چگونه حیوانات و ماهیان دریایى به زندگى ادامه مى‏دهند؟ از کجا آب نوشیدنى پیدا مى‏کنند؟ حقیقت این است که آنها به هر حال موفق به یافتن آب نوشیدنى مى‏گردند.

مقدار کمى نمک در مایع بافتى خون ماهیان و سایر مهره داران وجود دارد، بدین ترتیب بسیارى از جانوران دریایى که از سایر جانوران دریا تغذیه مى‏کنند مقدار آب مورد نیاز را از طریق غذاى خود به دست مى‏آورند. این مایعات براى انسان مفید مى‏باشد.

سفر بمبارد و کشف مواد مفید دریاها

یک دکتر فرانسوى به نام‏ بمبارد براى اولین بار موفّق به کشف این مسأله شد.

بمبارد دست به آزمایش متهوّرانه‏اى زد و بدین ترتیب مى‏خواست ثابت کند که اقیانوس‏ها حاوى موادى هستند که انسان براى زندگى به آنها نیازمند است.

همچنین ثابت نمود افرادى که دچار کشتى شکستگى مى‏گردند با استفاده از نعمت‏هایى که در اقیانوس‏ها نهفته است مى‏توانند از مرگ حتمى نجات یابند.

به این منظور در قایقى لاستیکى عازم اقیانوس اطلس شد. وى از خوردن هرچیزى به جز ماهى خوددارى کرد. به جاى نوشیدن آب از مایعاتى که از بدن ماهیان به دست مى‏آورد استفاده نمود. 65 روز طول کشید تا از اروپا به امریکا رسید. گر چه سلامت وى به شدت لطمه دید، موفّق شد ثابت نماید که مى‏توان فقط از مواد موجود در اقیانوس‏ها تغذیه نمود.

انسان مایل است بداند که ماهیان، آب شیرین را از کجا تأمین مى‏کنند؟ مى‏دانیم بدن ماهیان به دستگاه تقطیر عجیبى مجهّز است که با کُلیه فرق مى‏کند.

کلیه ماهیان آن قدر کوچک است که در مورد تخلیه نمک نقشى به عهده ندارد دستگاه تقطیر ماهیان در آبشش قرار دارد. سلول‏هاى مخصوصى املاح موجود در خون را به طور متراکم و همراه با مخاط از بدن موجود زنده بیرون مى‏راند.

حیات پرندگان دریایى‏

پرندگان دریایى نیز با مشکلاتى در مورد تهیه آب مواجه هستند. مرغ طوفان و مرغان دریایى که ساکنان اقیانوس مى‏باشند دور از سواحل دریا سکونت دارند. آنها سالى یک بار براى تولید مثل به خشکى مى‏آیند.

نوعى پنگوئن دریاى شمال و قرن غار و بسیارى از مرغان نوروزى دریا با وجود این که نزدیک ساحل هستند هرگز از آب شیرین استفاده نمى‏کنند. بسیارى بر این عقیده بودند که آنها با استفاده از مایعى که از طریق شکار عایدشان مى‏گردد خود را سیراب مى‏سازند. ولى اخیراً ثابت شده است که آنها با شوق و علاقه از آب دریا استفاده کرده و حتى بعضى از آنها بدون آب دریا نمى‏توانند زندگى کنند.

سال‏ها قبل در باغ وحش‏هاى گوناگون مشاهده شد که بعضى از پرندگان نمى‏توانند در اسارت به سر برند. جانور شناسان از این موضوع که مرغان ظریف و کوچکى از قبیل مرغ مگس‏خوار، طوطى، شترمرغ، عقاب و جغد تحمّل اسارت را داشتند، ولى مرغان بزرگى از قبیل مرغ نوروزى بعد از مدّتى هلاک مى‏شوند دچارحیرت بودند. سرانجام چنین نتیجه گرفتند که این مرغان زیباى دریایى نمى‏توانند در قفس‏هاى تنگ زندگى کنند، زیرا دلتنگ عرصه پهناور اقیانوس‏ها مى‏شوند. آنچه موجب مرگ آنان مى‏شود اشتیاق به دریا یا اسارت در قفس‏هاى تنگ نیست، بلکه کمبود املاح مورد نیاز آنهاست که موجب مرگشان مى‏شود. هنگامى که نمک به غذاى آنها افزوده مى‏گردد با شادکامى بسیارى به زندگى خود ادامه مى‏دهند.

پرندگان و خزندگان دریایى دستگاه تقطیر عجیبى دارند. این دستگاه کلیه آنها نیست، بلکه دستگاهى است که درون بینى آنها قرار دارد و به زبان علمى جدید به نمود نمک معروف است. این غدّه در پرندگان در لبه بالایى کاسه چشم وجود دارد و ترشّحات آن به داخل حفره بینى مى‏ریزد. غلظت سدیم در مایعاتى که از این غدّه ترشح مى‏شود پنج بار از خون و دو یا سه مرتبه از آب دریا بیشتر است.

