مسئله شگفت‏انگیز نعمت‏ها - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» مسئله شگفت‏انگیز نعمت‏ها

مسئله نعمت‏ها و به خصوص آنچه انسان با آن در ارتباط است، از بهت‏آورترین مسائل و شگفت انگیزترین برنامه‏هاست.

نه کسى قدرت برشمردن نعمت‏ها را دارد و نه کسى قادر به درک حقیقت یک نعمت از نعمت‏هاى الهى است و نه کسى توان اداى شکر یک نعمت را هرچند به اندازه یک ارزن باشد، دارد!!

در تمام نعمت‏ها وقتى دقت شود، واضح و آشکار با چشم قلب، خدا را در آن نعمت مى‏توان دید و منظور قرآن هم از بیان نعمت‏ها، کسب معرفت و اداى شکر نسبت به آن جناب است؛ زیرا هرچه هست از اوست و سرایى خالى از دلبر نیست، به قول فیض آن مست جام عشق:

اى فداى عشق تو ایمان ما		وى هلاک عفو تو عصیان ما

گر کنى ایمان ما را تربیت‏		عشق گردد عاقبت ایمان ما
آتش خوف تو آب دیده‏ها		زآب حکمت آتش طغیان ما
اى به ما آثار صنع تو پدید		وى تو پنهان در درون جان ما
اى تو هم آغاز و هم انجام خلق‏		وى تو هم پیدا و هم پنهان ما
گوش‏ها را سمع و چشمان را بصر		در دل و در جان ما ایمان ما

اى جمالت کعبه ارباب شوق‏		وى کمالت قبله نقصان ما
عاجزیم از شکر نعمت‏هاى تو		عجز ما بین بگذر از کفران ما
اى بدى از ما و نیکویى زتو		آن خود کن پرده پوش آن ما
فیض را از فیض خود سیراب کن‏		اى بهشت و کوثر و رضوان ما «1»

نعمت حیات‏

البته سرّ حیات بر احدى آشکار نیست و تاکنون کسى نتوانسته به حقیقت مسئله حیات برسد، فقط عقلا مى‏دانند حیات و هستى وجود دارد؛ اما حقیقت آن را نمى‏دانند.

صاحب «راز آفرینش انسان» مى‏گوید:

در اسرار پیدایش حیات، نکته‏اى است که علما از درک آن عاجز مانده و به‏واسطه فقدان دلیل نسبت به توضیح آن، سکوت اختیار کرده‏اند.

درباره خود حیات (آثار آن) توضیحات بسیار و دلایل کافى علمى به‏دست داده شده، اما آغاز حیات یا کیفیت پیدایش آن چنان مرموز و عجیب است و نتایج حاصله از آن به درجه‏اى مختلف و متفاوت است که از فهم متعارف خارج مى‏باشد و حتى دانشمندترین علماى علم الحیات نیز در برابر اسرار آن متحیّر مانده‏اند.

بزرگان از علم بر اثر تجربیّات خود و آزمایش دیگران به چشم مى‏بینند که همه موجودات این جهان از یک سلّول زنده ذرّه‏بینى سرچشمه مى‏گیرند و به تدریج رشد و نمو مى‏کنند.

به این سلّول اولیّه حیات، قدرت عجیبى تفویض شده است که با سرعتى‏ وصف ناکردنى به توالد و تناسل بپردازد و تولید مثل کند و تمام سطح زمین و گوشه‏ها و زوایاى آن را با هزاران نوع و شکل موجودات زنده انباشته کند.

علما درباره این سلّول زنده که اساس و سرچشمه حیات است متفّق القولند؛ ولى خود این سلّول، جهانى اعجاب‏انگیز و دنیایى محیّر العقول است و در خود او حقیقتى است که بنیان حیات بر آن استوار مى‏باشد.

آن چیزى است که از خلقت زمین و سیّارات حتى از همه کون و مکان به استثناى وجود مقدّس حق که خالق و آفریننده است بالاتر و مهم‏تر است!!

این شى‏ء مهم که هستى عالم امکان، مدیون آن است، ذرّه بسیار کوچک و نامرئى است به نام «پروتوپلاسم» یا جرثومه حیات که جسمى نرم و شفاف است و قوّه حرکت دارد و از آفتاب کسب نیرو مى‏کند.

