از امام صادق علیه السلام روایت شده است: به داوود پیامبر وحی آمد که چون بندة مؤمنم مرتکب گناهی شود و به سویم بازگردد و هرگاه به یاد معاصی خویش افتد و از من شرمسار گردد، وی را بیامرزم و خلافش را از یاد فرشتگان نگهبانش ببرم و آن گناه را به حسنه مبدل سازم که از هر مهربانی مهربان ترم»

چون خداوند، علیم و حکیم است و به این ضعف ها و نقص های بشر آگاه است و می داند انسان در راه کمال، گاهی دچار اشتباه و خلاف می شود، لذا در توبه را برایش باز می گذارد و با اصلاح مسیر، به بنده اش اجازه می دهد، تا راه خود به سوی کمال را ادامه دهد

توبه کننده باید حقوق تضییع شدة مردم را جبران نماید و حق الناس را به طور کامل پرداخت کند و رضایت افرادی را که حقوق شان را تباه ساخته جلب نماید

بازگشت به بارگاه حق

توبه، به معنای بازگشت بنده از عصیان و سرکشی و روی آوردنش به طاعت و عبادت است. انسان در این حالت، دل را از گناه و معصیت خالی کرده، خود را برای رسیدن به بارگاه قرب الهی مهیا می کند، زیرا تاریکی گناه، میان او و الطاف الهی، حجابی گسترده افکنده است. البته بنده ای که می خواهد از گناه برگردد، باید ایمان، یقین و اعتقاد به توحید و اعتماد به خدا را در وجود خویش احیا کند تا بدین وسیله، شعله های ندامت در اندرونش برافروخته گردد و بدین سان، از معاصی گذشته متأثر شده و حتی آرزو کند که ای کاش آن رفتار بد و کردار زشت از او صادر نشده و در کارنامة اعمالش ثبت نشده بود.1

خوبی؛ جایگزین بدی ها

قرآن کریم، در ایة 70 سورة فرقان می فرماید: مگر کسی که توبه کند، ایمان آورد و عمل شایسته انجام دهد». بر اساس این ایه، ایمان و عمل نیک، قدرت آن را دارد که سیئات را به حسنات تبدیل کند و در صورت توبة راستین، بدی ها از کارنامة آدمی حذف و اعمال خوب جایگزین آن شود.2

مثال روشن آن، کودها و زباله هایی است که در مزارع، بوستان ها و باغ ها ریخته می شود، اما همین ضایعات که مزاحم بهداشت و سلامتی انسان ها هستند و بوی بد آن ها همه را آزرده می سازد، توسط ریشه های گل ها و گیاهان جذب شده و تبدیل به موادی نیکو می شوند و در افزایش بوی خوش گل ها و مزة شیرین میوه ها و خواص محصولات مؤثر واقع می شوند.

آری، انسان شاید تصور نکند، این همه فضولات تنفرآور، روزی چنین به عطرافشانی در بوستان ها و طراوت محصولات باغ ها کمک خواهد کرد. مثال دیگر، بذرهای میوه است که در درون خاک پوسیده کاشته می شود، اما رفته رفته این بذر، تبدیل به میوه ای خوش طعم یا گیاهی مفید خواهد شد.

این است معنای این ایه که: پس خداوند، بدی هایشان را به نیکی ها تبدیل می کند».3

خوشا به حال آنان که از بدی ها توبه کرده و زهرها و سم ها را به شهد باحلاوت مبدل ساخته اند.

درهای باز را به روی خود نبندیم!

بنده ای که سراپایش در آتش خطا می سوزد و پشیمانی و حسرت، در دلش آتشی سوزنده برپا کرده است و به هیچ کس و هیچ چیز امیدی ندارد تا او را از این وضع خطرناک و هلاک کننده رهایی ببخشد، متوجه چشمة پرفیض رحمت الهی می گردد که او را بازمی خواند و خطاهایش را می بخشد، چراکه خداوند، در حق بندگانش بسیار آمرزنده و مهربان است:

و هرکس توبه کند و نیکوکار شود، البته ندامتش به درگاه حق، قبول می شود».4

و این تا زمانی است که نفس در رفت و آمد بوده و فرصت باقی است و الّا پس از گذر فرصت، حسرت سودی ندارد. در حقیقت، توبه، پرتوی از فضل عظیم الهی و دری همیشه گشوده از رحمت پروردگار است، و بدبخت کسی است که خود را از این درگاه محروم کند و روز قیامت در مقام عذرخواهی بگوید: خدایا! نادان بودم، گرفتار غضب و شهوت گشتم و در برابر وسوسه های شیطانی عاجز شدم و...». در برابر این عذرها به او گفته می شود: مگر برای تو راهی قرار ندادیم، چرا این راه را بر روی خود بستی»؟

البته توفیق توبه را نیز باید از خداوند بخواهیم.

پنجرة باز رحمت

در موضوع توبه، حساب همة افراد یکسان نیست. تفاوت ها، شرایط و نوع غفلت ها، جهالت ها و اغراض و مقاصد افراد در قبولی ندامت، اثرهای گوناگونی می گذارد.

در سال نهم هجرت که بنا بود مسلمانان برای غزوة تبوک به قلمرو روم بروند، سه نفر از مسلمانان، بدون هیچ گونه عذری، در مدینه ماندند و نشستن در خانه را بر نبرد در راه خدا ترجیح دادند. چون لشکر پیامبر صلی الله علیه و آله از آن غزوه بازگشت، این سه نفر، به استقبال رفتند و بر رسول اکرم صلی الله علیه و آله سلام کردند، اما خاتم رسولان از ایشان روی برگردانید و به عذرخواهی آنان اعتنایی نفرمود، مردم نیز تبعیت کردند و با این سه نفر قطع رابطه کردند. تا جایی که به قول قرآن، چنان شرایط، برای آنان سخت و آشفته شد که زمین با آن وسعت و فراخی، بر آنان تنگ شد و به ناچار به کوه ها پناه بردند. در این حالت، خداوند توبة آنان را پذیرفته و در پرتو عنایت پیامبر و جامعة اسلامی قرار گرفتند.5

در واقع، آن گاه که متوجه شدند پناهگاهی جز خدا ندارند، ندامت آنان نتیجه داد.

توبه؛ بازگشت به شناخت و معرفت

از قرآن چنین برمی اید که توبة کسانی پذیرفته می شود که از روی جهالت، یا بر اثر غلبة هوی و هوس گناه کنند، ولی بعد، به یک نوع معرفت و خودآگاهی برسند و از این مسیر بازگردند، والا بعد از قطعی شدن مرگ و آشکار شدن نشانه های آن، توبه قبول نمی شود.

علت عدم پذیرش ندامت در این حالات، آن است که ناامیدی از زندگی و خوف قیامت، او را ناگزیر به ندامت کرده و آن گاه که نه مجالی برای حیات دنیوی و نه فرصتی برای عملی مفید و صالح هست، پشیمانی سودی نخواهد داشت و این بازگشت، بازگشتی راستین و حقیقی نخواهد بود. وانگهی بنده، در چنین حالاتی به حسنات و ترک بدی ها مجبور و از حد تکلیف خارج شده و دیگر مستحق تشویق و تنبیه نیست.6

از امام صادق علیه السلام روایت شده است: به داوود پیامبر وحی آمد که چون بندة مؤمنم مرتکب گناهی شود و به سویم بازگردد و هرگاه به یاد معاصی خویش افتد و از من شرمسار گردد، وی را بیامرزم و خلافش را از یاد فرشتگان نگهبانش ببرم و آن گناه را به حسنه مبدل سازم که از هر مهربانی مهربان ترم».7

توبه برای مؤمنان؟

قرآن در ذکر اوصاف مؤمنان راستین، به همین ویژگی توبه توجه زیادی نموده است. سئوال این است که اگر شخصی به خدا ایمان دارد، پس چرا این ویژگی درباره اش ذکر شده است؟

جواب، این است که: آنان در راه راست در تلاشند، اما گاهی اشتباه می کنند و غافل می شوند؛ لذا راه صحیح برای شان باز است. اینان، در راه رسیدن به پروردگارشان، در تلاشند و امکان دارد گاهی سختی ها و مشکلات، آن ها را ناامید کند و یا وقتی به سختی ها دچار می شوند، جزع و فزع و فریاد کنند.

با توبه، آدمی می تواند این کاستی ها را برطرف کند و چون خداوند، علیم و حکیم است و به این ضعف ها و نقص های بشر آگاه است و می داند انسان در راه کمال، گاهی دچار اشتباه و خلاف می شود، لذا در توبه را برایش باز می گذارد و با اصلاح مسیر، به بنده اش اجازه می دهد، تا راه خود به سوی کمال را ادامه دهد. خدا می خواهد آدمی در تلاش به سوی حقیقت، سبک بار باشد؛ دلربایی ها، امیال نفسانی و شهوانی، او را سنگین ننماید و جاذبه های غلط، او را فریب ندهد.

بهره گیری از شادی های مشروع و نعمت های الهی، به شرط آن که در حد اعتدال باشد، همه فرع و شاخ و برگ آن سعادت واقعی است و نباید کمال طلبی ما را تحت شعاع قرار دهد. راننده ای که به سوی هدفی در حرکت است، می تواند در پارک ها و قهوه خانه های مسیر توقف کند، ولی باید بداند که نباید از مقصد اصلی باز بماند. فرصت ها کوتاهند و شیطان در کمین و توفان ها در حال وزیدن. مبادا باتلاق ها را با چشمه های ناب یکی بگیریم.

وارستگی از وابستگی

برای ساختن خود، باید ابتدا وابستگی های درونی و بیرونی را از بین برد. جاذبه هایی که انسان را به پستی می کشاند و او را به خوش گذرانی و عیش و نوش دعوت می کند، باید قاطعانه تحت کنترل ایمان و خرد دراید.

انسانی که صفحة افکار وجودش پاک و پیراسته شد و آفت های درونی را از بوستان خویش زدود، بهتر می تواند به شکوفایی برسد. غیر از این آفت زدایی، باید شاخ و برگ های اضافی که مانع رشد اصلی هستند، کنترل و احیاناً حذف شوند تا درخت وجود بتواند برگ و بار مفید دهد. یک باغبان، به آفت کش، مراقب است که گیاهان به آفت ها و مزاحم های مرگ آور مبتلا نشوند، اما کسی که آگاهی ندارد، فکر می کند آن باغبان، درختان باغش را مسموم می کند! آن گاه که باغبان با اره، شاخ و برگ های درختان را قطع می کند. شاید در نگاه اول، تصور شود او با باغ خویش سر ناسازگاری دارد و می خواهد این درختان سرسبز را از نعمت رشد و شکوفایی محروم کند ولی او می خواهد درخت از برخی وابستگی های مضر رها شود تا بهتر بتواند طراوت خود را به دست آورد.

