یکی از راههای عمیق و در عین حال ساده و آسان برای شناخت اسلام و آثار سازنده آن، مطالعه زندگی اصحاب خاصّ پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و امامان معصوم علیهم‏السلام است. آنها که تا آخر عمر در خط پیامبر و امامان بودند و از جانب آن بزرگوران مورد تأیید قرار گرفتند.
جابر بن عبداللّه انصاری از افراد نادری است که براستی شاگرد فهیم، عارف، پارسا، مجاهد و وارسته پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بود. وی بیش از 90 سال عمر پربرکت خود را در راه اسلام و گسترش آن صرف کرد و شیرمردی مخلص و نستوه، عابدی وارسته و عاشق و عالمی پرتلاش بود. جابر پنج امام را درک کرد، از شاگردان و یاران مخصوص همه آنها بود و در نشر اندیشه آنان، سهمی بزرگ داشت. «جابربن عبداللّه انصاری» کسی بود که هم اسلام او را پرورش داد و هم او موجب رشد و گسترش اسلام شد. او در این میدان، گوی سبقت از همگنان ربود و چنان درخشید که وی را از «اصفیا» می‏دانند.
او به دو موضوع، که در مکتب اسلام بسیار مهم و سرنوشت ساز است، اهمیت بسیار می‏داد:
1 ـ پاسداری و نگهبانی عمیق و جدّی از خط راستین ولایت و رهبری امامان برحق،
2 ـ نقل و نشر احادیث پیامبر و امامان علیهم‏السلام و گسترش فرهنگ اسلام.
او چنان به نشر روایات اهمیت می‏داد که در تمام کتب احادیث اسلامی، نام او به عنوان ناقل حدیث و ناشر فرهنگ اهل‏بیت علیهم‏السلام می‏درخشد. پس ضروری است که زندگی این بزرگوار را مورد مطالعه قرار داده، از آن درس گیریم و در زندگی خود به کار بندیم.
جابر کیست؟

جابر بن عبداللّه انصاری یار باوفای پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و شیفته حق و پاسدار جان برکف اسلام حدود پانزده سال قبل از هجرت در مدینه و در خانواده‏ای محترم، از خاندان «خزرج» متولد شد. پدر جابر «عبداللّه بن عمرو» از نخستین کسانی است که قبل از هجرت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از مکه به مدینه، اسلام را پذیرفت.
او تمام زندگی‏اش را وقف گسترش اسلام کرده بود. و بیش از صدسال داشت.(1) در جنگ بدر شرکت کرد و در جنگ احد به درجه رفیع شهادت دست یافت.(2) نام مادر جابر «نسیبه» بود و دختر، عقبة بن عدی به شمار می‏آمد.(3)
جابر در عصر پیامبر
هنگامی که پدر جابر به شهادت رسید، جابر 9 خواهر داشت. گروهی بر این باروند که جابر پنج فرزند داشت، سه پسر که عبدالرحمن، محمد و حمید نام داشتند. و دو دختر که میمونه و ام حبیب خوانده می‏شدند.(4) به سبب نام پسرهایش، جابر را ابو عبدالرحمن و ابومحمد و گاه ابوعبداللّه می‏خواندند.
جابر در عصر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله عنصری پاک، مجاهدی مخلص و صحابی رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله شمرده می‏شد و همراه پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در 19 غزوه شرکت کرد.
امام باقر علیه‏السلام فرمود: از جابربن عبداللّه انصاری شنیدم که می‏گفت:
از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در مورد سلمان پرسیدم، فرمود: سلمان دریای علم و معرفت است که نمی‏توان به آخر آن رسید. سلمان دارای علم گذشته و آینده است. خداوند دشمن دارد، کسی را که با سلمان دشمنی کند و دوست دارد آن را که با سلمان دوستی ورزد.