این ذرّه به وسیله به کار بردن نور خورشید، اسید کربنیک هوا را تجزیه مى‏کند و ذرات آن را متلاشى مى‏سازد و ئیدروژن را از آب گرفته هیدروکربن مى‏سازد و به این طریق مواد غذایى خود را از یکى از غامض‏ترین ترکیبات شیمیایى عالم به دست مى‏آورد.

این ذرّه یک سلولى و این قطره شفاف بخار مانند، مادّه اصلى حیات را به اذن حق در دل خود مى‏پروراند و قدرت آن را دارد که خلقت حیات را به همه موجودات زنده این عالم از خرد و کلان تفویض نماید و هرکس را به تشریف حیات آراست، محیط او را متناسب با شرایط دوام و زیست او نماید، خواه در اعماق دریا باشد و خواه بر فراز آسمان‏ها.

زمان و محیط، موجودات جاندار زمین را در قالب‏هاى متنوّع و گوناگون ریخته است تا با مقتضیات اقلیم و هوا جور آیند و با رنگ محیط هماهنگ باشند و اگر در این تحوّلات، پاره‏اى از خصایص وجودى خود را از دست مى‏دهند در عوض با

محیط متناسب خویش مأنوس مى‏شوند و راحت‏تر به رشد و توسعه مى‏پردازند.

قدرت و نیروى این قطره ناچیز حیات، یعنى پروتوپلاسم از همه نباتاتى که سطح کره زمین را مى‏پوشانند و از همه جانورانى که هواى زمین را استنشاق مى‏کنند فزون‏تر است؛ زیرا نشانه حیات، خود از این قطره مایه گرفته و بدون آن هیچ موجود جاندارى به وجود نمى‏آید.

انسان هم مانند سایر موجودات، طفل رضیعى است که از سرچشمه حیات سرمدى، اکسیر زندگانى یافته و هرچند با ضعف و زبونى در عرصه عالم شروع به راه رفتن کرده است؛ ولى بر همه جانوران و موجودات زنده دیگر، برترى دارد.

ساختمان بدن او بى‏نهایت پیچیده و دقیق است و مغز و دماغ او طورى تعبیه شده است که پرتو عقل کلّ یا آنچه آن را به نام روح مى‏خوانند در آن به سهولت پرتوافکن شده است.

حیات پر از اسرار، واقعیتى است الهى که در کالبد تمام موجودات دمیده شده و ایجاد و عطایش، وقف حریم مقدّس کبریاست.

امروز با تمام قواعد علمى ثابت شده که هر قدر محیط مناسب و مساعد با حال حیات باشد، ممکن نیست بتواند ایجاد حیات نماید، هم‏چنین با هیچ نوع امتزاج و ترکیب مواد شیمیایى نمى‏توان جرثومه حیات را به‏وجود آورد. قبلًا گفتیم: در آغاز ظهور حیات در کره زمین، اتفاق عجیبى رخ داده است که در زندگى موجودات زمین اثر فوق العاده داشته است.

یکى از سلّول‏ها، داراى این خاصیت عجیب شده که به وسیله نور خورشید پاره‏اى از ترکیبات شیمیایى را تجزیه مى‏کند و از نتیجه این عمل، مواد غذایى براى خود و سایر سلول‏هاى مشابه تدارک مى‏نماید.

اخلاف و نوادگان، یکى از این سلول‏هاى اولیّه غذایى که توسط مادرشان تهیه‏ شده بود، تغذیه کردند و نسل حیوانات را به‏وجود آوردند، در حالى که اخلاف، سلّولى دیگر را که به صورت نبات درآمده بود رستنى‏هاى عالم را تشکیل داده و امروز همه مخلوقات زمینى را تغذیه مى‏نماید.

آیا مى‏توان باور کرد که فقط بر حسب اتفاق، یک سلول منشأ حیات حیوانات و سلول دیگر ریشه و اصل نباتات گردیده است؟!