آدمی هم در مسیر کمال طلبی و در جادة حقیقت، چنین وضعی دارد. باید موانع را از سر راه خود بردارد و به اصلاح خویش بپردازد و پیرایش و پالایش شده به سوی معبود گام بردارد.

پس باید فرصت ها را غنیمت شمرد و با چراغ توبه، تاریکی ها را روشن کرد.

پله های پاکی

شخص تائب، باید تصمیم قاطع بر ترک معصیت بگیرد و اگر احیاناً به دلیل طغیان نفس و اغوای شیطان به گناه روی آورد، بلافاصله عزم بر ترک آن کند. چون استغفار او، با مداومت بر گناه، پذیرفته نمی شود. چنین کسی به فرمایش امام رضا علیه السلام، خدای خویش را مسخره می کند.8

توبه کننده باید حقوق تضییع شدة مردم را جبران نماید و حق الناس را به طور کامل پرداخت کند و رضایت افرادی را که حقوق شان را تباه ساخته جلب نماید و اگر در طاعات و عبادات کوتاهی کرده، همه را قضا نماید. امام باقر علیه السلام فرمودند: تا حق هر ذی حقی را ادا نکنی، توبه صورت نگرفته است».9

شخصی در حضور حضرت علی علیه السلام عبارت استغفر الله» را بر زبان آورد. حضرت به وی فرمود: ایا می دانی استغفار چیست»؟ آن گاه فرمودند: برای آن شش چیز لازم است: ندامت از گذشته، عزم بر ترک آن برای همیشه، ادای حقوق دیگران، و نیز گوشتی که از حرام روییده با اندوه آب کنی تا گوشت جدید بروید، زحمت عبادت را بچشی، همان گونه که شیرینی گناه را چشیده ای و هرگاه چنین کردی بگو استغفر الله».10

توبه، چهار مرتبه دارد:

1. بازگشت از کفر به ایمان و از ایمان عادتی و موروثی به باوری معرفتی، و دست برداشتن از اعتقادات موهوم، باطل و خرافی.

2. بازگشت از معصیت ـ چه کوچک و چه بزرگ ـ به سوی طاعت، و از تمرد به بندگی، و از مخالفت به موافقت.

3. بازگشت از مکروهات و نیت ها و خواطر شیطانی و امور لغو و بیهوده، که اگرچه عقاب آور نیستند، ولی موجب نقصان در نفس و تنزل مقامات معنوی می شوند.

4. بازگشت از کوتاهی ها یا تقصیرات در معرفت حق و شکرگذاری در برابر نعمت های الهی و انجام وظایف بندگی، آن چنان که شایسته و سزاوار خداوند متعال و یا لااقل در حد توان بنده است.

پی نوشت

1. معراج السعاده، ملااحمد نراقی، ص 526.

2. مجمع البیان، طبرسی، ج 1، ص 201.

3. سوره فرقان، ایه 70.

4. سوره فرقان، ایه 71.

5. تفسیر المیزان، ج 9، ذیل ایات 46 و 118 سوره توبه. تاریخ پیامبر اسلام، ایتی، 639 ـ 640.

6. معارف و معاریف، ج 3، ص 702 ـ 703.

7. بحارالانوار، مجلسی، ج 6، ص 27.

8. اصول کافی، کلینی، ج 2، ص 504.

9. همان، ص 331.

10. بحارالانوار، ج 6، ص 36.

پی نوشت ها:
1. منبع اصلی ارجاعات پاورقی (موسوعة کلمات امام حسن(ع)) و ترجمه آن می باشد که هر دو توسط پژوهشکده باقرالعلوم(ع) تدوین و به زیور طبع آراسته شده است.
2. بحارالانوار، ج 43، ص 338؛ انوارالبهیه، ص 76؛ المناقب، ج 4، ص 7.
3. زمر / 10.
4. المعجم الکبیر، ج 3، ص 92، ح 2760؛ مجمع الزوائد، ج 2، ص 305.
5. امالی طوسی، ص 559.
6. نور / 1؛ قدر /1ـ3؛بحارالانوار،ج18،ص127.
7 و 8 / اعراف / 199.
9. قلم / 4.
10. بحارالانوار، ج 78، ص 114.
11. زخرف / 44.
12. بحارالانوار، ج 23، ص 173.
13. قصص / 85.
14. بحارالانوار، ج 21، ص 121 و نمونه های دیگر.
15. ر.ک. به: مقاتل الطالبین، ص 55، مقتل الحسین(ع)، ج 1، ص 114.
16. هود / 7.
17. تفسیر فرات کوفی، ص 183، ح 235.
18. آل عمران / 33.
19. بحارالانوار، ج 43، ص 358.
20. نساء / 34.
21. امالی طوسی، ص 718، ح 1518.
22. فصلت / 40.
23. الفتوح، ج 3 و 4، ص 282.
24. مائده / 87.
25. مقتل الحسین(ع)، ج 1، ص 114.
26. توبه / 100.
27. توبه / 19.
28. تفسیر فرات کوفی، ص 169، ح 217.
29. بحارالانوار، ج 35، ص 339.
30. انفطار / 8.
31. بحارالانوار، ج 24، ص 316؛ تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 522.
32. فتح / 29.
33. کشف الیقین، ص 368.
34 و 35. آل عمران/ 134.
36. بحارالانوار، ج 43، ص 352.
37. بقره / 197.
38. کشف الغمّه، ج 1، ص 572.
39 و 40. هود / 52.
41. مکارم الاخلاق، ص 327.
42. بحارالانوار، ج 32، ص 228؛ امالی صدوق، ص 82.
43. همان، ج 44، ص 33.
44. همان، ج 2، ص 82؛ امالی طوسی، ص 561؛ بحارالانوار، ج 10، ص 138.
45. یوسف / 38.
46. شوری / 23.
47. امالی طوسی، ص 269

انسان‌ها همیشه شیفته‌ی آدم‌های دیگر می‌شوند. شیفته‌ی مقام، جمال، کمال، قدرت و ...و وقتی شیفته شدند خاضع می‌شوند و سپس به زیارتشان می‌روند و برای گوشه‌ی چشمی از طرف آنان دست و پا می‌شکنند و اگر از دستشان دادند، آثارشان را در موزه می‌گذارند و هر بار که دلشان تنگ می‌شود به آن‌ها نگاه می‌کنند و لذت را مرور می‌نمایند.

چرا همه عاشقیم
از خودمان بپرسیم که ما شیفته‌ی که هستیم؟! کدام هنرپیشه، کدام بازیکن، کدام پادشاه و کدام ... دلمان برده است؟! راستی چرا همه عاشقیم؟ اگر به فطرت خود سرکی بکشیم جواب این سوال را می‌یابیم. بله؛ فطرت ما کمال طلب است از همان ابتدا دنبال بهترین‌ها بودیم و زیبایی و کمال را ستایش می‌کردیم و در مقابلش فروتن بودیم. (1) اما فرق کمال حقیقی و مجازی در این است که حقیقی با تو می‌ماند و افزایش می‌یابد و مجازی می‌رود و می‌گذاردت. مثل کف دریا ابتدا شیفته می‌شوی و سپس می‌بینی محو شد! حقیقت وحدت دارد و باطل پراکنده و مشوش است مثل بیداری و خواب. (2)
وقتی به زیارت کمال حقیقی می‌رویم، احساس لذت می‌کنیم؛ زیرا خود و وجود حقیقی خود را در آینه می‌بینیم؛ با خود می‌گوییم وه که به چه می‌توان رسید! انگار همان موقع قلمویی برمی‌داریم و جمالی را که دوست داریم برای خودمان می‌کشیم؛ درست همان جمالی که به زیارتش آمده‌ایم و فروتنانه مقابلش نشسته‌ایم.
اگر ما مستعد عاشق شدنیم، چرا عاشق عشقِ بهترین معشوق‌های جهان نشویم؟ اگر ما مستعد این باشیم که خواسته‌های دل انسان کامل؛ شگفت‌انگیزترین موجود خلقت را برآوریم و این نکنیم روزی احساس شرم نخواهیم کرد؟! چرا برای برآوردن خواسته‌های محبوبمان نمی‌دویم؟
لیلیِ لیلی‌ها
اگر بگویم که همانانی که کمال و جمالشان دلت را برده و به زیارتشان می‌روی، خود نیز عاشقند؛ (3) برایت جذاب نیست که بدانی محبوبِ محبوب تو کیست؟ پس با من بیا تا نشانت دهم شیفتگی چیست و شیفته‌ی که باید بود:
خداوند عزّوجلّ در شب معراج به پیامبر خود فرمود: یا محمدُ! أحبِبهُ فَإنّی أحِبُّهُ و اُحِبُّ مَن یُحِبُّهُ (4): ای محمد! او را دوست بدار! به راستی که من او و تمام محبّان او را دوست دارم.
پیامبر رحمت که خاطرخواه زیاد دارد، می‌دانی درباره‌ی او چه فرمود؟: بِأبی وَ أُمّی سَمیی وَ شَبیهی ... (5): پدر و مادرم فدایش باد! او هم نام من و شبیه من است ...»
مولا علی علیه السّلام که مرام او غیر مسلمانان را نیز شیفته کرده‌ است،(6) وقتی در مورد اوصاف او سخن گفت با حالتی سرشار از عشق و اشتیاق به سینه‌‌ی خود اشاره کرد و آهی کشید. (7)
امام باقر علیه السلام پس از صحبت درباره‌ی حتمی بودن قیام او فرمودند: پدر و مادرم به فدای او که هم نام من و هم کنیه‌ی من است... (8)
و امام صادق علیه السلام را دیدند که روی خاک‌ها نشسته و مانند مادرِ فرزند از دست داده به پهنای صورت اشک می‌ریزد و زمزمه می‌کند: «آقای من! غیبت تو خواب از دیدگانم ربوده و خاطرم پریشان ساخته و آرامش دل را از من گرفته ...» (9)
امام رضا علیه السّلام نیز این‌گونه از مهر خود به او سخن می‌گوید: «بِأبی وَ أُمّی! سَمِیّ جَدّی وَ شَبیهی وَ شَبیه موسی بنِ عَمرانَ عَلیهِ جُیوبُ النّورِ تَتَوَقَّدُ بِشُعاعِ ضیاءِ القُدسِ ...»(10) : پدر و مادرم فدای تو که هم نام جدم و شبیه من و شبیه موسی بن عمرانی بر او جامه ها (نوارها)یی از نور است که از فروغ روشنایی قدس می‌درخشد.

