سیر و سلوک الى الله درجات و مراتب گوناگونى دارد که باید یکى پس از دیگرى پیموده شود؛ اما پیش از پیمودن آن مراحل باید با توبه مانع را برداشت. اولین مرحله از مانع‏زدایى براى سالکان راه، گناه‏زدایى است؛ چون گناه نه تنها مایه ورود به جهنم است، بلکه مانع انجام کار خیر در دنیا نیز خواهد شد.
امام صادق ( علیه السلام) مى‏فرماید: اثر گناه این است که انسان را از عبادت، محروم مى‏کند. گاهى انسان، در روز به گناهى مبتلا مى‏شود و بر اثر آن از شب زنده‏دارى و نماز شب محروم مى‏گردد؛ گناه در کارهاى خیر، مانند کارد تیز در گوشت اثر دارد:
«إن الرجل لیذنب الذنب فیحرم صلاة اللیل و إن عمل السیى‏ء أسرع فی صاحبه من السکین فی اللحم«.
همان گونه که کارد در گوشت نفوذ کرده، آن را قطعه قطعه مى‏کند، گناه نیز اطاعت را قطعه قطعه مى‏کند. البته گاهى انسان، گناه مى‏کند و با کار خیر و اطاعت، آن گناه را ترمیم مى‏کند، ولى این در صورتى است که روح ایمانى شخص، قوى و آن گناه، ضعیف باشد؛ اما در حال عادى براى توده مردم، گناه مانع انجام کار خیر مى‏شود. در نتیجه خود گناه رشد مى‏کند و آنگاه نه تنها برکات معنوى بلکه برکات مادى هم از انسان گرفته مى‏شود.
آنچه در قرآن کریم آمده است: « و لو أن أهل القرى امنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض و لکن کذبوا فاخذناهم بما کانوا یکسبون».
این دو مطلب را به همراه دارد و یک نوع تلازم وجودى و عدمى را بازگو مى‏کند؛ یعنى، بین ایمان و تقوا از یک سو و بین نزول برکات الهى از سوى دیگر، تلازم وجودى و بین ترک تقوا از یک سو و بین قطع رحمت و برکات الهى از سوى دیگر تلازم عدمى برقرار است.
امام صادق ( علیه السلام) مى‏فرماید: خداوند هر سال باران را به اندازه لازم مى‏فرستد، ولى اگر مردم سرزمینى، تبهکار باشند، دستور مى‏دهد که این باران در مناطقى فرو بریزد که به حال آنها سودمند نباشد:
«ما من سنة أقل مطرا من سنة ولکن الله تعالى یضعه حیث یشاء، إن الله تعالى إذا عمل قوم بالمعاصی، صرف عنهم ما کان قدره لهم من المطر فی تلک السنة إلى غیرهم و إلى الفیافی و البحار و الجبال...».
سرباز شیطان
شیطان، نخست، مأموریت دارد در حد وسوسه عده‏اى را به گناه دعوت کند؛ اما اگر انسان دعوت او را پذیرفت و به گناه آلوده شد، به تدریج مسموم مى‏شود و تحت ولایت او قرار مى‏گیرد و شیطان در جهاد اکبر بر او پیروز مى‏شود و در نتیجه او را جزو ستاد و سپاه خود قرار مى‏دهد؛ چنانکه در قرآن آمده است:
« و أجلب علیهم بخیلک و رجلک».
بر اساس همین بیان قرآنى، امام صادق ( علیه السلام) درباره گناهکاران مى‏فرماید:
« إذا أخذ القوم فی معصیة الله فإن کانوا رکبانا، کانوا خیل إبلیس و إن کانوا رجالة کانوا من رجالته».
آنان اگر سوارند، از واحدهاى سواره نظام شیطان و اگر پیاده‏اند، از واحدهاى پیاده نظام او هستند.
از همه بدتر، عالم بى‏عمل است؛ قرآن کریم مى‏فرماید:« یا أیها الذین آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون کبر مقتا عند الله أن تقولوا ما لا تفعلون».
مقت و عذاب خدا نسبت به عالم بى‏عمل و واعظ غیرمتعظ، زیاد است. چنانکه در حدیث نورانى امام باقر ( علیه السلام) آمده است: کسى که مردم را به عدالت و فضیلت و تقوا دعوت کند و خود، عادل نباشد، حسرتش در قیامت، زیاد و مشمول آیه:
 « یا حسرتى على ما فرطت فى جنب الله».  است و اظهار تأسف مى‏کند که چرا من در مورد فرمان خدا تقصیر و کوتاهى کردم: « إن أشد الناس حسرة یوم القیامة الذین وصفوا العدل ثم خالفوه و هو قول الله».
