عَنِ الصادِقِ علیه السلام: إنْ کانَ الرِّزْقُ مَقْسُوماً فَالْحِرْصُ لِماذا «1».

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید: اگر رزق به حکم خداوند در قرآن و در عالم طبیعت مقرر شده، پس حرص براى چیست؟

قالَ النَّبىُّ صلى الله علیه و آله: أغْنَى النّاسِ مَنْ لَمْ یَکُنْ لِلْحِرْصِ أسیراً «2».

پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: بى‏نیازترین مردم کسى است که اسیر حرص نباشد.

عَنِ الصّادِقِ علیه السلام ناقِلًا عَنْ حَکیمٍ: الْحَریصُ الْجَشِعُ أشَدُّ حَرارَةً مِنَ النّارِ «3».

امام صادق علیه السلام به نقل از حکیمى فرمود: حریص آزمند، حرارتش در سوزاندن فضایل و کمالات، از آتش زیادتر است.

سُئِلَ أمیرُالمُؤمِنینَ علیه السلام: أىُّ ذُلٍّ أذَلُّ؟ قالَ: الْحِرْصُ عَلَى الدُّنیا «4».

از امیرالمؤمنین علیه السلام سؤال شد چه ذلّتى براى انسان ذلّت بارتر است؟ فرمود:

حرص بر دنیا.

عَنْ أبى عَبْدِاللّهِ علیه السلام قالَ: حُرِمَ الْحَریصُ خَصْلَتَیْنِ وَلَزِمَتْهُ خَصْلَتانِ: حُرِمَ الْقَناعَةَ فَافْتَقَدَ الراحَةَ وَحُرِمَ الرِّضا فَافَتَقَدَ الْیَقینَ‏ «5».

امام صادق علیه السلام فرمود: حریص از دو خصلت محروم و دچار دو خصلت است:

از قناعت محروم و دچار درد سر و از خشنودى نسبت به حق محروم و دچار بى‏یقینى به واقعیت‏ها است.

عَنْ أبى عَبْدِاللّهِ عَنْ أبیهِ علیهما السلام قالَ: لا یُؤْمِنُ رَجُلٌ فیهِ الشُّحُّ وَالْحَسَدُ وَالْجُبْنُ وَلا یُکُونُ الْمُؤمِنُ جَباناً وَلا حَریصاً وَلا شَحیحاً «6».

امام صادق از پدرش حضرت باقر علیهما السلام نقل مى‏کند: مردى که در او بخل و حسد و ترس است ایمان ندارد، مؤمن ترسو و حریص و بخیل نیست.

عَنْ أبى عبْدِاللّهِ علیه السلام قالَ: کانَ فیما أوْصى‏ بِهِ رَسُولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله عَلیّاً علیه السلام: یا عَلىُّ أنْهاکَ عَنْ ثَلاثِ خِصالٍ عظامٍ: الْحَسَدُ وَالْحِرْص وَالْکَذِبُ‏ «7».

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید: آنچه در وصایاى رسول اسلام به على علیه السلام بود این بود: یا على! تو را از سه خصلت که گناهش عظیم است نهى مى‏کنم، حسد، حرص و دروغ.

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: مِنْ عَلاماتِ الشِّقاءِ جُمُودُ الْعَیْنِ وَقَسْوَةُ الْقَلْبِ وَشِدَّةُ الْحِرْصِ فى طَلَبِ الرِّزْقِ وَالْإصْرارُ عَلَى الذَّنْبِ‏ «9».

رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: از علائم بدبختى خشکى چشم، سنگدلى و شدت حرص در طلب روزى و اصرار بر گناه است.

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید:

زمانى که نوح از کشتى پیاده شد، ابلیس نزد او آمد و عرضه داشت: در روى زمین کسى منّتش بر من، بزرگ‏تر از تو نیست، از خداوند نابودى این جامعه فاسق را خواستى و من راحت شدم، دو چیز به تو نیاموزم؟!