سرمایه عشق، امانت خداوند
به راستی چرا آنان که خوبی جلویشان لُنگ می‌اندازد، امام مهدی علیه افضل الصلاة و السّلام را دوست دارند؟! این افتخار ندارد که همانی که همه‌ی خوبان پس از شناخت او، عاشقش می‌شوند، امام ماست؟!
دلی را ندیدم ز عشقت نلرزد چو از تو نوشتم، چو از تو سرودم (11)
این باعث لذت نیست که ما به او خدمت کنیم؟! وجودی که آروزی خدمتش را بزرگانمان داشتند. (12)
آیا کمال و جمالی بهتر از او سراغ داریم؟ قهرمان مهربان ما با کدام هنرپیشه و با کدام پادشاه قابل قیاس است؟! (13)
اگر ما مستعد عاشق شدنیم، چرا عاشق عشقِ بهترین معشوق‌های جهان نشویم؟ اگر ما مستعد این باشیم که خواسته‌های دل انسان کامل؛ شگفت‌انگیزترین موجود خلقت را برآوریم و این نکنیم روزی احساس شرم نخواهیم کرد؟! چرا برای برآوردن خواسته‌های محبوبمان نمی‌دویم؟
وقتی از خود خداوند تعالی تا هر فردی که مولای ما را می‌شناسد عاشقش می‌شود، چرا ما از قافله عقب بمانیم و دلمان را به عشق‌های مجازی که محو شدنی هستند، بسپاریم؟
ما مستعد عشق هستیم
ما عاشق آفریده شده‌ایم و فطرتاً میل به انسان‌های کامل داریم، انسان‌های کامل و دوست داشتنی خودشان عاشق امام مهدی علیه السلام بودند؛ پس ظرفیت عشقمان را برای غیر او به کار نبریم. وقتی از خود خداوند تعالی تا هر فردی که مولای ما را می‌شناسد عاشقش می‌شود، چرا ما از قافله عقب بمانیم و دلمان را به عشق‌های مجازی که محو شدنی هستند، بسپاریم؟ ما مستعد عشق به حضرت حجت ارواحنا فداه هستیم این استعداد را پرورش دهیم.

h
1) همه عمر بر ندارم سر از این خمار مستی/که هنوز من نبودم که تو در دلم نشستی: مصلح الدین سعدی شیرازی.
2) ر.ک: ادب فنای مقربان(شرح زیارت جامعه کبیره)، عبدالله جوادی آملی، ج1.
3) أین وجه الله الذی یتوجه الیه الاولیاء: کجاست آن وجه خدا که اولیا به سوی او توجه و توسل می‌جویند؟: فرازی از دعای ندبه، مفاتیح الجنان.
4) بحار الانوار، علامه مجلسی، ج36، ص 323.
5) علی بن محمد خزاز قمی، کفایة الاثر، ص 156.
6) به نمونه‌ای اکتفا می‌نماییم: جبران خلیل جبران (م 1883- 1931) نویسنده ی متفکر مسیحی: ... او در گذشت در حالیکه شهید عظمت خویش گردید؛ درگذشت در حالیکه دلش از شوق پروردگار پر بود. حقیقت مقام و منزلتش را عرب نشناخت تا آنکه از همسایگان عرب مردمی از سرزمین پارس به پا خاستند و فرق میان گوهر و سنگریزه را شناختند.(نقل از: صوت العدالة الإنسانیة، ج5، ص1222)
7) الغیبة نعمانی، ص 212، ح1.
8) همان، ص 86.
9) بحارالانوار، ج 51، ص 219.
10) عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق، ج1، ص9.
11) شاعر: محمد علی جعفریان.
12) امام صادق علیه السلام فرمود: اگر او را درک کنم، در ایام زندگانی‌ام خدمتگزار او خواهم بود.: الغیبة نعمانی، ص 245، ح 23.
13) برخی از کمالات و زیبایی‌های حضرت مهدی علیه السلام: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«... تمام انسان‌های مومن به وسیله‌ی آن شادمان و راضی خواهند شد... او امامی است پرهیزکار و پاک، مسرورکننده و رضایت‌بخش، هدایت‌گر و هدایت‌بخش... در تمام امور، خداوند حکیم را تصدیق می‌کند و خداوند هم او را تصدیق و تأیید خواهد کرد...»: عیون اخبارالرّضا(ع)، ج 1، ص 59، ح 29.
- «و هو اعظم حسباً و اکرم منصباً و ارحم بالرعیه: حسب او از همه بزرگ‌تر، مقامش از همه گرامی تر و نسبت به مردم از همه مهربان‌تر است. عقدالدرر، ص 204.
- السلام علیک ایها العلم المصبوب: سلام بر تو ای علم سرریز و فراوان و بدون نقص.: فرازی از زیارت آل یس، مفاتیح الجنان.
رسول خدا فرمودند: المَهدی مِن وُلدی ... کَأَنَّ وَجهَهُ کَوکَبٌ دُرِّی ...»: مهدی از فرزندان من است ... چهره‌اش مانند ستاره‌ای درخشان است ...: فرائدالسمطین، ج2، ص 565.
- «...یَکونُ عَطاوُهُ حثیاً»: ... بخشش او بسیار است: کشف الغمه، ج2، ص 483.
- او خفته‌ای را بیدار نمی‌کند و خونی را (به ناحق) نمی‌ریزد.: منتخب الاثر، صافی گلپایگانی، ص 478.
و ویژگی‌های دیگری چون:
- دارای بدنی قدرتمند: ر.ک: کمال الدین، ج2، ص 653؛ الحاوی للفتاوی، ص 79.
- شاداب و خرم: السلام علی ربیع الانام و نضره الایام: سلام بر بهار مردمان و خرمی روزگاران.: مفاتیح الجنان زیارت حضرت صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف.
- رحمة للعالمین: اصول کافی، ج1، ص528 (حدیث قدسی لوح)
- غوث: فریادرس: مفاتیح الجنان، زیارت آل یس.
- کاشف البلوی: برطرف‌کننده بلا: همان، زیارت حضرت صاحب الامر.
- کهف: پناه: بحارالانوار، ج102، ص 84.
- عضد: پشتیبان: همان.
- و ...

انسان‌ها همیشه شیفته‌ی آدم‌های دیگر می‌شوند. شیفته‌ی مقام، جمال، کمال، قدرت و ...و وقتی شیفته شدند خاضع می‌شوند و سپس به زیارتشان می‌روند و برای گوشه‌ی چشمی از طرف آنان دست و پا می‌شکنند و اگر از دستشان دادند، آثارشان را در موزه می‌گذارند و هر بار که دلشان تنگ می‌شود به آن‌ها نگاه می‌کنند و لذت را مرور می‌نمایند.

چرا همه عاشقیم
از خودمان بپرسیم که ما شیفته‌ی که هستیم؟! کدام هنرپیشه، کدام بازیکن، کدام پادشاه و کدام ... دلمان برده است؟! راستی چرا همه عاشقیم؟ اگر به فطرت خود سرکی بکشیم جواب این سوال را می‌یابیم. بله؛ فطرت ما کمال طلب است از همان ابتدا دنبال بهترین‌ها بودیم و زیبایی و کمال را ستایش می‌کردیم و در مقابلش فروتن بودیم. (1) اما فرق کمال حقیقی و مجازی در این است که حقیقی با تو می‌ماند و افزایش می‌یابد و مجازی می‌رود و می‌گذاردت. مثل کف دریا ابتدا شیفته می‌شوی و سپس می‌بینی محو شد! حقیقت وحدت دارد و باطل پراکنده و مشوش است مثل بیداری و خواب. (2)
وقتی به زیارت کمال حقیقی می‌رویم، احساس لذت می‌کنیم؛ زیرا خود و وجود حقیقی خود را در آینه می‌بینیم؛ با خود می‌گوییم وه که به چه می‌توان رسید! انگار همان موقع قلمویی برمی‌داریم و جمالی را که دوست داریم برای خودمان می‌کشیم؛ درست همان جمالی که به زیارتش آمده‌ایم و فروتنانه مقابلش نشسته‌ایم.
اگر ما مستعد عاشق شدنیم، چرا عاشق عشقِ بهترین معشوق‌های جهان نشویم؟ اگر ما مستعد این باشیم که خواسته‌های دل انسان کامل؛ شگفت‌انگیزترین موجود خلقت را برآوریم و این نکنیم روزی احساس شرم نخواهیم کرد؟! چرا برای برآوردن خواسته‌های محبوبمان نمی‌دویم؟
لیلیِ لیلی‌ها
اگر بگویم که همانانی که کمال و جمالشان دلت را برده و به زیارتشان می‌روی، خود نیز عاشقند؛ (3) برایت جذاب نیست که بدانی محبوبِ محبوب تو کیست؟ پس با من بیا تا نشانت دهم شیفتگی چیست و شیفته‌ی که باید بود:
خداوند عزّوجلّ در شب معراج به پیامبر خود فرمود: یا محمدُ! أحبِبهُ فَإنّی أحِبُّهُ و اُحِبُّ مَن یُحِبُّهُ (4): ای محمد! او را دوست بدار! به راستی که من او و تمام محبّان او را دوست دارم.
پیامبر رحمت که خاطرخواه زیاد دارد، می‌دانی درباره‌ی او چه فرمود؟: بِأبی وَ أُمّی سَمیی وَ شَبیهی ... (5): پدر و مادرم فدایش باد! او هم نام من و شبیه من است ...»
مولا علی علیه السّلام که مرام او غیر مسلمانان را نیز شیفته کرده‌ است،(6) وقتی در مورد اوصاف او سخن گفت با حالتی سرشار از عشق و اشتیاق به سینه‌‌ی خود اشاره کرد و آهی کشید. (7)
امام باقر علیه السلام پس از صحبت درباره‌ی حتمی بودن قیام او فرمودند: پدر و مادرم به فدای او که هم نام من و هم کنیه‌ی من است... (8)
و امام صادق علیه السلام را دیدند که روی خاک‌ها نشسته و مانند مادرِ فرزند از دست داده به پهنای صورت اشک می‌ریزد و زمزمه می‌کند: «آقای من! غیبت تو خواب از دیدگانم ربوده و خاطرم پریشان ساخته و آرامش دل را از من گرفته ...» (9)
امام رضا علیه السّلام نیز این‌گونه از مهر خود به او سخن می‌گوید: «بِأبی وَ أُمّی! سَمِیّ جَدّی وَ شَبیهی وَ شَبیه موسی بنِ عَمرانَ عَلیهِ جُیوبُ النّورِ تَتَوَقَّدُ بِشُعاعِ ضیاءِ القُدسِ ...»(10) : پدر و مادرم فدای تو که هم نام جدم و شبیه من و شبیه موسی بن عمرانی بر او جامه ها (نوارها)یی از نور است که از فروغ روشنایی قدس می‌درخشد.