حجاب گناه
در تطبیق و تفسیر گناه با دقت و تأمل بیشتر، معانى لطیف‏ترى نصیب انسان مى‏شود. به گونه‏اى که مکروهات و حتى مباحات را هم گناه، تلقى مى‏کند؛ البته نه گناهى که مایه سقوط از عدالت فقهى و سقوط در جهنم باشد؛ بلکه به این معنا که اگر آن را انجام بدهد و به آن مبتلا شود، از فضایل عقلى، محروم مى‏شود. چنین انسانى گاهى فضایل را هم حجاب مى‏داند؛ نه براى این که اینها شرعا نارواست؛ بلکه چون رؤیت و سرگرمى به اینها نمى‏گذارد انسان به «أم الفضائل» راه پیدا کند و به طور کلى هر مرتبه پایین نسبت به عالى، حجاب مى‏شود تا به اسماء و اوصاف الهى برسد که در آن‏جا سخن از حجاب نورى است؛ به این معنا که، اسماء و صفات فعلى، حجاب اسماء و صفات ذاتى و اسماء و صفات ذاتى، حجاب خود ذاتند. البته ذات، حجاب محض است و کسى به آن جا راه ندارد.
توبه عام و خاص
توبه در لغت به معناى رجوع است؛ وقتى «بنده» به مولاى خود بر مى‏گردد، مى‏گویند «توبه» کرده است. ذات اقدس اله در قرآن کریم به همه مؤمنان دستور توبه مى‏دهد:
« و توبوا الى الله جمیعا أیه المؤمنون لعلکم تفلحون».
یعنى، اى مؤمنان! به سوى حق توبه کنید تا فلاح و رستگارى، نصیب شما بشود.
البته باید توجه داشت که توبه، بین معناى لغوى و معناى اصطلاحى و همچنین بین مراحل سه گانه‏اى که براى آن ذکر کرده‏اند، مشترک معنوى است، نه لفظى و همه اینها مصادیق آن معناى جامع است: توبه چون به معناى رجوع است، گاهى رجوع از معصیت به اطاعت، گاهى رجوع از مخالفت به موافقت، گاهى رجوع از «ترک اولى» به «اولى» و گاهى رجوع از غیر خدا به خداست.
مرحله اول: توبه که توبه عمومى و به اصطلاح، «توبه عوام» است آن است که انسان معصیت کار از تبهکارى خود دست بردارد. گناهکار اگر چه عالم باشد، در حقیقت از «عوام» به‏شمار مى‏آید . چون «عوام» در این جا در مقابل «علما» نیست؛ بلکه در مقابل «عقلا» است. بنابراین، کسى که اهل گناه باشد، عامى است گرچه تحصیل حوزوى یا دانشگاهى داشته باشد. به هر تقدیر، توبه عوام آن است که از گناه بپرهیزند؛ اما توبه خواص، پرهیز از «ترک مستحب و اولى» است؛ یعنى، اگر بعضى از امور مستحب مانند نماز شب و صدقه اول ماه را ترک کرده باشد از آن توبه کند و از این رقیقتر آن است که انسان از ترک کارى که مستحب شرعى نیست ولى محبوب ارشادى است توبه کند و از اینها رقیقتر هم آن است که او هیچ خلافى نکند، بلکه همه احکام الهى را بشناسد و انجام دهد، ولى در عین حال از توجه به ماسوى الله توبه کند که بعد توضیح داده مى‏شود.
