عقیده‏ى دانشمندان و حکماى الهى بر این است که همه‏ى فضایل نفسى چون مهرورزى، فروتنى، خشوع، نیکوکارى، گذشت و... مندرج در عفت است که آیه‏ى شریفه‏ى‏ «خُذِ الْعَفْوَ» به این حقیقت اشارت دارد.

2- عنوان فضایل عقلى حکمت است، و آن عبارت از آگاهى و بصیرت از قواعد زندگى سالم و دانستن واقعیات حیات و علم به حقوق فرد و جامعه و توجه به روابط انسانى متقابل است، که آیه‏ى شریفه در قسمت دوم آیه‏ «وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ» به این حقایق نظر دارد.

3- تسلّط بر نفس در برابر قّوه‏ى غضبیه، و حاکمیت بر حالت خشم براى سالم ماندن دیگران از حملات این دیو درونى که نامش شجاعت است مندرج در «أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ» است. به همین خاطر مى‏گویند این آیه جامع‏ترین آیه‏ى قرآن در بخش حسنات اخلاقى است و اگر فرد و خانواده و جامعه بر اساس واقعیات این آیه عمل کند از شرّ دنیا و آخرت در امان خواهد ماند.

حضرت رضا علیه السلام در روایت بسیار مهمى مى‏فرماید:

مؤمن، مؤمن نیست مگر این که سه خصلت در او باشد: خصلتى از پروردگارش و روشى از پیامبرش و سنتى از ولىّ و رهبرش امام معصوم. اما از پروردگارش: خصلت پنهان داشتن سرّ و راز مردم در او باشد. خداى (عزّ و جلّ) مى‏فرماید: «پروردگار داناى نهان است و این نهان را براى احدى جز پیامبرى که بپسندد آشکار نمى‏کند» «25». و اما از پیامبرش: خصلت مداراى با مردم در او باشد؛ خداى (عزّ و جلّ) پیامبرش را به مداراى با مردم فرمان داد و گفت: «ملازم عفو و گذشت باش و همه را به امور شایسته و پسندیده فرمان ده» «26». و اما از ولى و رهبرش: صبر در راحت و رنج در او باشد، خداى (عزوجل) مى‏فرماید: «و در سختى و زیان و در هنگام جنگ شکیبایانند؛ آنانند کسانى که راست گفته‏اند و آنان همان پرهیزکارانند». «27».

امام صادق علیه السلام فرمود:

إنّ اللَّهَ أدَّبَ مُحَمّداً صلى الله علیه و آله و سلم فَأحْسَنَ تَأدِیبَهُ فَقالَ: خُذِ العَفْوَ وَأْمُر بِالعُرفِ وَأعْرِض عَنِ الجَاهِلِینَ‏ «28»

خدا پیامبرش را به ادب آراست و نیکو آراست و ادب این بود که به او فرمود: «ملازم گذشت باش و به امور شایسته و پسندیده فرمان ده و از نادانان روى بگردان».

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- ارشاد القلوب: 1/ 203، الباب الرابع و الخمسون؛ بحار الانوار: 74/ 26، باب 2، حدیث 6.

(2)- امالى صدوق: 289، المجلس الثامن و الأربعون، حدیث 11؛ سفینة البحار: 8/ 439، فى الورع.

(3)- امالى طوسى: 222، المجلس الثامن، حدیث 384؛ بحار الانوار: 67/ 306، باب 57، حدیث 28.

(4)- التصوف تاج الاسلام: 23.

(5)- مراحل السالکین: 134.

(6)- ارشاد القلوب: 1/ 203، الباب الرابع والخمسون؛ بحار الانوار: 74/ 26، باب 2، حدیث 6.

(7)- کافى: 8/ 45، حدیث موسى (ع)، حدیث 8؛ بحار الانوار: 74/ 34، باب 2، حدیث 7.

(8)- سوره‏ى توبه (9): 34.

(9)- بحار الانوار: 75/ 7، تتمة باب 15، حدیث 60.

(10)- غرر الحکم: 367، خیر الأموال، حدیث 8288.