سرمایه عشق، امانت خداوند
به راستی چرا آنان که خوبی جلویشان لُنگ می‌اندازد، امام مهدی علیه افضل الصلاة و السّلام را دوست دارند؟! این افتخار ندارد که همانی که همه‌ی خوبان پس از شناخت او، عاشقش می‌شوند، امام ماست؟!
دلی را ندیدم ز عشقت نلرزد چو از تو نوشتم، چو از تو سرودم (11)
این باعث لذت نیست که ما به او خدمت کنیم؟! وجودی که آروزی خدمتش را بزرگانمان داشتند. (12)
آیا کمال و جمالی بهتر از او سراغ داریم؟ قهرمان مهربان ما با کدام هنرپیشه و با کدام پادشاه قابل قیاس است؟! (13)
اگر ما مستعد عاشق شدنیم، چرا عاشق عشقِ بهترین معشوق‌های جهان نشویم؟ اگر ما مستعد این باشیم که خواسته‌های دل انسان کامل؛ شگفت‌انگیزترین موجود خلقت را برآوریم و این نکنیم روزی احساس شرم نخواهیم کرد؟! چرا برای برآوردن خواسته‌های محبوبمان نمی‌دویم؟
وقتی از خود خداوند تعالی تا هر فردی که مولای ما را می‌شناسد عاشقش می‌شود، چرا ما از قافله عقب بمانیم و دلمان را به عشق‌های مجازی که محو شدنی هستند، بسپاریم؟
ما مستعد عشق هستیم
ما عاشق آفریده شده‌ایم و فطرتاً میل به انسان‌های کامل داریم، انسان‌های کامل و دوست داشتنی خودشان عاشق امام مهدی علیه السلام بودند؛ پس ظرفیت عشقمان را برای غیر او به کار نبریم. وقتی از خود خداوند تعالی تا هر فردی که مولای ما را می‌شناسد عاشقش می‌شود، چرا ما از قافله عقب بمانیم و دلمان را به عشق‌های مجازی که محو شدنی هستند، بسپاریم؟ ما مستعد عشق به حضرت حجت ارواحنا فداه هستیم این استعداد را پرورش دهیم.

h
1) همه عمر بر ندارم سر از این خمار مستی/که هنوز من نبودم که تو در دلم نشستی: مصلح الدین سعدی شیرازی.
2) ر.ک: ادب فنای مقربان(شرح زیارت جامعه کبیره)، عبدالله جوادی آملی، ج1.
3) أین وجه الله الذی یتوجه الیه الاولیاء: کجاست آن وجه خدا که اولیا به سوی او توجه و توسل می‌جویند؟: فرازی از دعای ندبه، مفاتیح الجنان.
4) بحار الانوار، علامه مجلسی، ج36، ص 323.
5) علی بن محمد خزاز قمی، کفایة الاثر، ص 156.
6) به نمونه‌ای اکتفا می‌نماییم: جبران خلیل جبران (م 1883- 1931) نویسنده ی متفکر مسیحی: ... او در گذشت در حالیکه شهید عظمت خویش گردید؛ درگذشت در حالیکه دلش از شوق پروردگار پر بود. حقیقت مقام و منزلتش را عرب نشناخت تا آنکه از همسایگان عرب مردمی از سرزمین پارس به پا خاستند و فرق میان گوهر و سنگریزه را شناختند.(نقل از: صوت العدالة الإنسانیة، ج5، ص1222)
7) الغیبة نعمانی، ص 212، ح1.
8) همان، ص 86.
9) بحارالانوار، ج 51، ص 219.
10) عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق، ج1، ص9.
11) شاعر: محمد علی جعفریان.
12) امام صادق علیه السلام فرمود: اگر او را درک کنم، در ایام زندگانی‌ام خدمتگزار او خواهم بود.: الغیبة نعمانی، ص 245، ح 23.
13) برخی از کمالات و زیبایی‌های حضرت مهدی علیه السلام: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
«... تمام انسان‌های مومن به وسیله‌ی آن شادمان و راضی خواهند شد... او امامی است پرهیزکار و پاک، مسرورکننده و رضایت‌بخش، هدایت‌گر و هدایت‌بخش... در تمام امور، خداوند حکیم را تصدیق می‌کند و خداوند هم او را تصدیق و تأیید خواهد کرد...»: عیون اخبارالرّضا(ع)، ج 1، ص 59، ح 29.
- «و هو اعظم حسباً و اکرم منصباً و ارحم بالرعیه: حسب او از همه بزرگ‌تر، مقامش از همه گرامی تر و نسبت به مردم از همه مهربان‌تر است. عقدالدرر، ص 204.
- السلام علیک ایها العلم المصبوب: سلام بر تو ای علم سرریز و فراوان و بدون نقص.: فرازی از زیارت آل یس، مفاتیح الجنان.
رسول خدا فرمودند: المَهدی مِن وُلدی ... کَأَنَّ وَجهَهُ کَوکَبٌ دُرِّی ...»: مهدی از فرزندان من است ... چهره‌اش مانند ستاره‌ای درخشان است ...: فرائدالسمطین، ج2، ص 565.
- «...یَکونُ عَطاوُهُ حثیاً»: ... بخشش او بسیار است: کشف الغمه، ج2، ص 483.
- او خفته‌ای را بیدار نمی‌کند و خونی را (به ناحق) نمی‌ریزد.: منتخب الاثر، صافی گلپایگانی، ص 478.
و ویژگی‌های دیگری چون:
- دارای بدنی قدرتمند: ر.ک: کمال الدین، ج2، ص 653؛ الحاوی للفتاوی، ص 79.
- شاداب و خرم: السلام علی ربیع الانام و نضره الایام: سلام بر بهار مردمان و خرمی روزگاران.: مفاتیح الجنان زیارت حضرت صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف.
- رحمة للعالمین: اصول کافی، ج1، ص528 (حدیث قدسی لوح)
- غوث: فریادرس: مفاتیح الجنان، زیارت آل یس.
- کاشف البلوی: برطرف‌کننده بلا: همان، زیارت حضرت صاحب الامر.
- کهف: پناه: بحارالانوار، ج102، ص 84.
- عضد: پشتیبان: همان.
- و ...

از قول شیطان نقل مى‏کنند که گفته: در سه جا به طور حتم انسان مغلوب من است:

به دست آوردن مال نامشروع،

خرج مال در غیر جاى خودش

و منع حقوق مالى‏.

 
علم و دانش سرمایه و گنجى عظیم است که حضرت حق توفیق تحصیلش را براى انسان فراهم میسازد، شکر و سپاس این نعمت به این است که به خاطر خدا و بیدارشدن غافلان، و آگاه شدن جاهلان، و آباد و عمارت مملکت و به سامان رسیدن ادب و تربیت، و ظهور رشد و کمال ملّت هزینه شود و به دیگران منتقل گردد، و به دست عاشقان این سرمایه و گنج برسد، که هزینه کردن آن و انتقامش به دیگران داراى ثوابى عظیم، و پاداشى با ارزش است.

رسول خدا به على (ع) که مأمور تبلیغ دین و تعلیم دادن احکام به مردم یمن بود فرمود:

«لان یهدى الله بکر جلا واحدا خیرلک من الدنیا وما فیها:» «1»

اگر خدا به وسیله تو یک نفر را هدایت کند براى تو از دنیا و آنچه در آن است بهتر است.

و فرمود:

«ماتصدق الناس بصدقة مثل علم ینشر» «2»

مردم به مانند دانشى که انتشار یابد صدقهاى نپرداخته اند.

و فرمود:

«من افضل الصدقة ان یعلم المرء علما ثم یعلّمه اخاه:» «3»

از برترین صدقات دانشى است که انسان آن را فرا میگیرد، سپس به برادر دینیاش میآموزد.

و فرمود:

«ما اهدى المرء المسلم الى اخیه هدیة افضل من کلمه حکمة یزیده الله بها هدى و یرده من ردى:» «4»

انسان مسلمان به برادرش هدیهاى را برتر از سخن حکیمانهاى که به وسیله آن خدا بر هدایتش بیفزاید یا از گمراهى بازش گرداند عطا نکرده است.

حضرت باقر (ع) میفرماید:

«من علم باب هدى فله مثل اجر من عمل به و لا ینقص اولئک من اجورهم شیئاً!» «5»

کسى که باب هدایتى را تعلیم دهد، براى او پاداشى مانند عمل کنندگان به آن است، و از پاداش عمل کنندگان چیزى کم نمیشود.

حضرت سجاد در روایتى میفرماید:

«اوحى الله عزوجل الى موسى حبّبنى الى خلقى و حبب خلقى الىّ قال: یا رب کیف افعل؟ قال: ذکرهم آلائى و نعمائى لیحبونى فلئن ترد آبقا عن بابى او ضالاعن فنائى افضل لک من عبادة ماة سنة بصیام نهارها و قیام لیلها:» «6»

خدا به موسى وحى کرد مرا محبوب بندگانم گردان، و بندگانم را محبوب من گفت: پروردگارم چگونه این کار را نجام دهم خداوند فرمود: نعمتهاى معنوى و مادى مرا به آنان یادآورى کن تا مرا دوست بدارند، چنانچه یک بنده فرارى از درگاهم را به من بازگردانى، یا گمراهى را به پیشگاهم برسانى براى تو از عبادت صد سال که روزهایش به روزه و شب هایش به عبادت بگذرد بهتر است.

حضرت موسى بن جعفر میفرماید:

«فقیه واحد ینقذ یتیما من ایتامنا المنقطعین عنا وعن مشاهدتنا والتعلیم عن علومنا بتعلیمه ما هو محتاج الیه اشد على ابلیس من الف عابد، لان العابد همه ذات نفسه فقط وهذا همه مع ذات نفسه ذات عبادالله وامائه‏ لینقذهم من ید ابلیس و مردته فلذلک هو افضل عندالله من الف الف عابد و الف الف عابدة:» «7»

یک دانشمند که با تعلیم دادن علمش شیعهاى از شیعیان ما را که به خاطر نبود ما جداى از حضور ما هستند و از زیارت ما محرومند و از یادگیرى دانش ما بى نصیباند نجات میدهد، از هزار عابد بر ابلیس سنگین تر است، زیرا عابد همه همت و ارادهاش وجود خودش است و عالم همه همتش وجود خویش و وجود بندگان خدا چه مرد و چه زن است، که آنان را از دست ابلیس و پیروانش نجات دهد، به همین خاطر عالم نزد خدا از یک میلیون مرد عابد و یک میلیون زن عابده برتر است.

ارزشى برتر از خونبها

حضرت عسگرى (ع) روایت میکند: شخصى مردى را به محضر حضرت سجاد آورد و ادعا داشت که آن مرد پدرش را به قتل رسانیده، قاتل خدمت امام اعتراف کرد، حضرت به قصاص حکم داد، اما از صاحب خون خواست از قاتل گذشت کند تا به پاداش بزرگ و ثواب عظیمى دست یابد، ولى از چهره صاحب خون خوانده میشد که به عفو و گذشت رضایت نمى دهد.

حضرت زین العابدین فرمودند: اگر به خاطر میآورى که قاتل را برتو حقى هست به سبب آن حق از او گذشت کن، صاحب خون گفت: برمن حق دارد اما به آن اندازه نمى رسد که از خون پدرم به خاطر حقى که دارد گذشت کنم، حضرت پرسید پس چه میکنى؟ پاسخ داد قصاص میکنم ولى اگر مایل باشد با دیه و خون بها با او مصالحه میکنم و از او گذشت مینمایم.