مایعات مترشّحه از سوراخ بینى روى نوک آنها به صورت شفافى ظاهر مى‏شود که جانور هر چند وقت یکبار آنها را از خود دور مى‏سازد. ده یا دوازده دقیقه بعد از این که غذاى آمیخته به املاح به پرندگان مى‏دهیم، قطراتى از دماغش شروع به چکیدن مى‏کند و حالتى به آنها دست مى‏دهد که گویى از سرما خوردگى شدید رنج مى‏برند.

مجراى ترشحى غدد نمکى بر عکس پرندگان در خزندگان دریایى از قبیل لاک پشت آبى و مارمولک در گوشه چشمانشان قرار دارد و ترشحات از گوشه چشم آنها جارى مى‏شود. 

اشک تمساح‏

مدت‏ها قبل انسان متوجه شد که اشک تمساح به صورت قطرات روشنى جارى مى‏شود. چنین تصور مى‏شد که تمساح بعد از دریدن و بلعیدن طعمه خود به سوگوارى مى‏پردازد، به همین دلیل اصطلاح «اشک تمساح» براى نشان دادن‏بدترین ریاکارى‏ها به کار مى‏رود. اخیراً دانشمندان به این مسأله پى برده‏اند که اشک تمساح در واقع به عنوان وسیله‏اى براى دفع املاح جذب شده از طریق آب و غذا مى‏باشند.

لاک پشت‏هاى دریایى‏

لاک پشت‏هاى دریایى تمام سال در اطراف دریا و اقیانوس‏هاى گرم به سر مى‏برند. ماده این حیوان تنها سالى یک بار در تاریکى شب براى دفن تخم‏هاى خود به سواحل شنى روى مى‏آورد، هنگام برگشت به شدت اشک مى‏ریزد و قطرات اشک نمک آلود را به روى ساحل شنزار خشک رها مى‏سازد.

آیا به خاطر ترک محلى که مدت‏ها قبل در آنجا از تخم در آمده ناراحت است و یا به خاطر آن که نوزادان خود را به دست سرنوشت رها کرده گریه مى‏کند؟ مسلّماً چنین چیزى نیست، تنها موضوع آن است که غدد نمک جانور سرگرم کار همیشگى خود، یعنى دفع نمک اضافى مى‏باشد و چنین چیزى اصلًا عجیب نیست. لاک پشت‏هاى آبى به خاطر اشک خود مشهورند، ولى مشاهده اشک آنها در آب غیر ممکن است و به همین دلیل مدت‏ها طول کشید تا انسان به این مسأله پى برد.

بز موش‏هاى صحرایى‏

بز موش‏هاى صحرایى که در بیابان‏هاى خشک استرالیا زندگى مى‏کنند قادر به استخراج آب از خاک هستند. این موجودات عجیب و کوچک از دانه‏هاى خشک گیاهان تقریباً بدون آب تغذیه مى‏کنند.

بز موش‏ها دانه‏هایى را که جمع کرده‏اند فوراً مصرف نمى‏کنند، بلکه دانه‏ها را در کیسه‏هاى گونه خود قرار مى‏دهند و به حفره زیرزمینى خود منتقل مى‏سازند. نه تنها صورت این حیوان بلکه دهانش نیز از موى پوشیده شده و بدین وسیله موى موش‏صحرایى نه تنها بر صورت بلکه بر دهانش نیز مى‏روید و از نفوذ بزاق به کیسه‏هاى گونه جلوگیرى به عمل مى‏آورد. این موضوع موجب مى‏شود تا سر حد امکان در استفاده از رطوبت صرفه جویى شود.

دانه‏هاى کاملًا خشک که از سطح زمین برداشته شده و در سوراخ‏هاى زیر زمینى ذخیره مى‏گردند، کوچکترین ذرّه رطوبت در خاک را جذب مى‏کنند. فشار اسمزى دانه‏هاى خشک 400 تا 500 آتمسفر بوده و با همان نیرو آب را به بیرون مى‏کشند.

بز موش صحرایى تا زمانى که دانه‏ها آغشته به آب نباشند از آنها استفاده نمى‏کند.

صداى حشرات‏

دانشمندان زنجره‏ها را به خاطر صداى بلند و منظمشان نوازنده جهان حشرات نامیده‏اند و بیش از دو هزار نوع زنجره تا به حال شناخته شده است.

دانشمند حشره شناس اس. د. فروست مى‏گوید:

در جهان حشرات، جیرجیرک بغرنج‏ترین اندام‏هاى صوتى را داراست. این حشره نه تنها داراى پوستى شبیه پوسته طبل است و آن را به کمک عضلات نیرومند خود به نوسان و لرزش در مى‏آورد، بلکه داراى یک سیستم بسیار کامل تشدید کننده صداست که در مقابل آن مگافون‏هاى ملخ‏هاى سبز مانند اسباب بازى‏هاى بچه‏هاست.

آوازهاى این حشرات هر کدام معناى خاص خود را دارد، برخى از آنها پیام‏هاى عاشقانه است و بعضى براى جلب توجّه ماده و برخى دیگر وجود خطر را خبر مى‏دهند، بعضى هم خبر دهنده گرماى هواست، و معانى دیگرى در این صداها هست که هنوز بشر به آنها آگاهى نیافته است.