شیطان در کمین انسان است و هرگز او را در خواب و بیدارى رها نمى‏کند و مى‏کوشد تا انسان از فضیلت باز بماند. اگر بتواند، او را به حرام و اگر نشد به ارتکاب مکروه سرگرم کند و اگر موفق نشود کسى را به مکروه مبتلا کند، او را سرگرم مى‏کند تا واجب را ترک کند، و اگر در این زمینه هم توفیقى نیافت، او را به ترک مستحب مبتلا مى‏کند، و اگر این گونه از امور هم در دسترس شیطان قرار نگرفت، سعى مى‏کند تا انسان را به بعضى از واجبها یا مستحبهاى مهم، مشغول کند تا او از واجبها یا مستحبهاى مهمتر باز بماند؛ همچنین گاهى تلاش مى‏کند تا انسان، سرگرم مباح بشود تا با گذراندن وقت در مباح از مستحب و «اولى» باز بماند، و اگر در این امور هم موفق نشد، مى‏کوشد تا انسان را از توجه به الله باز دارد؛ یعنى، او را به غیر خدا مشغول کند؛ مانند انجام عبادت براى پرهیز از جهنم یا اشتیاق به بهشت؛ زیرا براى سالکان کوى حق، این نجات از جهنم و یا اشتیاق به بهشت هم خار راه است
توبه و ترمیم گذشته
پس، توبه افراد عامى به این است که مستحب را بشناسند و انجام بدهند و حرام و مکروه را بشناسند و انجام ندهند و نسبت به گذشته جدا پشیمان باشند و آن را ترمیم کنند و نسبت به آینده هم عزم قطعى بر ترک خلاف داشته باشند که البته ترمیم گذشته، کار آسانى نیست؛ زیرا ترمیم تنها به پشیمانى از گذشته زشت، نیست، بلکه حقوق فراوانى دارد که آنها را هم باید ترمیم کرد و آن این است که اگر کسى در گذشته، کار بدى کرده، اگر آن کار، حق الله باشد، به دو شخص و اگر حق الناس باشد، به سه شخص ظلم کرده است:
1- کسى که حق، عرض یا مال او تلف شده و از بین رفته است.
2- امر خدا که اطاعت نشده است؛ چون خدا تضییع حقوق دیگران را تحریم کرده است.
3- خود گناهکار؛ زیرا او با این کار، روح خویش را آزرده و به آن آسیب رسانده استگ و با توجه به این که روح و بدن، چند صباحى مجاور و همسایه همند ولى به تدریج، روح همسایه خود را ترک و به دیار خود سفر مى‏کند، بنابراین، بدن نباید بر اثر اشتیاق به لذایذ، همسایه خود را آزرده خاطر کند؛ اما ترمیم حق دیگران چندان دشوار نیست، ولى تأمین رضاى الهى و تطهیر قلب آلوده کار آسانى نیست.
شستشوى دل کار دشوارى است؛ از این رو در ادعیه، به ما آموخته‏اند تا بگوییم:
« اللهم طهرنى فیه من الدنس و الاقذار».
پروردگارا! ما را از پلیدیها و آلودگیها پاک کن، یا بگوییم:
« اللهم اغسلنى فیه من الذنوب و طهرنى فیه من العیوب».
خدایا! ما را از گناهان و عیبها، شستشو بده.
ما باید این حقیقت را دریابیم که گناه واقعا چرک و «رین» است و روح را تیره مى‏کند. انسان بر اثر گناه، نه خواب خوبى دارد تا در رؤیا معرفتى نصیب وى شود و نه بیدارى خوبى دارد تا بتواند علم درستى را کشف و تعلیم صحیحى را نصیب دیگران کند. بنابراین، اگر روح تیره شود، بسیارى از اسرار از او نهفته است. روحى که خدا آن را منبع الهام قرار داده و به آن سوگند یاد کرده است:
« و نفس و ما سویها فالهمها فجورها و تقویها».
چنانکه به خورشید، ماه، روز، شب، آسمان و زمین سوگند یاد کرده است: « و الشمس و ضحها و القمر اذا تلها و النهار اذا جلها و اللیل اذا یغشها و السماء و ما بنها و الارض و ما طحها».  همان گونه که خورشید و تابش آن، ماه و فروزش آن، روشنایى روز، تاریکى شب و برپایى آسمان و زمین، از سوى ذات اقدس اله امورى دایمى است، الهام به نفس از ناحیه او نیز دائمى است، ولى شنونده این صدا کم است؛ زیرا ما از خودمان آن قدر صدا به گوش جانمان مى‏رسانیم که صداى حق شنیده نمى‏شود، و گرنه او همواره با جان ما سخن مى‏گوید.
این که گفتند سالک، کم سخن و مواظب خوراکش باشد، براى همین است که صداى الهامهاى الهى را بشنود؛ چون اگر کسى بخواهد صداى دورى را بشنود، ناچار است که خود ساکت باشد و حرف نزند. به هر تقدیر توبه براى عوام همین است و توبه «خواص» هم پرهیز از «ترک اولى» است؛ به این معنا که، انسان ترک اولى را نسبت به گذشته، جبران و نسبت به حال ترک کند و نسبت به آینده تصمیم بگیرد که مبتلا نشود.