حضرت فرمود: حق قاتل برعهده تو چیست؟ گفت: پسر رسول خدا این مرد به من توحید و نبوت حضرت محمد و امامت ائمه را تلقین و تعلیم نموده.

حضرت سجاد فرمود به راستى این حق با خون پدرت برابرى نمى کند؟ به خدا سوگند این کارى که او نسبت به تو انجام داده با خون تمام مردم روى زمین از گذشتگان و آیندگان به جز پیامبران و امامان برابرى دارد! چون در دنیا چیزى وجود ندارد که بتوان در برابر خون پیامبران و امامان قرار داد، سپس رو به قاتل کرد و فرمود: ثواب و پاداش تعلیم خود را به من میدهى تا خون بهاى این قتل را بپردازم و تو از کشته شدن نجات یابى، قاتل گفت: پسر پیامبر من به این پاداش نیازمندم و شما از آن بى نیاز هستید، زیرا گناهم بزرگ است چرا که گناهى که نسبت به مقتول انجام دادهام و آن ریختن خون اوست مربوط به من و مقتول است نه میان من و پسرش.

حضرت فرمود: روى این حساب کشته شدن به نظر تو بهتر است از این که ثواب آن تعلیم را به من واگذار کنى؟

عرضه داشت آرى، امام (ع) به صاحب خون فرمود: اکنون خود را با گناهى که این مرد نسبت به تو انجام داده و تعلیم و محبتى که درباره تو نموده مقایسه کن: پدرت را به قتل رسانیده و او را از بهره بردن از زندگى دنیا محروم ساخت، و تو را از لذت دیدار او بى بهره نموده ولى در برابر ببین او چه گوهر گران بهائى به تو داده، او به تو ایمان یعنى سرمایه ابدى آموخته تا در نهایت مستحق بهشت جاوید شوى و از عذاب ابد رها گردى، علاوه اگر در مصیبت پدرت شکیبائى به خرج دهى خداوند چنان پاداشى به تو عنایت کند که در بهشت با وى هم نشین شوى.

بنابراین احسان و محبتى که او به تو نموده به مراتب از میزان ظلمى که به تو روا داشته برتر و بیشتر است.

اکنون خوب توجه کن، اگر حاضر باشى در برابر احسانى که به تو کرده او را ببخشى و از خون پدرت بدون گرفتن خون بها گذشت کنى حدیثى از فضایل پیامبر براى هر دوى شما نقل میکنم که آن حدیث از دنیا و هرچه در آن است با ارزش تر است.

و هرگاه نمى توانى خود را راضى کنى که از او بگذرى من از مال خود دیهاى را که بر عهده اوست به تو میپردازم ولى حدیث پیامبر را فقط براى او نقل میکنم و از گفتنش به تو دریغ میورزم تا در نتیجه سودى از دست تو برود که هرگاه به حساب آن برسى بیابى که از جهان و هرچه در آن است فزون تر باشد.

صاحب خون گفت: پسر پیامبر این خسارت براى من قابل تحمل نیست، من او را بدون دریافت خون بها و بى هیچ قید و شرطى، تنها به خاطر رضاى حق و حقى که بر من دارد میبخشم تا از لطف کلام شما بهره مند گردم، اکنون عنایت نموده و حدیث فضیلت پیامبر را براى نقل کنید.

امام (ع) با نقل حدیث پرقیمت خود، جوان را راضى کرد، و قاتل هم از قصاص نجات یافت. «8» در زمینه ارزش تعلیم و آموختن دانش به مردم روایت بسیار مهمى از حضرت رضا (ع) نقل شده که توجه به آن لازم است:

«یقال للعابد یوم القیامة: نعم الرجل کنت، همتک ذات نفسک و کفیت الناس مؤونتک فادخل الجنة الا ان الفقیه من افاض على الناس خیره و انقذهم من اعدائهم، و وفر علیه نعم جنان الله تعالى و حصل لهم رضوان الله تعالى و یقال للفقیه: یا ایها الکافل لایتام آل محمد الهادى لضعفاء محیبهم و موالیهم، قف حتى تشفع لکل من اخذ عنک او تعلّم منک فیقف فیدخل الجنة معه فئاما وفئاما وفئاما حتى قال: عشراً وهم الذین اخذوا عنه علومه واخذوا عمن اخذ عنه و عمن اخذ عمن اخذ عنه الى یوم القیامة فانظروا کم فرق ما بین المنزلتین:» «9»

روز قیامت به عابد میگویند: انسان خوبى بودى، فقط خود را نجات دادى و خرج زندگى خود را بر مردم تحمیل ننمودى وارد بهشت شو، آگاه باشید دانشمند و فهیم کسى است که خیر و نیکیاش به مردم ریزش داشته و آنان را از دشمنانشان نجات دهد، نعمت هاى بهشت را برآنان بیفزاید و خوشنودى حق را براى آنان تحصیل کند.

روز قیامت به عالم ربانى و فقیه هدایتگر میگویند: اى کسى که یتیمان آل محمد را یعنى مردان و زنان امت را که در برابر هجوم و یورش فرهنگى دشمن قرار داشتند، سرپرستى مینمودى و محبان ضعیف اهل بیت را راهنمائى و هدایت میکردى در جایگاه خود قرار بگیر تا براى آنان که از تو معالم دین را فرا گرفتند و حقایق را آموختند شفاعت کنى سپس با او دسته دسته و گروه گروه که تا ده مرتبه این جمله را تکرار کرد وارد بهشت میشوند، اینان کسانى هستند که از آن عالم استفاده علمى نموده یا از شاگردانش یا از شاگرد شاگردانش به همین ترتیب تا روز قیامت بهره علمى بردند اینک دقت کنید فرق بین دو مقام عابد و عالم چه اندازه است؟!

ثروت چند برابر یا رشتهاى از علم‏

مردى هدیهاى معادل هزار درهم تقدیم حضرت مجتبى (ع) کرد، حضرت به او فرمود از دو برنامه کدام یک را میخواهى؟ آیا در برابر هدیهات بیست برابر که بیست هزار درهم است به تو بپردازم یا درى از دانش را به رویت بگشایم که به وسیله آن بر فلان ناصبى که دشمن ما اهل بیت است به سبب آن رشته دانش پیروز شوى و شیعیان سست اعتقاد ما را از وسوسه هاى او نجات دهى؟ اگر آنچه را بهتر است انتخاب کنى دو جایزه را به تو میپردازم، ولى اگر در انتخاب اشتباه کنى به تو اجازه میدهم که یکى را براى خود بپذیرى.

به حضرت گفت؟ پاداشم در صورتى که ناصبى را محکوم کنم و شیعیان ضعیف را نجات دهم آیا مساوى با همان بیست هزار درهم است؟ حضرت فرمود؟ آن ثواب و پاداش بیست هزار برابر بهتر از تمام دنیاست!

گفت: با توجه به این حقیقت چرا آن بخشى را که ارزشش کمتر است انتخاب کنم، آن رشته علم و دانش را اختیار مینمایم.

حضرت فرمود نیکو انتخاب کردى، سپس باب دانشى که وعده داده بود به او تعلیم داد و بیست هزار درهم نیز به او پرداخت.

او از محضر حضرت مجتبى (ع) به دیار خود شتافت و در آن منطقه با آن مرد ناصبى بحث و گفتگو کرد و وى را مغلوب و ساکت نمود و شکست سختى به او داد، این خبر به حضرت مجتبى رسید تا زمانى که دوباره به محضر حضرت رسید، آن بزرگوار به او فرمود هیچ کس مانند تو منفعت نکرد، هیچ یک از دوستان ما سرمایهاى مانند تو تحصیل ننمود، زیرا در مرحله اول دوستى خدا دوم دوستى پیامبر و على، سوم دوستى عترت پاک محمد و على، چهارم دوستى فرشتگان، پنجم دوستى برادران مؤمن خود را به دست آوردى، و به عدد هر مؤمن و کافر و پاداشى هزار برابر بهتر از دنیا داراى گوارا باد بر تو گوارا. «10»

پاداش حیرت انگیز تعلیم و آموزش‏

زنى به محضر صدیقه کبرى حضرت زهرا علیها سلام رسید و گفت مادرى کهنسال دارم که در رابطه با نمازش چند سؤال داشت، مرا به حضور شما فرستاده تا بپرسم.

حضرت زهرا چون پاسخ پرسش اول را داد، سؤال دوم مطرح شد، حضرت به پرسش دوم هم پاسخ داد سپس سؤال سوم و چهارم تا مسئله دهم که پاسخ همه سؤالها داده شد، آن زن از این همه سؤال شرمنده شد و گفت: دختر پیامبر من دیگر شما را به زحمت نمى اندازم.

حضرت زهرا فرمود: هرچه میخواهى بپرس، اگر به کسى صدهزار دینار طلا بپردازند که بار سنگینى را به بالاى بامى برساند تصور میکنى با این مزد بسیار بر او دشوار و سنگین میآید، آن زن گفت: نه فرمود هر پرسشى را که من پاسخ دهم بیشتر از فاصله میان زمین و عرش که پر از لؤلؤ باشد پاداشم میدهند، بنابراین من از کسى که بار سنگینى را براى رسانیدن به بام تحمل میکند شایسته ترم که ناراحت نشوم و بر من دشوار نیاید، از پدرم پیامبر اسلام شنیدم میفرمود: دانشمندان شیعه ما روز قیامت که محشور میشوند به هر یک از آنان از خلعت هاى کرامت خدا به اندازه علم و کوشش در راه هدایت بندگان جایزه میدهند، آنچنان که به یکى از ایشان یک میلیون حُلّة نور میدهند.

آنگاه منادى از جانب پروردگار ندا میدهد: اى کسانى که کفالت و سرپرستى یتیمان آل محمد را به عهده میگرفتید و از آنان در زمانى که به پدران معنوى خود یعنى امامان معصوم دسترسى نداشتند نگهدارى مینمودید، اینک شاگردانتان همان یتیمانى که عهده دار کفالتشان بودید در حضور شمایند، از خلعت هاى علوم دنیا به آنان بدهید، به هر یک از شاگردان به اندازهاى که دانش دینى آموختهاند خلعت میدهند، به طورى که برخى از آنان را تا صدهزار خلعت مى‏ رسد، به همین صورت آن شاگردان نیز به شاگردانى که باز از آنها علم دین را تعلیم گرفتهاند خلعت میدهند، سپس حضرت حق خطاب میکند و فرمان میدهد به علمائى که کفالت ایتام را به عهده داشتند هر اندازه از خلعت هاى خود را که به شاگردان خویش دادهاند برابرش را به آنان بازگردانند. چون خلأ مقدارى که به شاگردان دادهاند تامین شد، آنگاه همان مقدار را که پیش از پرداخت به شاگردان داشتند دو برابر میکنند، به همین صورت آن شاگردانى که به شاگردان خود خلعت دادهاند نصیب و سهم آنان را نیز دو چندان میکنند تا دو برابر از مقدارى که پیش از پرداخت به شاگردان داشتند دارا شوند، در این هنگام حضرت زهرا علیها سلام به آن زن فرمود: توجه داشته باش یک تار از این خلعت هاى نورى هزار هزار برابر بهتر است از آنچه خورشید بر او تابیده و چگونه ممکن است میان یک تار آن خلعت و اشیاء خورشید تابیده مقایسه کرد با توجه به این که همه لذائذ و بهره هاى دنیا آمیخته به دردها و رنجها و ناراحتى هاست.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- محجة البیضا، ج 1، ص 19.