حشرات نوازنده و موسیقى دان، گرماسنج‏هاى خوبى نیز هستند. زنجره‏ها هر چه هوا گرم‏تر شود تندتر مى‏خوانند، ولى چون گرمى هوا به یکصد درجه فارنهایت‏رسید ناگهان از صدا مى‏افتند، از این‏روست که برخى از مردم گرمى هوا را از روى نغمه زنجره حدس مى‏زنند و مى‏گویند: اگر تعداد دفعاتى را که یک زنجره برفى در 15 ثانیه از خود صدا در مى‏آورد با عدد چهل جمع کنیم درجه درست هوا را به دست آورده‏ایم!

تمام حشرات داراى اندام شنوایى مى‏باشند، اما محلّ قرار گرفتن این اندام‏ها انسان را دچار شگفتى مى‏نماید. ملخ مهاجر داراى یک جفت گوش بر روى پاهاى عقبى و ملخ معمولى داراى یک جفت گوش روى پاهاى جلو مى‏باشد.

جیرجیرک‏ها نیز چنین هستند.

نکته قابل توجه این است که: گوش براى شنیدن آفریده شده تا موجود زنده را از خیلى چیزها آگاه کند. مثلًا گوش انسان وِزوِز پشه، ریزش آب، صداى طوفان، آواز پرنده، صداى دوست، سخن دشمن و صداهاى بسیار دیگرى را به مغزها مخابره مى‏کند و آدمى را از وجود چیزهاى مختلف آگاه مى‏سازد. مسلّماً گوش در حشرات و حیوانات هم براى این منظور مهم آفریده شده تا چون موضوعات مختلف و مطالب گوناگون را که به صورت صدا منعکس شده درک کند!

راستى، چه جهان عجیبى است. انسان با همه قدرت فکرى و علمى در برابر عظمت این واقعیت‏ها به دریایى از حیرت فرو مى‏رود و با تمام وجود در برابر آفریننده این عرصه گاه پر از عجایب، به فریاد مى‏آید که:

(هاتف اصفهانى)

آرى، تدبّر در آفریده‏ها، آدمى را به آفریننده هدایت مى‏کند و عقل و اندیشه را در برابر حریم با عظمت او به سجده دائمى وادار مى‏نماید.

(هلالى جغتایى)

اقسام ماهى‏ها

گودى اقیانوس‏ها به هزاران متر مى‏رسد، ولى نور خورشید بیش از چهارصد متر از سطح دریا پایین نمى‏رود. پس دریا به دو بخش تاریک و روشن تقسیم مى‏شود.

گیاهان دریایى به طور معمول در بخش روشن دریا مى‏باشند. در این جا پرسشى پیش مى‏آید که ماهى‏هایى که در بخش تاریک دریا زندگى مى‏کنند و از نور خورشید محرومند و براى فعالیّت‏هاى حیاتى به نور احتیاج دارند چه مى‏کنند؟ آنهم ماهى‏هاى نیرومندى که مى‏توانند صدها تن سنگینى آب را تحمّل کرده، در ته دریا زندگى کنند.

ولى آفریدگار جهان این پرسش را پاسخ داده و این ماهى‏ها هر چه نور بخواهند در اختیارشان گذارده است. ماهى‏هایى را در آنجا آفریده که اشعه نورانى از خود پخش مى‏کنند، مانند کرم شب تاب در زمین و پشه نورى در هوا! این ماهى‏ها قعر دریا را روشن مى‏کنند. در برابر دستگاه نور پاش آنها صفحه شفّافى قرار دارد تا نور بهتر منعکس شود.

این ماهى‏هاى نور افکن اقسامى دارند و داراى نورهاى رنگارنگ مى‏باشند؛ از گروهى نور قرمز، از گروهى نور سبز، از گروهى نور زرد مى‏تابد؛ عجب این جاست‏که برخى داراى چراغ‏هاى متعدّدى هستند.

در پشت ماهى قزل آلاى کف دریا از سر تا دم دکمه‏هایى است که مانند لامپ‏هاى کوچک نور مى‏دهد. ماهى‏هاى سیاهرنگى هستند که بر پوست آنها صدها نقطه قرمز رنگ روشن دیده مى‏شود. ستاره دریایى را از عمق 900 مترى بالا آوردند نورى سبز رنگ و تند و درخشان به صورت پنج پره از بدنش تراوش مى‏کرد.

آیا این کارخانجات الکتریکى در پیکر این ماهى‏ها در ته دریا چگونه قرار داده شده؟ چگونه آب دریا این چراغ‏ها را خاموش نمى‏کند؟ آیا لامپ این چراغ‏ها از کدام شیشه ساخته شده که فشار آب چهار صد مترى آن را نمى‏شکند، آیا حجم این کارخانجات الکتریکى چقدر است؟ آیا مواد سوختنى آنها چیست و از کجا مى‏آید؟

آیا چه کسى آنها را به کار مى‏اندازد و بر کار آنها نظارت مى‏کند که از کار نیفتد. آیا ماده بى شعور مى‏تواند تاریکى را از روشنایى تشخیص دهد تا براى تاریکى چراغى درست کند؟