توبه اخص
اما توبه «اخص» توبه از توجه به غیر خداست؛ چنانکه پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم فرمود:
« إنه لیغان على قلبى و إنى لأستغفر بالنهار سبعین مرة».
گاهى انسان در صحنه قلب خود، نوعى گرفتگى مشاهده مى‏کند، مثل این که ابرى فضاى دل را پوشانده است و نمى‏داند چگونه آن را بزداید. از این رو به فکر مى‏افتد تا در مزرعه یا در پارکى قدم بزند؛ در کنار رودى بنشیند و یا با دوست خودسخن بگوید. آنگاه خیال مى‏کند آن ابر، برطرف شده است؛ در حالى که چنین نیست و آن ابر غلیظ شده و جلو دید او را گرفته است و دیگر تشخیص نمى‏دهد که در فضاى تیره زندگى مى‏کند. گاهى انسان خیال مى‏کند که با جلسات انس و فکاهیات، ابر زدایى یا غبار روبى مى‏شود؛ در صورتى که چنین نیست.
پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم مى‏فرماید: من در هر روز هفتاد بار استغفار مى‏کنم؛ یعنى «خلیفة الله» و «انسان کامل» ، هر روز هفتاد بار استغفار مى‏کند که مبادا این ابرها فضاى دل را بگیرد. البته استغفار براى انسان کامل در حقیقت، «دفع» است نه «رفع» ؛ او استغفار مى‏کند تا ابر، جلو دید دل را نگیرد؛ نه این که بخواهد ابرهاى موجود را برطرف کند؛ زیرا توجه به غیر خدا مانند توجه به فرشته‏ها یا توجه به خود وحى و یا نبوت، حجاب است و به فرموده مرحوم سید حیدر آملى اگر پیامبران به مقام شامخ رسالت، نبوت، خلافت و یا ولایتشان توجه بکنند، این خود، حجاب است. 16 زیرا محضر امن خدا جز شهود او چیز دیگرى را نمى‏پذیرد. بنابراین، همواره استغفار انبیا براى این است که آنان این گونه از توجهات را دفع کنند.
تذکر: دفع حجاب که هدف استغفار انسان کامل است اعم از حجاب ظلمانى و حجاب نورانى است، آنان از حجاب ظلمانى منزهند و از این رو همان طور که رفع حجاب ظلمانى براى آنان مطرح نیست، دفع آن هم مورد اهتمام آنها نخواهد بود؛ چون با ورود در حصن توحید ناب از گزند حجاب ظلمانى مصونند و عمده کوشش آنان دفع حجابهاى نورانى است.
توبه، بازگشت به صراط مستقیم
سخن نورانى امام على (سلام الله علیه)
«الیمین و الشمال مضلة و الطریق الوسطى هى الجادة».
راه تائبان و همچنین توبه عوام، خواص و اخص را مشخص مى‏کند: توبه عوام این است که آنان از چپ و راست که معصیت است، به وسط راه که صراط مستقیم است برگردند.
توبه خواص این است که فعل مکروه یا ترک مستحب را «مضله» و گمراهى بدانند و آن را رها کنند و «وسطى» که فعل مستحب و ترک مکروه است، «جاده» و صراط مستقیم بدانند و به آن توجه کنند.
توبه اخص توبه از توجه به غیر خدا مانند توجه به جلال و جمال حق و یا توجه به نجات از جهنم و شوق به بهشت است که نزد گروه سوم «مضله» و گمراهى به‏شمار مى‏رود و «وسطى» که توجه به «الله» است «جاده» و صراط مستقیم است.
کمیت و کیفیت توبه
توبه، کمیت و کیفیتى دارد. کمیت توبه آن است که قرآن کریم به همه مؤمنان دستور آن را مى‏دهد:
توبوا الى الله جمیعا أیه المؤمنون».
و کیفیتش هم عبارت از «نصوح» یعنى خالص بودن است که در این زمینه نیز قرآن کریم مى‏فرماید:
یا ایها الذین امنوا توبوا الى الله توبة نصوحا».
اگر توبه، فراگیر باشد و انسان از همه خلافها توبه کند و نصوح یعنى خالص باشد، آنگاه لغزشهاى گذشته بخشوده مى‏شود و انسان تائب به منزله بى‏گناه است:
التائب من الذنب کمن لا ذنب له».