(2)- محجة البیضاء، ج 1، ص 22.

(3)- محجة البیضا، ج 1، ص 22.

(4)- محجة البیضا، ج 1، ص 22.

(5)- کافى ج 1 ص 35.

(6)- محجة البیضا، ج 1، ص 31.

(7)- محجة البیضا، ج 1، ص 32.

(8)- بحار، ج 2، ص 13- 12.

(9)- بحار، ج 2، ص 6.

(10)- احتجاج طبرسى، 6.

    قرآن دارای دو خصوصیت است:

محافظت بر صلوات خمس (نمازهای یومیه): گزاردن آن در اول وقت به جماعت و سنن و آداب؛ پس اگر بی علتی و عذری از اول وقت تأخیر کند، یا به جماعت حاضر نشود، یا سنتی از سُنن، یا ادبی از آداب آن را فرو گذارد از سلوک راه بیرون رفته و با سایر عوام که در بیابان جهالت و ضلالت سرگردان می چرند و از راه و مقصد بی خبرند و ایشان را هرگز ترّقی نیست، مساوی است.

محافظت بر نماز جمعه و عیدین و آیات:

محافظت بر «نماز جمعه» و «عَیدَیْن» (عید فطر و عید قربان) و «آیات» با اجتماع شرایط و اگر سه جمعه متوالی (پشت سرهم) ترک نماز کند بی علّتی، دل او زنگ گیرد به حیثیتی که قابل اصلاح نباشد.

محافظت بر نمازهای مستحبی:

محافظت بر نمازهای مستحبی یومیه که 34 رکعت است که ترک آن را معصیت شمرده اند الا چهار رکعت از نافله ی عصر و دو رکعت از نافله ی مغرب و نافله ی عشا که ترک آن بی عذری نیز جایز است.

ـ محافظت بر روزه ماه رمضان:

محافظت بر صوم (روزه) ماه رمضان و تکمیل آن، چنانچه زبان را از لغو و غیبت و دروغ و دشنام و نحو آن و سایر اعضا را از ظلم و خیانت و چیزهایی که روزه را باطل می کند و از حرام و شبهه بیشتر حفظ و نگهداری کند که در سایر ایام می کرد.

تذکرة المتقین

این کتاب رهنمودهایی از پروا پیشگان و رهروان سیر و سلوک می باشد که توسط سالک عارف و عالم عامل حاج شیخ محمد بهادری همدانی قدس سره همراه با تعلیقات عارف ربانی مرحوم حاج شیخ حسن علی نخودکی اصفهانی قدس سره تالیف شده است. برخی از موضوعات آن عبارتند از: آداب توبه، مراقبه، زیارت، دستورالعمل های عرفانی و...

خوراکى هاى حلال مادى روزى بدن، و اخلاق حسنه روزى نفس، و ایمان و اعتقاد صحیح روزى قلب، و علم و دانش و بصیرت و بینش روزى عقل است.

علم و معرفت چراغ راه زندگى، و داروى درمانکننده جهالت و نادانى، و مایه حیات جاودانى، و بنیان و روح بندگى است.

علم و معرفت سبب شناختن حق، و عامل آشنائى با وحى و علّت دوستى با انسان هاى با منفعت، و موجب گرویدن به دارندگان مقام نبوت و ولایت است.

دانش و علم سبب و فلسفه کلّى آفرینش سماوات و ارضین و جهان بالا و پائین، و عرصه گاه هستى، و پهن دشت خلقت است و همین حقیقت براى عظمت و ارزش علم و معرفت کافى است، قرآن مجید در رابطه با این مطلب میفرماید:

اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عِلْماً: «1»

خداست که هفت آسمان و نیز مثل آنها هفت زمین را آفرید، همواره فرمان او در میان آنها نازل میشود تا بدانید و آگاه شوید که خدا برهرکارى تواناست و این که دانش و علم خدائى بى تردید به همه چیز احاطه دارد.

این آیه شریفه دلیل بر شرف دانش به ویژه علم توحید است، علمى که پایه و اساس هر علمى و مدار هر معرفت و بینشى است.

علم حقیقتى است که خدا پس از به وجود آوردن آدم پیش از هر نعمتى به او عنایت کرد، و این مایه برتر و شریف تر را سبب امتیاز و فضیلت او بر همه فرشتگان قرار داد.

علم و معرفت حقیقتى است که در اولین آیاتى که در شروع بعثت حضرت ختمى مرتبت برآن حضرت نازل شد، پس از اشاره به خلقت و آفرینش نوع انسان به عنوان اولین نعمتى که به انسان عطا شده مورد توجه قرار گرفته است:

اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ، خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ، اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ، الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ: «2»

بخوان به نام پروردگارت که همه آفریدهها را آفرید، همان که انسان را از علق [که موجود زنده و شناورى در نطفه شبیه به زالوست‏] آفرید، بخوان در حالى که پروردگارت کریم ترین کریمان است، همان که به وسیله قلم آموخت، و به انسان آنچه را نمى دانست تعلیم داد.

یقیناً اگر نعمتى اعلى و اشرف از علم بود، آن را پس از مسئله آفرینش و خلفت مورد توجه قرار میداد، در ابتداى آیات و وضع اولیه انسان یعنى علق که از نظر ظاهر پستترین و بى ارزش ترین عناصر است اشاره میکند، و در آیات بعد به عالم شدنش که برترین مرتبه و نیکوترین جایگاه است توجه میدهد، گوئى به انسان گوشزد میکند که تو در مراحل اولیه وجودت در نهایت پستى و بى ارزشى بودى، و در مرحله بعد در درجهاى قرار گرفتى که نهایت شرف، و غایت کمال و بزرگى، و قلّه نفاست و ارزش است.

قرآن مجید از علم و دانش و معرفت و آگاهى تعبیر به حکمت نموده، و جایگاه حکمت را عظیم و بزرگ شمرده است:

وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً: «3»

و کسى که حکمت به او عطا شود، قطعاً خیر فراوان به او عطا شده است.

حاصل آنچه در حکمت گفته شده این است که حکمت عبارت از مواعظ قرآن، و حقایق و معارف کتاب الهى، و دانش و علم و فهم و بصیرت و نبوت است:

فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ:

بى تردید ما به آل ابراهیم کتاب و حکمت عطا کردیم.

قرآن مجید میان ده برنامه تقابل و تضاد قائل شده، و هر یک را در برابر دیگرى با همه هویت غیرمساوى دانسته است:

قُلْ لا یَسْتَوِی الْخَبِیثُ وَ الطَّیِّبُ: «4»

به مردم بگو» ناپاک و پاک مساوى نیستند.

وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمى‏ وَ الْبَصِیرُ وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا النُّورُ وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَ لَا الْأَمْواتُ ...: «5»

نابینا و بینا و تاریکى و نور، و سایه و باد گرم سوزان و زندگان و مردگان یکسان و مساوى نیستند.

اگر به تفسیر پنج حقیقت مثبت این آیات، طیب، بصیر، نور، ظل، احیا تأمل و دقت شود و براى یافتن مفهوم معنوى آنها از روایات استفاده گردد روشن میشود که بازگشت همه اینها به علم و دانش و بصیرت و بینش است. «6» امیرالمؤمنین (ع) براى دانش و علم و فهم و بصیرت، و بینش و معرفت فضایل و منافع و نتایج و ثمرات مهمّى برشمرده از جمله:

«فرأسه التواضع، وعینه البراءة من الحسد، واذنه الفهم، ولسانه الصدق، وحفظه الفحص، وقلبه حسن النیة، وعقله معرفة الاشیاء والامور و یده الرحمة، ورجله زیارة العلماء و همته السلامة، وحکمة الورع ومستقره النجاة، وقائده العافیة، ومرکبه الوفاء، وسلاحه لین الحکمة، و سیفه الرضا، وقوسه المداراة، وجیشه مجاورة العلماء، ومآله الادب، وذخیرته اجتناب الذنوب، وزاده المعروف، ومأواه الموادعة، ودلیله الهدى، ورفیقه محبة الاخیار:» «7»

دانش را سرّى چون فروتنى و خاکسارى است، و چشمش پاکى از حسد است و گوشش فهم و زبانش راستى و صدق، و نگهداریاش کاوش و جستجو، و قلبش نیت نیک، و عقلش شناخت اشیاء و امور، و دستش مهربانى و رحمت، و پایش دیدار دانشمندان و همتش سلامت، و حکمتش پاکدامنى و تقوا و قرارگاهش رهائى و نجات، و راهبرش عافیت، و مرکبش وفادارى، و اسلحهاش سخن نرم، و شمشیرش رضا و خوشنودى به حقیقت، و کمانش مدارا، و لشگرش مجاورت و همنشینى با دانشمندان، و بازگشتش ادب، و اندوخته و پس اندازش کناره گیرى از گناهان، و توشهاش خوبى ها، و جایگاهش سکون و آرامش، و راهنمایش هدایت، و رفیقش دوستى و محبت نسبت به نیکان است.

از رسول بزرگوار اسلام روایت شده:

«نعم وزیر الایمان العلم، ونعم وزیر العلم الحلم، ونعم وزیر الحلم الرفق، ونعم وزیر الرفق الصبر:» «8»

دانش و معرفت وزیر خوبى براى ایمان، و بردبارى وزیر خوبى براى دانش، و مدارا وزیر خوبى براى بردبارى، و صبر وزیر خوبى براى مداراست.

از رسول اسلام روایت شده:

«طلب العلم فریضة على کل مسلم الا ان الله یحب بغاة العلم:» «9»

طلب دانش و معرفت بر هر مسلمانى واجب است، آگاه باشید یقیناً خدا خواستاران دانش را دوست دارد.

محدث خبیر و فیلسوف کبیر ملامحسن فیض کاشانى در توضیح این حدیث در کتاب وافى میگوید:

هرگاه مرتبهاى از دانش براى انسان حاصل شد، تحصیل دیگر مرتبه و دانش بر او واجب است و براى به دست آوردن معرفت براساس طاقت و حوصله نهایتى نیست لذا به اعلم همه خلایق حضرت ختمى مرتبت در قرآن مجید خطاب شده:

وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً: «10»

و بگو پروردگارم بر دانش من بیفزاى.