از حسد بترس، حسد آنچه باید بر سر من بیاورد آورد و از حرص بپرهیز که آنچه باید بر سر آدم بیاورد آورد «10»!!

پروردگارا! چه خطرات عظیمى در کمین ماست و چه چاه‏هاى عمیق خوفناکى در مسیر ما قرار دارد، خداوندا! دنیا چه گذرگاه هولناک و داراى چه طوفان‏هاى سهمناکى است؟

الهى! اگر لطف و عنایت تو نباشد کار ما انسان‏ها به کجا خواهد کشید و آینده ما چه خواهد شد؟

الهى! آلودگى حرص و پلیدى کبر و خباثت حسد و ناپاکى ریا و تمام رذایل اخلاقى را از ما برطرف کن.

 [فَإنَّ الدُّنْیا خَلَقَها اللّهُ تَعالى‏ بِمَنْزِلَةِ ظِلِّکَ إنْ طَلَبْتَهُ أتْعَبَکَ وَلا تَلْحَقُهُ أبَداً وَإنْ تَرَکْتَهُ یَتْبَعُکَ وَأنْتَ مُسْتَریحٌ‏]

امام صادق علیه السلام در ادامه روایت باب حرص مى‏فرماید:

دنیا براى تو مانند سایه است، هر چه از پى او بروى به آن نخواهى رسى و جز خستگى و ملالت و رنج و تعب، چیزى عاید تو نخواهد کرد، ثروتمندان مادى جهان پس از آن همه دویدن، به کجا رسیدند و چه کردند و چه با خود بردند؟!

ولى اگر آن را رها کنى و به دنبالش ندوى به مقدارى که احتیاج دارى از طریق کوشش صحیح با تو خواهد بود و تو در این صورت راحت خواهى بود.

 [قالَ النَّبىُّ صلى الله علیه و آله: الْحَریصُ مَحْرومٌ وَهُوَ مَعَ حِرْمانِهِ مَذْمُومٌ فى أىِّ شَى‏ءٍ کانَ، وَکَیْفَ لا یَکُونُ مَحْروماً وَقَدْ فَرَّ مِنْ وَثاقِ اللّهِ تَعالى‏ وَخالفَ قَوْلَ اللّهِ تَعالى‏ حَیْثُ یَقُولُ: [اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ‏] «12»]

پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود:

حریص با همه تلاش و زحمت و با همه رنج و مصیبت و با همه تعب و مشقّت که براى تحصیل اضافه از آنچه خدا مقرر فرموده، مى‏کشد از به دست آوردن آن اضافه، محروم است و در عین محروم بودن در پیشگاه خالق و خلق، در هر زمینه‏اى مذموم است و چگونه مذموم نباشد کسى که از عهد و پیمان الهى نسبت به روزى بندگان رو گردانده و با گفته و وعده حضرت او درباره روزى که در قرآن فرمود:

شما را از عدم به وجود آورد، آن گاه روزى داده، سپس مى‏میراند و آن گاه زنده مى‏کند.

مخالفت کرده!!

 [وَالْحَریصُ بَیْنَ سَبْعِ آفاتٍ صَعْبَةٍ:

1- فِکْرٌ یَضُرُّ بِدینِهِ وَلا یَنْفَعُهُ‏

2- وَهَمٌّ لا یَتِمُّ لَهُ أقْصاهُ‏

3- وَتَعَبٌ لا یَسْتَریحُ مِنْهُ إلّاعِنْدَ الْمَوْتِ‏

4- وَخَوْفٌ لا یُورِثُهُ إلّاالوقُوعَ فیهِ‏

5- وَحُزْنٌ قَدْ کَدَّرَ عَلَیْهِ عَیْشَهُ بِلا فائِدَةٍ

6- وَحِسابٌ لا مَخْلَصَ لَهُ مَعَهُ مِنْ عَذابٍ‏

7- وَعِقابٌ لا مَفَرَّ لَهُ مِنْهُ وَلا حیلَةَ]

آفات حرص‏

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید:

حریص دچار هفت آفت است که نجاتش از هر یک از آن آفات در نهایت صعوبت و دشوارى است:

1- فکر واندیشه و نقشه و حیله براى جمع کردن اضافه‏تر از نیاز و مقرّرى که این‏گونه فکر، آفت آخرت است و نسبت به دنیاى انسان نفع و سودى ندارد، چرا که زائد بر قسمت، آن هم از کسى که با خدا معامله ندارد، قابل انتفاع نیست و غیر زحمت و ریاضت و بار سنگین آخرت، چیزى بر آن مترتب نیست!