چون به گناه، «ذنب» مى‏گویند و معناى «ذنب» با «ذنب» نزدیک است. ذنب دنباله یا دم است و گناه را نیز چون «ذنب» یعنى دنباله دارد و انسان را رها نمى‏کند و عقوبت به بار مى‏آورد ذنب گفته‏اند، و چون عقوبت، نتیجه کار است و در آخر آن، تحقق پیدا مى‏کند از این جهت به آن عقوبت مى‏گویند. اما با توبه، دنباله گناه قطع مى‏گردد. به هر تقدیر گناه، مانع راه و اولین مرحله از مانع‏زدایى براى سالکان راه، گناه زدایى است.

هماهنگى تشریع و تکوین
قرآن کریم، راههاى تشریعى را همانند راههاى تکوینى، به صورت باز و مبسوط بیان مى‏کند؛ یعنى راهى را که انسان بدون اختیار باید در نظام تکوین طى کند، مشابه و معادل آن را به او ارائه مى‏کند تا از راه صحیح و با اختیار خود در نظام تشریع طى کند؛ مثلا، یکى از راههایى که در نظام تکوین، هر انسانى آن را طى مى‏کند رجوع به خداست؛ انسان بداند یا نداند و بخواهد یا نخواهد با مرگ، به سوى خدا رجوع مى‏کند و «إنا لله و إنا إلیه راجعون». 

 «غفلت‏»دارای مفهوم وسیع و گسترده‏ای است که هر گونه بی‏خبری از شریط زمان ومکانی(که انسان در آن زندگی می‏کند)و از واقعیت‏های فعلی و آینده و گذشته خویش‏و از صفات و اعمال خود و از پیامها و آیات حق و همچنین هشدارهایی که حوادث تلخ‏و شیرین زندگی،به انسان‏ها می‏دهد را شامل می‏شود.
بی‏خبری از این واقعیت‏ها و نداشتن موضع‏گیری صحیح در برابر آنها،خطر بزرگی‏برای سعادت انسان‏ها است،خطری که هر لحظه ممکن است،دامان انسان را بگیرد و اورا به کام نیستی فرو برد،خطری که می‏تواند زحمات سالیان دراز عمر انسان را در یک‏لحظه بر باد دهد.
شاید بارها،شنیده باشیم که فلان شخص با زحمت‏بسیار،اموال و سرمایه‏های عظیمی‏به دست آورده بود،اما بر اثر یک لحظه‏«غفلت‏»آتش‏سوزی عظیمی به وجود آمد که‏تمام آنها را در کام خود فرو برد،انسان نیز در مسیر سعادت چنین است. ممکن است،افتادن در دام‏«غفلت‏»در یک لحظه کوتاه،سرمایه‏های معنوی او را مبدل به خاکسترحسرت کند.
به همین دلیل علمای اخلاق،بحث‏های وسیعی درباره‏«غفلت‏»و ذکر و بیداری(که‏نقطه مقابل آن است)در کتاب‏های خود آورده‏اند و از عواملی که می‏تواند پرده‏های‏«غفلت‏»را کنار زند و انسان را از خواب‏«غفلت‏»بیدار کند،بحث نموده‏اند.
با این مقدمه،به قرآن مجید مراجعه می‏کنیم و اهمیتی را که این کتاب بزرگ آسمانی‏بر این امر قایل شده،در آیات زیر مورد بررسی قرار می‏دهیم:
1- و لقد ذرانا لجهنم کثیرا من الجن و الانس لهم قلوب لا یفقهون بها و لهم اعین‏لا یبصرون بها و لهم آذان لا یسمعون بها اولئک کالانعام بل هم اضل اولئک هم‏الغافلون(سوره اعراف،آیه 179)
2- و اقترب الوعد الحق فاذا هی شاخصة ابصار الذین کفروا یا ویلنا قد کنا فی غفلة‏من هذا بل کنا ظالمین(سوره انبیاء،آیه 97)
3- و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربهم بالغداة و العشی یریدون وجهه و لا تعدعیناک عنهم ترید زینة الحیوة الدنیا و لا تطع من اغفلنا قلبه عن ذکرنا و اتبع هواه و کان‏امره فرطا (سوره کهف،آیه 28)
4- ان الذین لا یرجون لقائنا و رضوا بالحیاة الدنیا و اطمانوا بها و الذین هم عن آیاتناغافلون×اولئک ماواهم النار بما کانوا یکسبون (سوره یونس،آیه 7 و 8)