عرض کردم در باره ابوذر غفاری، مقداد، و عمّار یاسر چه می‏فرمایی؟
حضرت پاسخ را تکرار کرد. از محضر رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بیرون آمدم، تا این چهار تن (سلمان، ابوذر، مقداد، عمار یاسر) را دیدار کنم و به آنها بشارت دهم. وقتی از حضور رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله حرکت کردم، فرمود:
«اِلَیَّ یا جابِرُ وَ أَنْتَ مِنّا، أَبْغَضَ اللّهُ مَنْ أَبْغَضَکَ وَ أَحَبَّ مَنْ اَحَبَّکَ»
ای جابر، تو از خاندان ما هستی، خداوند دشمن دارد آن را که با تو دشمنی ورزد و دوست دارد آن را که با تو دوستی کند.(5)
وصیت مخصوص پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به جابر
از ویژگیهای جابربن عبداللّه انصاری وصیت پر راز و رمز رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به اوست. این امر شگفت انگیز بیانگر مقام ارجمند و شخصیت عظیم جابر است. رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به جابر فرمود:
«امید آن است که عمر طولانی کنی تا فرزندی از من را که از نسل حسین علیه‏السلام است و محمد نام دارد، ببینی که علم دین را می‏شکافد و تشریح می‏کند. وقتی او را ملاقات کردی، سلامم را به وی برسان.(6)
جابر بعد از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله
از گفتار و روش جابر و قراین بسیار استفاده می‏شود که جابر بن عبداللّه انصاری، بعد از رحلت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، هیچگاه به راه دیگران نرفت و با کمال شهامت در خط راستین اسلام پابرجا ماند. و از افراد نادری است که فراز و نشیبها وی را نلغزاند. ابو زبیر مکی می‏گوید: جابر را دیدم بر عصایی تکیه داده، از کوچه‏های مدینه عبور کرد، به محل اجتماع مردم مدینه آمد و گفت:
«عَلِیٌّ خَیْرُالْبَشَرِ فَمَنْ اَبی فَقَدْ کَفَرْ، مَعاشِرَ الْاَبْصارِ اَدَّبُوا اَولادَکُمْ عَلی حِبِّ عَلِیٌّ.»
علی علیه‏السلام بهترین انسانهاست، پس هرکس منکر این موضوع شود، راه کفر پیموده است. ای مردم مسلمان مدینه، فرزندان خود را بر اساس دوستی و عشق علی علیه‏السلام تربیت کنید، هرکس مانع از آن شد، بنگرید که مادرش چگونه او را زاده است. (اصالت خانوادگی ندارد.)(7)
«ابوزبیر» می‏گوید: از جابر پرسیدم: علی علیه‏السلام چگونه شخصی بود؟
جابر ابروانش را که روی چشمانش افتاده بود، بالا زد و گفت:
علی علیه‏السلام بهترین افراد بشر در روی زمین بود. در زمان رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله هرگاه می‏خواستیم منافقان را بشناسیم، معیار ما ارتباط با علی علیه‏السلام بود.(8) یعنی‏هر که با علی علیه‏السلام رابطه خوبی نداشت، منافق بود و هرکه روابط خوبی با حضرت داشت، مسلمان حقیقی بود.
ناشر افکار خاندان نبوت
تلاش بی‏وقفه از ویژگیهای جابر بود در نشر افکار و فرهنگ امامان علیهم‏السلام در زمانی که دشمنان برای پوشاندن فرهنگ اهل‏بیت علیهم‏السلام تلاش می‏کردند، جابر گاه برای دریافت حدیثی از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از مدینه به سوی شام (با وسایل آن زمان) حرکت می‏کرد. در مورد وثاقت جابر، امام باقر علیه‏السلام فرمود: «جابر هرگز دروغ نمی‏گوید.»(9)
دراین باره، تاریخ نویسان گفته‏اند:
«وَ کانَ مِنَ الْمُکَثِّرینَ فیِ الْحدیثَ، اَلْحافِظینَ لَلسُّنَنِ.»