2- همّ و غم و هیجان که محصول حرص بر تحصیل دنیاست و این همّ و غم‏ زاییده عدم رضایت انسان به قسمت الهى است و این آفتى است که از درون و برون هم چو خوره انسان را مى‏خورد!

3- رنج و زحمت که جز به وسیله مرگ از آن راحت نمى‏شود.

4- ترس از دست رفتن جمع شده که مورث ترس دیگر است. به این صورت که حریص مى‏ترسد چه شود و به که بدهد و از که بستاند، تا تلف نشود و در سرمایه قصورى راه نیابد و حاصل هر خوفى نیست، مگر افتادن در خوف دیگر، مثل طلبى که از کسى دارد، تا وصول نشده است خوف دارد که آن کس شاید بمیرد و مالش بسوزد و بعد از وصول خوف آن دارد که مبادا به چنگ سارقى افتد، یا آفتى به او رسد، غرض این که حریص مالدار، مانند ماردار هرگز از خوف و ترس فارغ نیست و از تشویش و اضطراب نسبت به ثروتى که جمع کرده خالى نیست.

5- حزنى که اکثر اوقات عیش را بر او مکدّر کند و در خوشى و راحت او نقص بیندازد.

6- حسابى که هرگز از آن فارغ نیست، چنان که دیگران در حساب عمر و طاعت و گناه و وضع آخرت خود هستند، او در حساب مال است و گرفتار غصه و عذاب که چند شده و به کجا رسیده، یا حساب ماه و سال کى منقضى شود تا تن خواه و طلب‏ها وصول گردد و البته نتیجه این حساب، عذاب درون و زحمت برون و محصولش حسرت وقت مرگ و زحمت در برزخ و آتش در قیامت است.

7- مفسده عظیمه دیگر حرص، عقاب الهى است که حریص را از آن گریز و فرارى نیست، چرا که حریص در به دست آوردن گناهکار و در نگاه داشتن مال، مجرم است و چه بسیار که ثروت دنیا، حریص را به انواع محرمات و ارتکاب گناهان دچار کرده و این محرّمات و معاصى، در قیامت مورث عذاب سخت الهى است.

راستى، چه بدبخت و بیچاره‏اند آنان که دچار مرض حرص مال و جاهند و چه خوشبخت و سعادتمند آنان که در حرص ملاقات و لقاى حضرت رب العزه هستند.

آنان ذکرشان مال مال و اینان گفتار قلب و جان و زبانشان یار یار است!

راه علاج حرص‏

گروهى تصور مى‏کنند که آنچه انسان به آن گرفتار است و منبعى براى زدن خسارت و زیان به آدمى است، نجات از آن محال یا حداقل مشکل و سخت است.

ولى این تصور بدون شک تصور نا بجا و غلطى است؛ زیرا رذایل چه از نوع اخلاقى آن و چه از شکل عملى آن، خصالى عارضى هستند که بر اثر بى‏توجهى یا اشتباه یا فضاى غلط محیطى، متوجه انسان شده‏اند و به تعبیر دیگر: اینگونه صفات بر صفحه روان یا قلب یا اعضا هم چون مرض در نواحى جسم آدمى است، چنان چه براى مرض راه علاج و طبیب هست، براى این‏گونه عوارض معنوى هم راه علاج و طبیب هست.