5- یعلمون ظاهرا من الحیاة الدنیا و هم عن الآخرة هم غافلون (سوره روم،آیه 7)
6- ساصرف عن آیاتی الذین یتکبرون فی الارض بغیر الحق و ان یروا کل آیة‏لا یؤمنوا بها و ان یروا سبیل الرشد لا یتخذوه سبیلا و ان یروا سبیل الغی یتخذوه سبیلاذلک بانهم کذبوا بآیاتنا و کانوا عنها غافلین (سوره اعراف،آیه 146)
7- فانتقمنا منهم فاغرقناهم فی الیم بانهم کذبوا بآیاتنا و کانوا عنهاغافلین (سوره اعراف،آیه 136)
8- فاذا رکبوا فی الفلک دعوا الله مخلصین له الدین فلما نجاهم الی البر اذاهم‏یشرکون (سوره عنکبوت،آیه 65)
9- و من یعش عن ذکر الرحمان نقیض له شیطانا فهو له قرین (سوره زخرف،آیه 36)
10- ان الذین اتقوا اذا مسهم طائف من الشیطان تذکروا فاذاهم‏مبصرون (سوره اعراف،آیه 201)
11- لقد کنت فی غفلة من هذا فکشفنا عنک غطائک فبصرک الیوم‏حدید (سوره ق،آیه 22)
12- و انذرهم یوم الحسرة اذ قضی الامر و هم فی غفلة و هم‏لا یؤمنون(سوره مریم،آیه 39)
ترجمه
1- به یقین،گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم،آنها دل‏ها(عقل‏ها)یی‏دارند که با آن(اندیشه نمی‏کنند و) نمی‏فهمند و چشمانی که با آن نمی‏بینند و گوشهایی که‏با آن نمی‏شنوند،آنها همچون چهارپایانند،بلکه گمراهتر!اینان همان غافلانند.(زیرا باداشتن همه گونه امکانات هدایت،باز هم گمراهند!)
2- و وعده حق(قیامت)نزدیک می‏شود،در آن هنگام چشم‏های کافران از وحشت،ازحرکت‏باز می‏ماند،(می‏گویند)ای وای! بر ما که از این(جریان)در غفلت‏بودیم،بلکه ماستمکار بودیم!
3- با کسانی باش که پروردگار خود را صبح و عصر می‏خوانند،و تنها رضای او رامی‏طلبند!و هرگز به خاطر زیورهای دنیا، چشمان خود را از آنها بر مگیر!و از کسانی که قلبشان‏را از یاد خود غافل ساختیم،اطاعت مکن!همان‏ها که از هوای نفس پیروی کردند وکارهایشان افراطی است.
4- آنها که ایمان به ملاقات ما(و روز رستاخیز)ندارند و به زندگی دنیا خشنود شدند و برآن تکیه کردند و آنها که از آیات ما غافلند-(همه)آنها جایگاهشان آتش است،به خاطرکارهایی که انجام می‏دادند!
5- آنها فقط ظاهری از زندگی دنیا را می‏دانند و از آخرت(و پایان کار)غافلند!
6-به زودی کسانی را که در روی زمین به ناحق تکبر می‏ورزند،از(ایمان به)آیات خودمنصرف می‏سازم!آنها چنانند که اگر هر آیه و نشانه‏ای را ببینند،به آن ایمان نمی‏آورند.اگر راه‏هدایت را ببینند آن را،راه خود انتخاب نمی‏کنند و اگر راه گمراهی را ببینند آن را،راه خودانتخاب می‏کنند!(همه اینها)به خاطر آن است که آیات ما را تکذیب کردند و از آن غافل‏بودند!
7- سر انجام از آنها انتقام گرفتیم و آنان را در دریا غرق کردیم،زیرا آیات ما را تکذیب‏کردند و از آن غافل بودند. 8-هنگامی که سوار بر کشتی شوند،خدا را با اخلاص می‏خوانند(و غیر او را فراموش‏می‏کنند)،اما هنگامی که خدا آنان را به خشکی رساند و نجات داد،باز مشرک می‏شوند!
9- و هر کس از یاد خدا روی گردان شود،شیطان را به سراغ او می‏فرستیم،پس همواره‏قرین اوست!
10- هنگامی که پرهیزگاران،گرفتار وسوسه‏های شیطان شوند،به یاد(خدا و پاداش وکیفر او)می‏افتند و(در پرتو یاد او،راه حق را می‏بینند و)ناگهان بینا می‏گردند!
11- (به او خطاب می‏شود)تو از این صحنه(و دادگاه بزرگ)غافل بودی و ما پرده را ازچشم تو کنار زدیم و امروز چشمت کاملا تیزبین است!