جابر در نقل گفتار و فرهنگ اسلام بسیار کوشا بود و از پاسداران سنتهای اسلام به شمار می‏آمد.(10)
یاور امام زمان علیه‏السلام
بعضی از دانشمندان و سیره نویسان، تأویل معنای آیه «اِنّ الذی فَرَضَ عَلَیکَ الْقُرانَ لَرادُّکَ اِلی مَعادٍ»(11) را به رجعت جابر با امام زمان حضرت مهدی علیه‏السلام مربوط می‏دانند.(12) شاید رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله یا یکی از امامان علیهم‏السلام با خواندن آیه فوق به جابر بشارت داد که، هنگام ظهور حضرت مهدی علیه‏السلام زنده می‏شوی؛ از یاران نزدیک و مخلص آن حضرت خواهی بود و در تثبیت و گسترش حکومت جهانی آن حضرت نقش بسزایی بر عهده خواهی داشت.
نخستین زائر کوی حسینی علیه‏السلام
آنچه بر شهرت جابر افزود و نام او را جهانی و جاودانه ساخت، این بود که در روز اربعین سال 61 هجری، به عنوان «نخستین زیارت کننده مرقد شریف امام حسین علیه‏السلام ، به کربلا آمد و به زیارت پرداخت.»
پیوند مقدس و مخلصانه با امام حسین علیه‏السلام به وی رنگ حسینی داد و او در کنار امام حسین علیه‏السلام بر قلّه رفیع جهان و زمان قرار گرفت؛ زیرا زیارت او زیارتی معمولی نبود، بلکه زیارتی سیاسی و انقلابی و پایه گذار شکستن زرق و برق طاغوت زمان (یزید) و طاغوتهای دیگر بود. این زیارت چون پتکی بر سر یزیدیان و بردگان زر و زور فرود آمد. گویا خداوند می‏خواست تا جابر در پرتو نور حسینی در همه جا حضور یابد و شیوه‏اش، الگویی برای مسلمانان راستین گردد.
چگونگی زیارت جابر
«عطیّه عوفی» می‏گوید:
من با جابر بن عبداللّه انصاری به زیارت قبر حسین علیه‏السلام رفتم. وقتی به کربلا رسیدیم، جابر نزدیک شط فرات رفت، غسل کرد. قطیفه‏ای به کمر بست و قطیفه‏ای دیگر بر دوش افکند. سپس کیسه‏ای که همراهش
جابر در پاسخ گفت: ای عطیّه، از حبیب خود رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله شنیدم که می‏گفت: هرکس قومی را دوست بدارد، با آنها محشور می‏شود و هر کس عمل قومی را دوست بدارد، در آن عمل با آنها شریک است.
بود، گشود و از آن آرد «سعد» (ریشه خوشبوی کوفی) برون آرود و خود را خوشبو کرد. سپس به طرف مرقد شریف امام حسین علیه‏السلام حرکت کرد؛ در حالی که مشغول ذکر خدا بود، خود را نزدیک قبور رساند و گفت: مرا به قبر حسین علیه‏السلام برسان تا آن را لمس کنم.(13)
دستش را گرفتم و به قبر رساندم. هنگامی که دستش به خاک مرقد حسین علیه‏السلام رسید، از شدت اندوه بیهوش شد و به روی قبر افتاد.
من بر وی آب پاشیدم. وقتی به هوش آمد، سه بار
گفت: یاحسین! یاحسین! یاحسین!
سپس گفت:
«حبیبٌ لا یُجیبُ حَبیبَهُ»
آیا دوست جواب دوستش را نمی‏دهد؟!