بعثت انبیا و نزول کتب آسمانى وامامت امامان و حکمت حکیمان و عرفان عارفان و ولایت اولیا، براى معالجه امراض معنوى و رفع عیوب روحى و نفسى و آراسته کردن انسان به محامد الهى است.

اگر این عوارض قابل علاج نبود، نعوذ باللّه رسالت رسولان و ارسال کتب و تجلّى وحى و امامت امامان از جانب حضرت الهى کارى لغو و عملى عبث بود.

انبیا، طبیبان این امراض و دستورهاى آنان راه علاج این عوارض است، به شرطى که انسان تسلیم نبوت آنان شده و به نسخه‏هاى شفا بخش و سعادت‏آور آنان عمل کند.

علاج حرص در کلام نراقى‏

حکیم فرزانه ملا احمد نراقى رضوان اللّه تعالى علیه، با توجه به آیات قرآن و روایات و اخبار، نسخه‏اى براى علاج مرض حرص تنظیم کرده و مى‏گوید «13»:

طریقه معالجه حرص، تحصیل صفت قناعت و ازاله مرض حرص است.

و تحصیل صفت قناعت آن است که ابتدا تأمّل کند در زحمت جمع مال و تصدیع آن و آفات دنیویه که از براى مال است و حوادثى که در پى دارد.

و ببینید که زیادتر از قدر ضرورت، دنیا را چه ثمر و چه فایده است، اگر از براى اولاد ذخیره مى‏کنى، بدان که خداى تو و اولاد یکى است، آن که روزى به تو داده به او نیز خواهد داد.

تو غم فرزندى را مى‏خورى که از نطفه تو حاصل شده، چگونه آن که او را آفریده غم او را نمى‏خورد، به عزت خودش قسم که او از تو مهربان‏تر است و قدرت او بیشتر و اگر فرزند تو کسى است که باید به تنگى بگذراند، اگر عالم را از براى او ذخیره بگذارى از دست او بیرون مى‏رود، جان من! احتیاج فرزند به مال در حیات اوست، تو که چاره عمر او نتوانى کرد و قدر زندگانى از براى او نتوانى نهاد، چرا در فکر روزى او زحمت مى‏کشى.

ساعتى سر بر زانوى تفکّر و به اطراف ولایات نظرى کن و دور و نزدیک را سیرى کن و ببین کسانى که در عهد تو هستند، چقدر کسانى هستند که صاحب ثروت و جاه و حشمتند و پدر ایشان از براى ایشان ذخیره نگذاشت و چه اشخاص یافت مى‏شوند که به فقر و فاقه مبتلا و اموال بسیار از پدر ایشان مانده بود.

بسى پدران خانه در شهرى ساختند و اولاد ایشان در ولایتى دیگر در خرابه مردند و بسا، ده و مزرعه در کشورى از براى ایشان گذاردند و ایشان به جهت قرص نانى در کشورى دیگر جان دادند!

تو را از حوادث روزگار چه خبر و از گردش افلاک چه اطلاع، چه مى‏دانى تا چند روز دیگر عالم چه وضع خواهد بود؟ و اگر از براى خود جمع مال مى‏کنى، تو اول قدر عمر خود را معین کن و به اندازه آن جمع کن، تو چه مى‏دانى که نام تو در سال دیگر در دفتر مردگان ثبت خواهد بود یا در صحیفه زندگان و چون قوت سال خود را دارى کفایت کن و حساب خود را زیاد مکن، علاوه بر این‏ها آن که تأملى کن و ببین وقتى هست که سیر شوى و دیگر در صدد جمع مال نباشى و هر چه اندوزى باز در فکر زیادتر خود را مى‏سوزى، پس یک مرتبه قانع شو و از همه زحمت‏ها فارغ شو.

چون در این‏ها تأمّل نمودى، دیده بگشا و در احوال مردمان نظرى کن و ببین، در سیرت و طریقه اعاظم افراد بنى آدم و اعزه مخلوقات عالم از پیغمبران مرسل و اولیاى مکمل و محرمان حرم عزت و بار یافتگان خلوت قرب رب العزّه که چگونه به قلیلى از دنیا اکتفا نمودند و به قناعت گذرانیدند و زاید از قدر ضرورت را نگاه نداشتند.