12- آنان را از روز حسرت(روز رستاخیز که برای همه مایه تاسف است)بترسان،در آن‏هنگام که همه چیز پایان می‏یابد و آنها در غفلتند و ایمان نمی‏آورند!
تفسیر و جمع‏بندی
«غفلت‏»سرچشمه اصلی بدبختی‏ها
در نخستین آیه،به معرفی گروهی از بدترین افراد انسان پرداخته شده،گروهی که‏شاید بدتر از آنان در میان انسان‏ها یافت نشود که درباره اوصاف آنها می‏فرماید:«مابسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم،آنها دل‏ها(و عقل‏هایی)دارند که با آن چیزی‏درک نمی‏کنند و چشمانی دارند که با آنها نمی‏بیند و گوش‏هایی دارند که با آن نمی‏شوند.آنهاهمچون چهارپایانند،بلکه بدترند.آنها همان غافلانند، و لقد ذرانا لجهنم کثیرا من الجن والانس لهم قلوب لا یفقهون بها و لهم اعین لا یبصرون بها و لهم آذان لا یسمعون بهااولئک کالانعام بل هم اضل اولئک هم الغافلون »
در این آیه عامل نهایی بدبختی این گروه دوزخی را«غفلت‏»شمرده است.غفلتی که‏از ترک اندیشه و نداشتن چشم باز و گوش شنوا حاصل شده و انسان را به مرحله‏ای حتی‏فروتر از چهارپایان سقوط می‏دهد.زیرا اگر چهارپایان غافلند،استعداد غفلت‏زدایی راندارند،ولی اگر انسان با داشتن منبع آگاهی در غفلت غوطه‏ور شود،به طور قطع از چهارپایان هم کمترند.
مفهوم آیه بالا این نیست که خدا گروهی را به اجبار به دوزخ می‏فرستد،بلکه همان‏گونه که در آیه با صراحت آمده،دوزخی شدن آنان از ناحیه خودشان است،چون به‏آنها عقل داده شده ولی به کار نمی‏بندند،چشم و گوش دارند،اما با آن حقایق رانمی‏بینند و نمی‏شنوند.
پس هر چه هست از ناحیه خود آنها است،منتهی خداوند حکم مشروطی دارد و آن‏این که:کسانی که استعدادهای خدادادی را به کار نگیرند،سرنوشتشان آتش دوزخ‏است!و حصول این شرط بستگی به اراده خود انسان دارد.
در دومین آیه سخن از کافران در آستانه رستاخیز است.در آن هنگام که وعده خدانزدیک می‏شود،چنان وحشتی سراسر وجودشان را فرا می‏گیرد که چشمانشان ازحرکت‏باز می‏ایستد و در این جاست که فریاد آنها بلند می‏شود که:«ای وای!بر ما،ما ازاین صحنه در غفلت‏بودیم،بلکه ظالم و ستمگر بودیم، و اقترب الوعد الحق فاذا هی‏شاخصة ابصار الذین کفروا یا ویلنا قد کنا فی غفلة من هذا بل کنا ظالمین »
به این ترتیب،این گروه از کافران،عامل اصلی انحراف خویش را«غفلت‏»معرفی‏می‏کنند،غفلتی که آنها را به ظلم کردن به خویشتن و دیگران دعوت نموده و حتی به‏انبیاء الهی و کتب آسمانی ظلم و ستم روا داشتند.
آنان این سخن را زمانی می‏گویند که لرزشی،سراسر جهان را فرا می‏گیرد و نشانه‏های‏رستاخیز ظاهر می‏شود و پرده‏های‏«غفلت‏»در آن شرایط هولناک کنار می‏رود،در حالی‏که تمام درهای توبه و بازگشت‏بسته شده است.
«شاخصه‏»از ماده‏«شخوص‏»بر وزن‏«خلوص‏»در اصل به معنی خروج از منزل یا ازشهری به شهر دیگر است و از آن جا که انسان به هنگام وحشت‏شدید،چشم او ازحرکت‏باز می‏ایستد و به جایی خیره می‏شود،به گونه‏ای که گویی از حدقه بیرون می‏آید،به این حالت‏«شخوص‏»گفته شده است.