رسول خدا میفرماید:

«ان الحکمة تزید الشریف شرفاً و ترفع المملوک حتى یجلس مجالس الملوک:» «11»

بى تردید دانش و حکمت برشرف شریف میافزاید، و برده را به چنان مقام و مرتبه اى میرساند که در مجالس شاهان براى افزودن به ارزش آن مجالس بنشیند.

از نبى اکرم روایت شده:

«اذا مات ابن آدم انقطع عمله الا من ثلاث: صدقة جاریة، او علم ینتفع به، او ولد صالح یدعوله:» «21»

هنگامى که فرزند آدم بمیرد پرونده عملش بسته میشود مگر از سه برنامه: کار خیرى که جریان داشته باشد، دانشى که از آن بهره برند، فرزند شایستهاى که برایش دعا کند.

از امیرالمؤمنین (ع) روایت شده:

«ایها الناس اعلموا ان کمال الدین طلب العلم والعمل به، الاوان طلب العلم اوجب علیکم من طلب المال، ان المال مقسوم مضمون لکم قد قسّمه عادل بینکم وقد ضمنه وسیفى لکم، والعلم مخزون عند اهله و قد امرتم بطلبه فاطلبوه:» «13»

اى مردم بدانید کمال دین رفتن دنبال علم و عمل به آن است، آگاه باشید طلب علم بر شما از طلب مال واجبتر است. مال براى شما تقسیم شده و نسبت به رسیدنش به شما، ضمانت مقّرر گشته، یقیناً عادلى آن را میان شما تقسیم کرده و آن را ضمانت‏ نموده و کامل و تمام به شما خواهد داد، ولى علم و معرفت گنجینهاى نزد اهل آن است و به شما فرمان داده شده آن را از اهلش بطلبید و آن حضرت به کمیل بن زیاد فرمود:

«یا کمیل العلم خیر من المال، العلم یحرسک و انت تحرس المال، و العلم حاکم و المال محکوم علیه، و المال ینقصد النفقه، و العلم یزکو على الانفاق:»

اى کمیل دانش و معرفت بهتر از مال است، دانش تو را از آفات حفظ میکند، و مال را تو باید حفظ کنى، دانش حاکم است و مال محکوم، مال را هزینه و انفاق میکاهد، و علم و دانش با هزینه شدن رشد و نمو میکند.

این نکته در این بخش نباید ناگفته بماند که فرهنگ پاک حضرت حق، طلب هر رشته دانش مفیدى را لازم میداند، و آبادى دنیاى انسان و مملکت و کشور را ثمره و میوه شیرین علم به حساب میآورد و تحصیل هر دانشى را که در خدمت اسلام و مسلمین به کار میرود واجب کفائى و فریضه میداند، و معرفت دینى را که موجب تنظیم همه امور براساس قسط و عدل و حکمت و صدق است بر فرد فرد امت واجب عینى قرار داده است و بیشتر روایات نقل شده در کتاب هاى با ارزش حدیث ناظر به علم شریعت و معرفت دینى است که سبب شناختن خدا و قیامت و احکام الهیه و مسائل اخلاقى، و شامل مواعظ و پندها و حکمت هاى استوار است.

در رابطه با این علم شریف، و دانش مُنیف است که امیرالمؤمنین (ع) میفرماید:

«العلم افضل من المال بسبعة: الاول انه میراث الانبیاء والمال میراث الفراعنة، الثانى ان العلم لاینقص بالنفقه والمال ینقص بها، الثالث یحتاج المال الى الحافظ والعلم یحفظ صاحبه، الرابع العلم یدخل فى الکفن‏ ویبقى المال، الخامس المال یحصل للمؤمن والکافر والعلم لایحصل الا للمؤمن خاصته، السادس جمیع الناس یحتاجون الى صاحب العلم فى امور دینهم ولایحتاجون الى صاحب المال، السابع العلم یقوى الرجل على المرور على الصراط والمال یمنعه:» «14»

دانش به هفت امتیاز بر ثروت و مال برترى دارد: اوّل اینکه دانش میراث پیامبران و مال میراث فرعون هاست، دوم: دانش با هزینه کردن کم نمى شود، مال با خرج کردن کاسته میگردد، سوم: مال نیازمند به نگهبان است و دانش دارندهاش را حفظ میکند، چهارم: دانش با انسان وارد دنیاى دیگر میگردد و ثروت مال در این دنیا باقى میماند، پنجم: مال براى مؤمن و کافر به دست میآید و دانش فقط براى مؤمن حاصل میگردد، ششم: همه مردم در امور دینشان به دانشمند نیازمندند و به ثروتمند هیچ نیازى ندارند، هفتم: دانش انسان را بر عبور از صراط در قیامت یارى میدهد و مال از عبور انسان تا پس دادن حساب مانع میگردد.

و نیز از على (ع) روایت شده:

«قیمة کلّ امرء مایعلمه:»

ارزش هر انسانى به دانشى است که آن را میداند.

حضرت موسى بن جعفر (ع) در روایت بسیار مهمى در رابطه با معرفت دینى و این که طلب این معرفت واجب است میفرماید:

«تفقهوا فى دین الله، فان الفقه مفتاح البصیرة، و تمام العبادة، والسبب الى المنازل الرفیعة، والرتب الجلیلة فى الدین والدنیا وفضل الفقیه على‏ العابد کفضل الشمس على الکواکب ومن لم یتفقه فى دینه لم یرض الله له عملًا:» «15»

نسبت به دین خدا دانا و آگاه شوید، زیرا دانائى و آگاهى کلید بصیرت و روشن بینى، و همه عبادت، و وسیله به سوى جایگاهى بلند، و رتبه هاى بزرگ در دین و دنیاست، و برترى آگاه و دانا بر عابد مانند برترى خورشید بر ستارگان است، و کسى که نسبت به دین خود دانا و آگاه نگردد خدا به عملى از او خشنود و راضى نگردد.

رسول خدا میفرماید:

«قلیل العلم خیر من کثیر العبادة» «16»

دانش اندک از عبادت بسیار بهتر است.

آیات و روایاتى که گذشت گوشهاى اندک از نظریات اسلام، در رابطه با اصل علم و دانش، و این گوهر بى نظیر دریاى معنا بود.

جایگاه عالم‏

دانشمند چراغ پرفروغى است، که براى فرارى دادن ظلمت و تاریکى از افق بساط زندگى آدمیان طلوع میکند، و شمع فروزانى است که شبستان حیات انسان را روشن مینماید، و نشانهاى از نشانه هاى حق است که مکلّفان به وسیله او در صراط مستقیم قرار میگیرند، و آتش پرحرارتى است که هیزم وسوسه هاى شیطانى، و نقشه هاى ابلیسى از شعله او میسوزند، و شجره طیبه و درخت پاکى است که ریشهاش استوار و قامتش برافروخته و میوهاش داراى ظهورى چهارفصل است که دردهاى فکرى و روحى و روانى را درمان میکند، و چشمهاى گوارا و پرآب است که تشنگان وادى معرفت را سیراب و آنان را از هلاکت و ضلالت‏ نجات میدهد، و دلیل و راهنمائى است که گم شدگان بیابان حیرت را به منزل مقصود میرساند.

در این مرحله آنچه درباره عالِم و منزلت و مقام او از نظر قرآن و روایات بررسى میشود، منظور آن انسان والائى است که داراى معرفت دینى است، و آگاه به حقایق و معارف به اندازه سعه وجودى خویش است، و براساس آگاهى و معرفت خود عمل میکند، و با شوق و اشتیاق به انتقال دانش و علم خود و تعلیم به دیگران اقدام میکند، و راه مستقیم الهى را به مردمان نشان میدهد و چون شمع میسوزد تا شبستان زندگى دیگران را روشن سازد.

درباره ارزش و عظمت عالم، و منزلت و موقعیت او و قدر و جلالتش همین بس که قرآن مجید صاحبان علم را که شربت توحید را چشیده، و دلشان به نور ایمان منور است، و شاهدانى بر وحدانیت حضرت حقاند پس از خدا و فرشتگان ذکر کرده است، عالمان و آگاهانى که در رأس آنان پیامبران و امامان و اولیاء خاص حق و عارفان به معارف الهیه اند، آن خورشید هاى فروزانى که مربّى انسانها و نور حیات آدمیاناند و چهره تاریخ و صفحات زمان از ذکر آنان و یاد اوصافشان سپید و روشن و آبرومند است.

شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ: «17»

خدا در حالى که برپا دارنده عدل است [با منطق وحى، با نظام متقن آفرینش و با زبان همه موجودات‏] گواهى میدهد که هیچ معبودى جز او نیست، و فرشتگان و صاحبان دانش نیز گواهى میدهند که هیچ معبودى جز او نیست.

مؤمنان از نظر آیات قرآن به اراده حکیمانه خدا به سوى رفعت و منزلت حرکت داده میشوند و صاحبان دانش به جانب منزلتها و درجات رسانیده میشوند:

یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ: «18»

تا خدا مؤمنان از شما را به درجه و منزلتى و دانشمندان را به درجاتى عظیم و با ارزش بلند گرداند.

قرآن مجید دانشمندان را به پنج ویژگى و خصوصیت ستوده و تمجید کرده، که نشانگر عظمت و ارزش آنان به خاطر آراسته بودن به دانش و معرفت است.

1- ایمان‏

وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ‏ «19»

و ثابت قدمان در دانش و چیره دستان در بینش میگویند: ما به همه قرآن ایمان آوردیم.

2- گواهى به توحید

شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ‏ «20»

خدا و فرشتگان و صاحبان دانش به وحدانیت حق و این که معبودى جز او نیست شهادت و گواهى میدهند.

3- 4- گریه و فروتنى براى خدا

إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا یُتْلى‏ عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً، وَ یَقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ کانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولًا، وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً: «21»

همانا کسانى که پیش از نزول قرآن معرفت و دانش یافتهاند زمانى که برآنان میخوانند سجده کنان به رو در میافتند و میگویند منزه و پاک است پروردگارمان، بى تردید وعده پروردگارمان انجام شدنى است و گریه کنان به رو در میافتند و شنیدن قرآن بر فروتنى و تواضعشان میافزاید.

5- هراس از عظمت و جلال خدا

إِنَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ: «22»

از بندگان خدا فقط دانشمندان از خدا در هراس و ترس اند.

از رسول خدا صلى الله علیه وآله درباره مقام و منزلت و ارزش دانشمندان روایاتى بسیار مهم رسیده از جمله:

«العلماء ورثة الانبیاء:» «23»

دانشمندان و علماى ربانى وارثان پیامبران اند.

روشن است که رتبه و منزلتى بالاتر از رتبه پیامبران نیست و شرفى برتر از وراثت از آنان وجود ندارد.

«یستغفر للعالم ما فى السماوات والارض:» «24»

براى دانشمند آنچه در آسمانها و زمین است استغفار میکند.

«موت قبیلة ایسر من موت عالم:» «25»

مرگ یک قبیله آسان تر از مرگ عالم است.

«یوزن یوم القیامة مداد العلماء بدماء الشهداء»

روز قیامت مرّکب دوات دانشمندان را در برابر خون شهیدان وزن میکنند.