(11)- مستدرک الوسائل: 13/ 52، باب 19، حدیث 14720.

(12)- غرر الحکم: 369، شر الأموال، حدیث 8353؛ هدایة العلم: 583.

(13)- غرر الحکم: 369، شر الأموال: حدیث 8354؛ هدایة العلم: 583.

(14)- نهج البلاغه: 864، حکمت 372.

(15)- عن حمزة بن حمران، عن أبی عبد اللَّه علیه السلام، قال: أوحى اللَّه تعالى إلى موسى أنه: ما یتقرب إلی عبد بشی‏ء أحب إلی من ثلاث خصال، فقال موسى: وما هی یا رب؟ قال: الزهد فی الدنیا، والورع من محارمی، والبکاء من خشیتی، فقال موسى: فما لمن صنع ذلک، فقال: أما الزاهدون فی الدنیا؛ فأحکمهم فی الجنة، وأما الورعون عن محارمی؛ فإنی أفتش الناس ولا أفتشهم، وأما البکاءون من خشیتی؛ ففی الرفیق الأعلى لا یشرکهم فیه أحد.

قصص الأنبیاء راوندى: 161، باب 5، حدیث 181؛ بحار الانوار: 13/ 352، باب 11، حدیث 46.

(16)- امالى صدوق: 356، المجلس السابع و الخمسون، حدیث 1؛ بحار الانوار: 13/ 329، باب 11، حدیث 7.

(17) عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام قال: قال موسى بن عمران علیه السلام: یا رب! أوصنی، قال: أوصیک بی، فقال: یا رب! أوصنی، قال أوصیک بی ثلاثا، فقال: یا رب! أوصنی، قال: أوصیک بأمک، قال: یا رب! أوصنی، قال أوصیک بأمک، قال: أوصنی، قال: أوصیک بأبیک، قال: فکان یقال لأجل ذلک أن للأم ثلثا البر و للأب الثلث.

امالى صدوق: 511، المجلس السابع و السبعون، حدیث 5؛ روضة الواعظین: 2/ 368، فى ذکر وجوب بر الوالدین؛ بحار الانوار: 71/ 66، باب 2، حدیث 36.

(18)- امالى صدوق: 207، المجلس السابع و الثلاثون، حدیث 8؛ بحار الانوار: 13/ 327، باب 11، حدیث 4.

(19)- اعراف (7): 199.

(20)- منهج الصادقین: 4/ 154.

(21)- عوالى اللآلى: 2/ 137، المسلک الرابع، حدیث 378، ذیل آیه‏ى شریفه‏ى‏ «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ».

(22)- کشف الاسرار: 3/ 829.

(23)- کشف الاسرار: 3/ 830.

(24)- کشف الاسرار: 3/ 830.

(25)- جن (72): 26- 27.

(26)- اعراف (7): 199.

(27)- این روایت در مصادر مختلف با کمى اختلاف ذکر شده است:

عن مبارک مولى الرضا علی بن موسى علیهما السلام قال: لا یکون المؤمن مؤمنا حتى یکون فیه ثلاث خصال: سنة من ربه، وسنة من نبیه، وسنة من ولیه، فأما السنة من ربه: فکتمان سره، قال اللَّه جل جلاله‏ «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلى‏ غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى‏ مِنْ رَسُولٍ» وأما السنة من نبیه: فمداراة الناس، فإن اللَّه عز و جل أمر نبیه بمداراة الناس فقال: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ» وأما السنة من ولیه، فالصبر فی البأساء والضراء، یقول اللَّه عز و جل‏ «وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ».

کافى: 2/ 241، باب المؤمن وعلاماته، حدیث 39؛ عیون اخبار الرضا: 1/ 256، باب 26، حدیث 9؛ امالى صدوق: 329، المجلس الثالث والخمسون، حدیث 8؛ بحار الانوار: 24/ 39، باب 26، حدیث 16 و...

(28)- تهذیب: 9/ 397، باب من الزیادات، حدیث 24؛ اعراف (7): 199