بعد گفت: چگونه جواب دهی که خون از رگهای گلویت برسینه و شانه‏ات فرو ریخته و میان سرو بدنت جدایی افتاده است! من گواهی می‏دهم تو فرزند بهترین پیامبران و سرور مؤمنان و اسوه تقوا و پرهیزکاری و زاده هادیان و رهبران، و پنجمین تن از اصحاب کسا، فرزند بزرگترین نقبا(علی علیه‏السلام ) و فرزند سرور زنانی. چرا چنین نباشی که دست سید المرسلین تو را پروراند، در دامن پرهیزکاری بودی از پستان ایمان شیر خوردی، با اسلام از شیر باز گرفته شدی و در زندگی و هنگام مرگ پاک بودی.
قلب مؤمنان، از فراقت سوخت. آنها شک ندارند که تو زنده‏ای، سلام و خشنودی خدا بر تو باد. گواهی می‏دهم داستان تو مانند جریان شهادت حضرت یحیی بن زکریّا بود. (که طاغوت زمان سر از پیکرش جدا کرد.)
عطیه عوفی(14) می‏گوید: سپس جابر، به اطراف قبر امام حسین علیه‏السلام متوجه شد و سایر شهیدان کربلا را چنین زیارت کرد:
«درود و سلام بر شما ارواحی که در محور قبر امام حسین علیه‏السلام جای گزیدید. و شتر خود را در آستان او خوابانیدید. گواهی می‏دهم شما نماز را به پا داشتید و زکات را ادا کردید و امر به معروف و نهی از منکر انجام دادید و با منحرفان و ملحدان جنگیدید. شما خدا را عبادت کردید تا مرگتان فرا رسید. سوگند به خدایی که محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را به راستی فرستاد، ما با شما در آنچه بدان وارد شدید، شریک بودیم.
عطیّه عوفی می‏گوید: از او پرسیدم: ما چگونه در جهاد و پیکار آنها (شهیدان کربلا) شرکت داریم؟ ما در فراز و نشیب همراه آنها نبودیم و شمشیر نکشیدیم؛ ولی این شهیدان جانبازی کردند، به گونه‏ای که سرهایشان از بدنشان جدا شد و فرزندانشان یتیم و زنانشان بیوه گشتند؟!
جابر در پاسخ گفت: ای عطیّه، از حبیب خود رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله شنیدم که می‏گفت: هرکس قومی را دوست بدارد، با آنها محشور می‏شود و هر کس عمل قومی را دوست بدارد، در آن عمل با آنها شریک است. سوگند به خداوندی که محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را به راستی فرستاد، نیت من و اصحابم همان نیت امام حسین علیه‏السلام و اصحاب اوست؛ نیتی که بر اساس آن به شهادت رسیدند.(15)
دیدار با امام سجاد علیه‏السلام و همراهان آن حضرت
آیا جابر در روز اربعین کاروان اهل بیت علیهم‏السلام را نیز زیارت کرد؟ در این باره، چهار نظر وجود دارد:
1 ـ امام سجاد علیه‏السلام و همراهانش درهمان اربعین اول (20 صفر سال 61) از شام به کربلا آمد و در همان روز با جابر ملاقات کردند.
2 ـ این ملاقات، در اربعین دوم همان سال یا در اربعین سال بعد (سال 62 هجری) تحقق یافت.
3 ـ جابر و همراهان در اربعین اول سال 61 هجری به زیارت قبر امام حسین علیه‏السلام توفیق یافتند، ولی ملاقات اهل بیت علیهم‏السلام بعد از خروج از کوفه، در مسیر خود به شام نخست به کربلا آمدند، به زیارت پرداختند و سپس به شام رفتند؛ آنها در این روز که مصادف با اربعین بود با جابر و همراهانش ملاقات کردند.
به نظر می‏رسد که نظر سوم و چهارم
ای جابر، قبر حسین علیه‏السلام را زیارت کن؛ زیرا پاداش زیارت قبرحسین علیه‏السلام با پاداش انجام دادن صد حجّ (مستحبی) برابر است؛ و در حقیقت قبر حسین بن علی علیه‏السلام گلزاری از گلزارهای بهشت است... و زمین کربلا، زمین بهشت به شمار می‏آید.