«العالم امین الله سبحانه فى الارض:» «26»

دانشمند امین خداى سبحان در زمین است.

«فضل العالم على العابد کفضل القمر لیلة البدر على سائر الکواکب:» «27»

برترى دانشمند بر عابد مانند برترى ماه در شب چهارده و بر سایر ستارگان است.

«یشفع یوم القیامة ثلاثة: الانبیاء، ثم العلماء، ثم الشهداء:» «28»

روز قیامت سه طایفه شفاعت میکنند: پیامبران، سپس دانشمندان، آنگاه شهیدان.

«فضل المؤمن العالم على العابد سبعین درجة:» «29»

برترى دانشمند با ایمان بر عابد به هفتاد درجه است.

«فقیه واحد اشدّ على الشیطان من الف عابد:» «30»

یک دانشمند در شکستن شیطان از هزار عابد قوى تر است.

از امیرالمؤمنین (ع) روایت شده:

«العالم افضل من الصائم القائم المجاهد، واذا مات العالم ثلم فى الاسلام ثلمة لایسدّها الاخلف منه:»

دانشمند از روزه دار شب زنده دار مجاهد برتر است، و هنگامى که دانشمند بمیرد شکافى در اسلام ایجاد میشود که چیزى آن را جز جانشین واقعى او پر نمى کند.

از حضرت صادق (ع) روایت شده:

«ما من احد یموت من المؤمنین احب الى ابلیس من موت فقیه:» «31»

از اهل ایمان کسى نمى میرد که نزد ابلیس از مرگ دانشمند محبوب تر باشد.

از حضرت باقر (ع) روایت شده:

«عالم ینتفع بعلمه افضل من سبعین الف عابد:» «32»

دانشمندى که از دانششش بهره مند شوند از هفتاد هزار عابد برتر است.

از عارفى نقل شده:

دانش آدم سبب سجده فرشتگان بر او و منزلت و رفعت او بر فرشتگان بود، و دانش خضر موجب شاگردى کلیم الله در محضر او بود، دانش یوشع عامل فروتنى پارهاى از موجودات نسبت به او بود، و دانش یوسف سبب دیدار اهلش و به دست آوردن حکومت و رسیدن به مقام اجتباء بود، و دانش داود علّت آقائى و منزلت براى او بود، و دانش سلیمان عامل یافتن بلقیس و پیروزى بر او بود، و دانش عیسى سبب برطرف کردن تهمت بنى اسرائیل از دامن پاک مادرش بود، و دانش و آگاهى پیامبر «سبب بیدارى جاهلان» و عامل شفاعت او درقیامت است. «33» در میان یاران پیامبر و اهل بیت کسانى بودند که از آن بزرگواران به اندازه سعه وجودى خویش کسب علم و دانش کردند و در این زمینه به مقامات و درجات بالائى رسیدند و به شدت مورد احترام و علاقه پیامبر و اهل بیت بودند.

زرارة میگوید: از حضرت صادق (ع) شنیدم میفرمود:

«ادرک سلمان العلم الاول والعلم الآخر وهو بحر لاینزح وهو منا اهل البیت:» «34»

سلمان دانش اول و آخر را به دست آورد، او دریائى است که آبش را نتوان کشید، و او از ما اهل بیت است.

فضیل بن یسار میگوید: حضرت باقر به من فرمود: آنچه مردم روایت میکنند روایت میکنى که على (ع) فرمود: سلمان علم اول و آخر را به دست آورد، گفتم، آرى فرمود: میدانى منظور از علم اول و آخر چیست؟ گفتم: یعنى علم بنى اسرائیل و علم پیامبر فرمود: نه این نیست، مقصود علم پیامبر و علم على و روش پیامبر و روش على است. «35» حضرت صادق (ع) درباره ابان بن تغلب فرمود:

«ایة ابان فادّر قد سمع منى حدیثاً کثیرا:» «36»

چه ابانى، محققاً او از من روایات بسیارى را شنیده است.

درباره او نوشته اند:

«لقى على بن الحسین و اباجعفر و اباعبدالله وروى عنهم وکانت له عندهم منزلة و قدم:» «37»

او به زیارت حضرت على بن الحسین و امام باقر و امام صادق نائل شد و از آنان روایت نقل کرد و نزد آنان از مقام و منزلت و سابقه نیک برخوردار بود.

حضرت باقر (ع) به او فرمود:

«اجلس فى مسجد المدینة وافت للناس فانى احب ان یرى فى شیعتى مثلک:» «38»

در مسجد مدینه بنشین و در امور دین به مردم فتوى بده، بى تردید من دوست دارم در شیعیانم چون تو را ببینند.

حضرت صادق (ع) هنگامى که خبر درگذشت ابان را شنیدند فرمودند:

«رحمه الله لقد اوجع قلبى موته:» «39»

خداوند او را رحمت کند، مرگش قلب مرا به درد آورد.

على بن حسین عبیدى میگوید: حضرت صادق هنگامى که عبدالله ابى یعفور از دنیا رفت به مفضل بن عمرجعفى نوشت:

«یا مفضل عهدت الیک عهدى کان الى عبدالله بن یعفور صلوات الله علیه فمضى صلوات الله علیه موفیا لله عزوجل ولرسوله ولامامه بالعهد المعهود لله و قبض صلوات الله على روحه محمود الاثر، مشکور السعى، مغفوراً له مرحوماً برضى الله و رسوله و امامه عنه فولادتى «بولاتى» من رسول الله ما کان فى عصرنا احداً اطوع لله و لرسوله و لامامه منه فمازال کذالک حتى قبضه الله الیه برحمة و صیره الى جنته مساکناً فیها مع رسول الله و امیرالمؤمنین انزله الله بین المسکنین مسکن محمد و امیرالمؤمنین صلوات الله علیها وان کانت المساکن واحدة والدرجات واحدة فزاده الله رضى من عنده و مغفرة من فضل برضاى عنه:» «40»

اى مفضل تو را سفارش میکنم به سفارشم نسبت به عبدالله بن یعفور صلوات الله علیه، او که درود خدا بر وى باد از دنیا رفت درحالى که وفادار به خداى عزوجل و رسولش و امامش بود به عهدى که معهود برخدا بود، درود بر روحش از دنیا رفت درحالى که اثرش نیکو و پسندیده، کوشش مورد پاداش، و آمرزیده و رحمت شده است به خاطر خدا و پیامبرش و امامش از او.

سوگند به ولادتم از رسول خدا، در روزگار ما احدى نسبت به خدا و پیامبر و امام مطیع تر از او وجود نداشت، او در این حالت به سر برد تا خدا او را به سوى رحمتش قبض روح کرد، و به سوى بهشتش برد، درحالى که در بهشت با پیامبر و امیرالمؤمنین ساکن است، خدا او را میان دو مسکن قرار داد، مسکن محمد و امیرالمؤمنین صلوات الله علیهما گرچه مساکن و درجات یکى است، خدا به خاطر خوشنودى من از او رضایت از پیشگاه خودش را بر او بیفزاید، و از احسانش بر مغفرت او اضافه نماید.

على بن مسیب میگوید به حضرت رضا گفتم:

«شقتى بعیدة ولست اصل الیک فى کل وقت فممّن آخذ معالم دینى فقال من زکریا بن آدم القمى المأمون على الدین و الدنیا:» «41»

مسافت و ناحیهام دور است، اینطور نیست که هر زمانى بخواهم به شما دسترسى پیدا کنم، معالم دینم را از چه کسى بگیرم؟

فرمود: از زکریا بن آدم قمى که بر دین و دنیا امین است.

حضرت عسگرى (ع) در رابطة با ارزش کار این گونه عالمان با کرامت از حضرت صادق (ع) روایت میکند که آن حضرت فرمود:

«علماء شیعتنا یرابطون بالثغر الذى یلى ابلیس و عفاریته، یمنعونهم عن الخروج على ضعفاء شیعتنا و عن ان یتسلط علیهم ابلیس و شیعته النواصب، الا فمن انتصب لذلک من شیعتنا کانن افضل ممن جاهد الروم و الترک و الخزر الف الف مرة لانه یدفع عن ادیان محبینا و ذلک یدفع عن ابدانهم:» «1»

علما و دانشمندان شیعیان ما دفاع کنندگان از مرزهاى دینى و معنوى هستند که شیطان و همکاران پلیدش پشت و دنبال آن هستند، آنان از اینکه این دشمنان قسم خورده به شیعیان ضعیف ما حمله کنند، یا ابلیس و پیروان ناصبیاش بر شیعیان مسلط و چیره گردند جلوگیرى میکنند، بدانید و آگاه باشید از شیعیان ما کسى که در برابر هجوم اینگونه دشمنان بایستد یک میلیون بار بهتر است از کسى که با رومیان و ترک و اهل خزر بجنگد، زیرا عالمان مدافع عقاید و دین شیعیاناند و اینان مدافع جسم و بدن ایشان.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- طلاق، آیه 12.

(2)- علق، آیات 4- 1.

(3)- بقره، آِیه 269.

(4)- مائده، آیه 100.

(5)- فاطر، آیات 21- 19.

(6)- محجة البیضاء، ج 1، ص 11.

(7)- شافى، ج 1، ص 83.

(8)- شافى، ج 1، ص 83.

(9)- کافى، ج 1، ص 31، حدیث 5.

(10)- طه، آیه 114.

(11)- محجة البیضا، ج 1، ص 14.

(21)- محجة البیضا، ج 1، ص 20.

(31)- کافى، ج 1، ص 30.

(14)- محجة البیضاء، ج 1، ص 26.

(15)- بحار، ج 78، ص 221.

(16)- محجة البیضاء، ج 1، ص 22. (17)- آل عمران، آیه 18.

(18)- مجادله، آیه 11.

(19)- آل عمرآن، آیه 7.

(20)- آل عمران، آیه 18.

(21)- اسراء، آیات 109- 107. (22)- فاطر، آیه 28.

(23)- کافى، ج 1، ص 32.

(24)- کافى، ج 1، ص 34.

(25)- محجة البیضاء، ج 1، ص 14.

(26)- محجة البیضاء، ج 1، ص 15.

(27)- امالى صدوق، 37.

(28)- قرب الاسناد، 31.

(29)- محجة البیضاء، ج 1، ص 16.

(30)- محجة البیضاء، ج 1، ص 21.

(31)- شافى، ج 1، ص 84.

(32)- کافى، ج 1، ص 33.

(33)- محجة البیضاء، ج 1، ص 36.

(34)- اختیار معرفة الرجال، ص 12.

(35)- اختیار معرفة الرجال، ص 16

(36)- همان مدرک، ص 4.

(37)- اختیار معرفة الرجال.

(38)- اختیار معرفة الرجال.

(39)- اختیار معرفة الرجال، 4.

(40)- اختیار معرفة الرجال، ص 248.

(41)- اختیار معرفة الرجال، ص 594.