به قول الهى آن عارف وارسته:

در آیینه وجود موجودات، فقط او پیداست:

تو مهر و ماه بینى من رخ یار		تو شام تار و من گیسوى دلدار
تو گل بینى و من روى گل آرا		تو سنبل من خم آن زلف طرار
تو بینى روز و شب من روى و مویى‏		کزان نقشى است روز و شب نمودار
از آن شب نزد من باشد به از روز		که چون گیسوى یار آمد شب تار
به عالم جز رخ زیباى دلبر		نمى‏بینم به چشم دل پدیدار «2»

نکته جالب توجه، تعادل بسیار دقیق و عجیبى است که بین حیات حیوانى و نباتى برقرار شده است.

تقسیم سلّول‏ها بین نبات و حیوان، یک موضوع بسیار عمده و اساسى براى اصل حیات است و بدون آن، ادامه حیات مقدور نمى‏شد، به این معنى که اگر حیات منحصر به حیوانات بود، اکسیژن زمین تماماً مصرف مى‏شد و اگر منحصر به نبات بود همه اسید کربونیک زمین به کار مى‏رفت و نتیجه این قضیه، مرگ و تباهىِ هر دو طبقه از جانداران مى‏بود.

قبلًا اشاره شد که در آغاز پیدایش زمین، اکسیژن به صورت آزاد در هواى محیط وجود نداشت و کلیه اکسیژن‏هاى زمین در قشر خارجى آن و در آب دریاها و درون اسید کربونیک مخفى و شناور بود.

بنابراین، تمام اکسیژنى که ما امروز مصرف مى‏کنیم، از پرتو وجود نباتات در دسترس ما گذاشته شده است؛ زیرا به طورى که مى‏دانیم نباتات، اسید کربونیک مصرف مى‏کنند و اکسیژن بیرون مى‏دهند، از این عجیب‏تر آن‏که در هر دو عالم حیوانى و نباتى از همان روزى که حیات آغاز گردید، جنس نر و ماده به‏وجود آمد.

[سُبْحانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمَّا لا یَعْلَمُونَ‏] «3».

منزّه [از هر عیب و نقصى‏] است آن‏که همه زوج‏ها را آفرید از آنچه زمین مى‏رویاند و از وجود خودشان و از آنچه نمى‏دانند.

تا بدین وسیله هر طبقه از موجودات، موافق خصائص و سنن خود تولید مثل نمایند و نسل آنها ادامه یابد.

ظاهراً دستجات سلّول‏ها اگر در مجاورت همدیگر قرار گیرند بهتر مى‏توانند زیست کنند و از همین رو شروع کردند به اختلاط و امتزاج با یکدیگر در دسته‏هاى دوتایى، چهارتایى، صدتایى، و هزارتایى و عاقبت در گروه‏هاى چند میلیونى.

براى هر سلّول واحدى، تکلیف و وظیفه تعیین شده بود و همین که افراد به انجام وظایف خود شروع کردند، دستجات سلّول‏ها نیز به انجام همان تکالیف پرداختند.

پاره‏اى از این سلول‏ها، به تهیّه غذا موظّف بودند و جمعى دیگر، مأمور مصرف آن، عدّه‏اى غذا را از نقطه‏اى به نقطه دیگر بدن نقل مى‏کردند، دسته دیگر مسؤول‏ حفاظت موجودات شده و مأموریت تشکیل پوست درخت و پوست بدن انسان را به عهده دارند، جمعى هم استخوان تن انسان و چوب تنه درختان را به‏وجود مى‏آورند.

به عبارت دیگر، هرچه جنبده و جاندار روى کره زمین است از یک سلول منفرد به‏وجود آمده و همین سلول کلیه اعقاب خود را مجبور ساخته که به تبعیّت از قوانین خلقت، سلول‏هاى تازه با همان شکل و خاصیت و وظایف اولیه تولید نماید.

از مسائل بسیار اعجاب‏انگیز این است که سلّول‏ها ناگزیرند شکل و هیئت و حتى طبیعت اصلى خویش را بنا به مقتضیات محیط و احتیاجاتى که با آن زیست مى‏کنند و خود جزئى از آن هستند، تغییر بدهند و خود را با آن هم آهنگ سازند.