نگاه کن به شیوه مشرکان و کفار از هنود و یهود و نصارى و اراذل افراد بشر که چگونه در صدد جمع مال و تنعم و التذاذ و زیاد کردن مایه و املاک و ضیاع و عقارند.

مى‏دانم که شک نخواهى کرد در این که اقتدا به اعزه و اجلّاى خلایق بهتر است از پیروى اراذل، بلکه هر که اندک شعورى داشته باشد، مى‏فهمد که کسى که حریص بر لذت‏هاى دنیویه است و حرص بر اکل و شرب و جماع و وقاع دارد، از افق انسان خارج و در خیل بهائم داخل است؛ زیرا که این‏ها از لوازم بهائم و چهارپایان است و هر چند کسى در این‏ها به مرتبه اعلى برسد، لذت او بیشتر از چهار پایان نخواهد بود و هیچ حریص شکم پرست نیست، مگر این که گاو و خر از آن بیشتر مى‏خورند و هیچ حریص بر جماع نیست، مگر آن که خروس از آن بیشتر جماع مى‏کند و خود ظاهر است که از چنین صفتى چه اثرى خواهد دید.

و تأمل کن در عزت قناعت و فراغ بال و اطمینان خاطر قانع و چون در این‏ها تأمل نمودى، در معالجه آن بکوش و طریقه آن این است که در امر معیشت خود میانه روى و اقتصاد را پیشه خود کنى و راه مخارج را به قدر امکان سد کنى و ملاحظه جزئى و کلى مخارج خود را بکنى و هر چه ضروریه نیست و معیشت بدون آن ممکن است از خود دور کنى؛ زیرا که با وجود کثرت مخارج، قناعت ممکن نیست.

پس اگر تنها و منفرد باشى، اکتفا کن به جامه سبکى و قناعت کن به هر غذایى که هم رسد و نان خورش کم بخور و چون بخورى از یک نان خورش تجاوز مکن و هم چنین در سایر چیزهایى که به آن احتیاج عیال باشى هر یک را بر این حد بدار و جزئى جزئى خرجى که مى‏خواهى بکنى، تأمّل کن و ببین اگر زندگانى موقوف به آن نیست دست بردار و هر گاه کسى به این نوع رفتار کند و بناى امر خود را بر این گذارد و قناعت و اقتصاد را پیشه خود سازد از براى گذران به زحمت نمى‏افتد هر چند عیالمند باشد و محتاج به خلق نمى‏شود هم چنان که ظاهر وبیّن اخبار در آن صریح است.

حضرت محمد صلى الله علیه و آله فرمود:

محتاج نشد هر که میانه روى کرد «15».

و فرمود:

تدبیر کار خود نصف معیشت است‏ «16».

و فرمود:

هر که قناعت کند خدا او را بى‏نیاز مى‏کند و هر که اسراف مى‏کند خدا او را فقیر مى‏نماید و شک نیست که هر که بناى قناعت گذارد، از احتیاج به مردم خلاص مى‏شود و از چاپلوسى و تملّق ناکسان فراغت مى‏یابد و در نزد خالق و خلق، عزیز مى‏گردد «17».

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام مروى است:

میانه روى امرى است که خدا آن را دوست دارد و اسراف چیزى است که خدا آن را دشمن دارد، حتى دور انداختن استخوان خرما و ریختن زیادتى شربت آب.

و فرمود:

من ضامنم از براى کسى‏که میانه روى کند، هرگز فقیر نشود «18».

بعد از آن که امر معیشت او بالفعل درست شد، دیگر از براى بعض مضطرب و مشوّش نباشد و اعتماد بر فضل و کرم خدا کند و بداند که روزى از براى او مقرر شده و به او خواهد رسید اگر چه حرص نورزد و راهى از براى حداقل خود نداند، چگونه چنین نباشد و حال آن که حق تعالى مى‏فرماید:

[وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُها] «19».