از بقیه مناسبتر است.
نام جابر بر ضریح امام حسین علیه‏السلام
جالب توجه اینکه در بالای ضریح مقدس امام حسین علیه‏السلام که به وسیله شیعیان از هندوستان تهیه شده و 5/5 متر دراز و 5/4 متر پهنا دارد، با آب طلای خالص آیه نور و پس از آن، این حدیث نبوی نگاشته شده است:
«یا جابِرُ زُر قَبْرَ الْحُسَیْن فَاِنَّ زِیارَتَهُ تَعْدِلُ مِأَةَ حَجَّةٍ وَ اِنَّ قَبْرَالحسین بن علی تُرْعَةٌ مِنْ تُرُعِ الْجَنّة ... وَ اِنَّ کَربلا اَرْضُ الجَنّة»
ای جابر، قبر حسین علیه‏السلام را زیارت کن؛ زیرا پاداش زیارت قبرحسین علیه‏السلام با پاداش انجام دادن صد حجّ (مستحبی) برابر است؛ و در حقیقت قبر حسین بن علی علیه‏السلام گلزاری از گلزارهای بهشت است... و زمین کربلا، زمین بهشت به شمار می‏آید.(16)
جابر به سفارش پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله عمل کرد و به عنوان نخستین زائر، در موقعیتی دشوار، این سنت عظیم را بنیان نهاد.
رحلت جابر
پس از آنکه جابر، پیام رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را به امام باقر علیه‏السلام رساند، امام باقر علیه‏السلام به جابر فرمود: وصیت خود را آماده کن؛ زیرا تو در مسیر حرکت به سوی خدایی! قطرات اشک از چشمان جابر سرازیر شد و به امام باقر علیه‏السلام عرض کرد: آقای من، این خبر را قبل از شما رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به من داد و فرمود:
«چند روز پس از دیدار با محمد بن علی(امام باقر علیه‏السلام ) از دنیا می‏روی.»
امام باقر علیه‏السلام فرمود: «ای جابر، سوگند به خدا، خداوند علم گذشته و حال و آینده تا روز قیامت را به من عنایت فرموده است.»
جابر وصیت کرد؛ آماده سفر شد.(17) و سر انجام در 73 یا 74 یا 78 قمری در 94 سالگی در مدینه از دنیا رفت.(18)
طبق بعضی از روایات، امام صادق علیه‏السلام فرمود:
جابر، آخرین نفر از اصحاب بود که باقی مانده بود.(19)
ابان بن عثمان، که در آن وقت حاکم مدینه بود، بر جنازه جابر نماز خواند. او به فرزندان جابر پیام فرستاده بود وقتی پدر تان از دنیا رفت، او را به خاک نسپارید تا من بر جنازه‏اش نماز بخوانم.(20) زیرا حاکمان نماز خواندن بر جنازه بزرگان را امتیاز و افتخار می‏دانستند.
گرچه جابر بن عبداللّه انصاری، در میدان نبرد با دشمن به شهادت نرسید، ولی با شمشیر قلم و بیان و در مسیر مبارزه پیوسته با دشمنان بود. او با افشاگریهایش بینی دشمنان کینه توز را به خاک مالید و از حریم مقدس امامان معصوم علیه‏السلام دفاع کرد.
بی‏تردید، جابر از مصداقهای روشن این سخن رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به شمار می‏رود:
«اِذا کانَ یَومُ الّقِیامَةِ یُوزَنُ مِدادَ الْعُلَماء مَعَ دِماءِ الشُّهَداءِ فَیُرَجَّحُ مِدادَ الْعُلَماءِ عَلی دِماءِ الشُّهَداءِ»
هنگامی که روز قیامت می‏شود، مرکّب قلم دانشمندان را با خون شهیدان می‏سنجند؛ پس مرکّب قلم دانشمندان بر خون شهیدان برتری می‏یابد.(21)