هر سلّولى که در بدن موجودات جاندار به‏وجود مى‏آید، باید خود را آماده سازد که گاهى به صورت گوشت و گاهى به صورت پوست و گاهى میناى دندان و گاهى اشک چشم و گاهى به صورت بینى و گاهى ثعالب گوش در آید.

در هر حال، هر سلّولى موظّف است خود را به همان شکل و کیفیتى در آورد که براى انجام وظایف آن مساعد است‏ «4».

سلّول‏ها به طور کلى داراى قابلیت انعطاف و رنگ پذیرى محیط هستند، به همین جهت در هر نقطه بدن واقع شوند مثلًا در گوش چپ یا گوش راست، درست به کیفیّت ذاتى همان عضو در مى‏آیند و چون گوش‏هاى ما یکى در طرف راست و یکى در طرف چپ است، سلّول‏هاى هر دو گوش عیناً مشابه یکدیگرند و اندک اختلافى با هم ندارند.

شرح داستان حیات، درخور هزاران کتاب هم نیست، تنها درباره خلقت انسان و سلول‏هاى بدن او و وظایفى که سلّول‏ها به عهده دارند و هماهنگى تمام نواحى وجود با یکدیگر، هزاران کتاب به رشته تحریر درآمده که این هزاران کتاب از نشان دادن یک گوشه وجود انسان عاجز است، قرآن مى‏فرماید:

[هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‏ یُسَبِّحُ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ‏] «5».

اوست خدا، آفریننده، نوساز، صورتگر، همه نام‏هاى نیکو ویژه اوست. آنچه در آسمان ها و زمین است همواره براى او تسبیح مى‏گویند، و او تواناى شکست‏ناپذیر و حکیم است.

توضیح و تشریح همین آیه، هزاران صفحه لازم دارد، آن هم نه به وسیله یک نفر، بلکه دسته‏هاى مختلفى از دانشمندان علوم متعدده لازم است که در مسئله خالقیّت و بارئیّت و مصوریّت کار کنند تا به نشانه‏هاى ظاهرى آیه برسند. نعمت حیات، از اعظم نعم الهى است و اسرار و رموز آن فوق العاده زیاد است، آن قدر هست که ما با این معرفتى که نسبت به دور نماى آن داریم باید به اداى شکر آن برخیزیم و شکر آن به این است که حیات را خرج خود صاحب حیات که حضرت حق است بنماییم.

گوشه‏اى دیگر از نعمت حیات‏

کارل، در قسمت اوّل کتاب ارزشمندش «انسان موجود ناشناخته» درباره جهل ما نسبت به این نعمت عظیم که همراه با هزاران مسائل محیّر العقول است مى‏گوید:

محققاً بشریّت تلاش زیادى براى شناسایى خود کرده است؛ ولى با آن‏که ما امروز وارث گنجینه‏هایى از مطالعات دانشمندان و فلاسفه و عرفا و شعرا هستیم هنوز جز به اطلاعاتى ناقص در مورد انسان دسترسى نداریم که آنها نیز زاییده روش‏هاى تحقیقى ماست و حقیقت وجود ما در میان جمع اشباحى که از خود ساخته‏ایم مجهول مانده است.

در واقع، جهل ما از خود زیاد و نواحى وسیعى از دنیاى درونى ما هنوز ناشناخته مانده است و بیش‏تر پرسش‏هایى که مطالعه کنندگان زندگى انسان طرح مى‏کنند، بدون پاسخ مى‏ماند.

چه گونه مولکول‏هاى اجسام شیمیایى در ساختمان پیچیده و موقّتى سلّول‏ها سهم مى‏گیرند و زندگى خود را نگه مى‏دارند؟

چه گونه ژن‏هاى موجود در هسته سلّول‏هاى جنسى، خصائص ارثى را مشخص و نمودار مى‏کنند؟

سلّول‏ها با اجتماعات خود چه گونه اشکال بافتى و اندامى را به وجود مى‏آورند؟

گویى اینها نیز مانند زنبور عسل و مورچه، وظیفه‏اى را که در اجتماع به عهده دارند از پیش مى‏دانند؛ ولى طرقى را که آنها براى ایجاد یک بدن پیچیده و در عین حال ساده به کار مى‏برند نمى‏شناسیم.