و هیچ جنبده‏اى در زمین نیست مگر این که روزىِ او برخداست.

و نیز مى‏فرماید:

[وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً* وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ‏] «20».

و هر که از خدا پروا کند، خدا براى او راه بیرون شدن [از مشکلات و تنگناها را] قرار مى‏دهد.* و او را از جایى که گمان نمى‏برد روزى مى‏دهد.

باید هر کسى در امر زندگانى و گذران خود نگاه به بالاتر از خود نکند، بلکه نظر به پست‏تر از خود نماید و اطاعت شیطان را نکند؛ زیرا که آن لعین نظر هر کس را در امر دنیا به بالاتر از خود مى‏اندازد و به او مى‏گوید: هان! فلان و فلان را ببین چگونه تنعم مى‏کنند و چه طعام‏هاى لذیذ مى‏خورند و چه لباس‏هاى نیکو مى‏پوشند، خود را از آنان پست‏تر مکن و در طلب دنیا سستى منماى و در کار دین، چشم آدمى را به پست‏تر از خود مى‏گشاید و مى‏گوید: چرا خود را زحمت مى‏دهى و تعب مى‏کشى و چندین از خدا مى‏ترسى، فلان و فلان از تو عالم‏ترند و این قدر نمى‏ترسند!!

اى خداى مهربان! ما را در علاج امراض قلبیه و روحیه و فکریه و نفسیه، توفیق رفیق راه کن و خانه قلب را با لطف و کرمت از اغیار خالى کرده، نورت را براى ابد در آن خانه مقیم فرما، شربت محبتت را به ما بچشان و با داروى عشقت، تمام دردهاى ما را درمان کن.

به قول بلبل گلستان عشق، فیض عاشق:

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- الخصال: 2/ 450، حدیث 55؛ التوحید: 376، باب 60، حدیث 21؛ بحار الأنوار: 70/ 160، باب 128، حدیث 1.

(2)- الأمالى، صدوق: 20، المجلس السادس، حدیث 4؛ روضة الواعظین: 2/ 442؛ بحار الأنوار: 70/ 160، باب 128، حدیث 2.

(3)- الخصال: 2/ 348، حدیث 21؛ معانى الأخبار: 177، حدیث 1؛ بحار الأنوار: 70/ 160، باب 128، حدیث 3.

(4)- الأمالى، صدوق: 393، المجلس الثانى والستون، حدیث 4؛ وسائل الشیعة: 7/ 82، باب 31، حدیث 8790؛ بحار الأنوار: 70/ 161، باب 128، حدیث 4.

(5)- الخصال: 1/ 69، حدیث 104؛ وسائل الشیعة: 16/ 20، باب 64، حدیث 20856؛ بحار الأنوار: 70/ 161، باب 128، حدیث 6.

(6)- الخصال: 1/ 82، حدیث 8؛ وسائل الشیعة: 9/ 40، باب 5، حدیث 11473؛ بحار الأنوار: 70/ 161، باب 128، حدیث 9.

(7)- الخصال: 1/ 124، حدیث 121؛ روضة الواعظین: 2/ 424؛ بحار الأنوار: 70/ 162، باب 128، حدیث 10.

(9)- الخصال: 1/ 242، حدیث 96؛ مشکاة الأنوار: 256، فصل 3؛ بحار الأنوار: 70/ 162، باب 128، حدیث 11.

(10)- الخصال: 1/ 50، حدیث 61؛ روضة الواعظین: 2/ 423؛ بحار الأنوار: 70/ 163، باب 128، حدیث 17.

(11)- سعدى. (12)- روم (30): 40.

(13)- بوستان سعدى شیرازى.

(14)- بوستان سعدى شیرازى.

(15)-/ عدة الداعى: 84.

(16)-/ مجموعة ورام: 1/ 167.

(17)- معراج السعادة: 306.

(18)- معراج السعادة: 306.

(19)- هود (11): 6.

(20)- طلاق (65): 2- 3.