ماهیّت حقیقى عمر انسانى، یعنى زمان روانى و زمان فیزیولوژیکى چیست؟

اگرچه مى‏دانیم که ترکیبى از بافت‏ها و اندام‏ها و هورمونها و نفس عاقله هستیم، ولى چگونگى روابط اعمال روانى با سلول‏هاى مغزى بر ما پوشیده است و ما حتى به فیزیولوژى سلّول‏هاى مغزى آشنایى نداریم.

در چه حدودى، اراده مى‏تواند در تغییر وضع موجود مؤثر باشد؟ چه گونه‏ حالت اعضا بر روحیه تأثیر مى‏گذارد؟ خصائص عضوى و روانى که هرکس از پدر و مادر خود به ارث مى‏برد، چه طور با شرایط خاصّ زندگى محیط و تحت تأثیر مواد شیمیایى اغذیه و آب و هوا و اصول فیزیولوژیکى و اخلاقى تغییر مى‏کند؟

ما هنوز براى شناسایى روابطى که بین رشد استخوان‏ها و عضلات و اندام‏ها با فعالیّت روانى و معنوى ما در کار است، ناتوانیم و هم‏چنین عامل تأمین کننده تعادل دستگاه عصبى و مقاومت در برابر بیمارى‏ها و خستگى را نمى‏شناسیم.

اهمیّت نسبى فعّالیت‏هاى فکرى و اخلاقى و جمالى و عرفانى تا چه اندازه است؟

شکل خاصّى از انرژى که باعث ایجاد تلپاتى مى‏گردد کدام است؟ بلاشک، بعضى عوامل بدنى و روانى وجود دارند که بدبختى و نیک بختى هرکس وابسته به آنهاست؛ ولى این‏ها براى ما مجهول است.

به خوبى واضح است که مساعى تمام علومى که انسان را مورد مطالعه قرار داده‏اند، به جایى نرسیده است و شناسایى ما از خود، هنوز نواقص زیادى دربر دارد.

عزیزان! این است صفحه هستى و وجود ما که دانشمندان جهان از توضیح و تشریحش عاجزند، چرا؟ چون دنیایى است فوق العاده وسیع که فقط خالق آن از تمامى نواحى وجود آن آگاه است و این کارگاه عظمت را با نعمت‏هاى دیگر در اختیار ما قرار داده که ما در تمام شؤون زندگى بنده او باشیم و این بندگى در حقیقت، شکر ما نسبت به عنایت او باشد.

بیایید بر عمر گذشته تأسف خورده و از این که نعمت با عظمت حیاتى را در راه غیر محبوب مصرف کرده‏ایم زار زار بنالیم و شبى در گوشه خلوت، زانوى غم بغل گرفته و به این مناجات که سوز دل فقیرى دل شکسته است، زبان را طراوت دهیم:

دل ز گنه تیره و افسرده شد		گلشن جانم همه پژمرده شد
رفت ز کف عمر گرانمایه‏ام‏		لحظه مرگ آمده بى‏مایه‏ام‏
روز و شب و سال و مهم شد تباه‏		حاصل عمرم نبود غیر آه‏
کو عمل صالح و ایمان من‏		کو دل من رفت کجا جان من‏
از چه اسیرم به کف دیو و دد		از چه گناهم شده بیرون ز حد
از چه شدم غرق به دریاى نفس‏		واى من و واى دل و واى نفس‏

اى تو مرا چشمه فضل و کرم‏		سایه لطفت ز وفا بر سرم‏
خالق من داور من یار من‏		هر نفس اى دوست تو غمخوار من‏
ساتر من نور دل و جان من‏		فیض عمیم من و جانان من‏
اى تو مرا رب غفور و ودود		اى ز تو برپا شده بود و نبود
اى کرمت نور چراغ وجود		مرحمتت شامل غیب و شهود
گر تو نگیرى ز من خسته دست‏		پشت وجودم همه خواهد شکست‏
اى ره من عشق من و دین من‏		در دو جهان مهر تو آیین من‏
کن نظرى بر من مسکین زار		تا که شود نیک مرا روزگار