در سومین آیه،خطاب به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله دستور می‏دهد که با چه کسانی معاشر وهمراه باشد و چه افرادی را از اطراف خویش براند:«با کسانی باش که پروردگار خود راصبح و عصر می‏خوانند و تنها ذات او را می‏طلبند، هرگز چشم‏های خود را به خاطر زینت‏های‏دنیا از آنها برمگیر و از کسانی که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم،اطاعت مکن،همانها که‏پیروی هوای نفس کردند و کارهایشان افراطی است، و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربهم‏بالغداوة و العشی یریدون وجهه و لا تعد عیناک عنهم ترید زینة الحیاة الدنیا و لا تطع‏من اغفلنا قلبه عن ذکرنا و اتبع هواه و کان امره فرطا »
در این آیه،اوصاف کسانی که شایسته همنشینی پیامبر را در ایمان و عبادت و ذکرپروردگار در هر صبح و شام دارند، برشمرده و از اطاعت(و همنشینی با)کسانی که‏دل‏هایشان از ذکر خدا غافل بوده و از هوای نفس پیروی نموده و کارشان به افراطگراییده است،نهی می‏نماید.
از تعبیرات این آیه،رابطه هواپرستی و افراط در آن،با«غفلت‏»استفاده می‏شود.
آری!غافلان از یاد خدا،هواپرستند و در راه افراط گام بر می‏دارند و اگر در مذمت‏«غفلت‏»چیزی جز این نباشد،کافی است.
طبق بیان آیه فوق که:«خداوند دل‏های آنها را غافل کرده‏»،به یقین به خاطر اعمالشان‏است که نتیجه آن مجازات الهی، یعنی،«غفلت‏»از یاد خداست.
معروف است که آیه فوق درباره جمعی از ثروتمندان متکبر و خودخواه عصرپیامبر صلی الله علیه و اله نازل شده که به حضور حضرت رسیدند و گفتند:ای محمد!اگر تو در صدرمجلس بنشینی و این گونه افرادی را که بوی بدشان مشام ما را آزار می‏دهد و لباس‏های‏خشن و پشمینه بر تن دارند  از خود دور سازی،مجلس تو،مجلسی در خور اشراف وشخصیت‏هایی همچون ما بشود،آن گاه ما نزد تو خواهیم آمد و از سخنانت‏بهره خواهیم گرفت،ولی با وجود این دو گروه، دیگر جای ما نیست!
ولی خداوند از درون این گروه غافل و بی‏خبر آگاه بود و می‏دانست که این گونه‏افراد پر ادعا و بی‏محتوا،نه یار روز صلح‏اند و نه سرباز روز جنگ.بر آنها نمی‏توان‏اعتماد کرد و از فکر آنها نیز نمی‏توان استفاده کرد،به همین دلیل خداوند به پیامبر صلی الله علیه و اله‏هشدار داد که مراقب وسوسه‏های آنها باشد.
در چهارمین آیه،دوزخیان را با ذکر چند ویژگی،معرفی می‏کند:«کسانی که امیدلقای ما را ندارند(به معاد و رستاخیز معتقد نیستند)و تنها به زندگی دنیا خوشنودند و به‏آن اطمینان دارند و نیز کسانی که از آیات ما غافلند،جایگاهشان آتش است،به خاطراعمالی که انجام می‏دادند.
در این آیات،آخرین چیزی که روی آن تکیه شده‏«غفلت‏»از آیات الهی است که‏در واقع،ریشه اصلی انکار معاد و اعتماد بر دنیا و فراموشی آخرت است.خلاصه این که‏«غفلت‏»ریشه اصلی همه بدبختی‏های انسان است،در حالی که ریشه خوشبختی‏بهشتیان،آگاهی و بیداری و ذکر خدا است که در آیات بعد همین سوره،به آن اشاره‏شده است.
در تفسیر روح البیان در ذیل این آیه،در یک حدیث قدسی،چنین می‏خوانیم که‏خداوند می‏فرماید:«از سه گروه در شگفتم: از کسانی که ایمان به آتش دوزخ دارند و می‏داننددر پیش روی آنهاست،چگونه می‏خندند و از کسانی که به دنیا دل بسته‏اند،در حالی که‏می‏دانند به زودی از آن جدا می‏شوند و از کسانی که غافلند و می‏دانند(فرشتگان پروردگار)ازآنها غافل نیستند،چگونه مشغول لهو و لعب هستند.»
تفسیر مذکور در ذیل همین حدیث،داستانی از«نعمان بن منذر»-یکی از پادشاهان‏حیره در عصر جاهلیت-نقل می‏کند: روزی(پادشاه)در زیر درختی برای گستردن بساط لهو و لعب فرود آمد.
عدی،-یکی از نزدیکان او-گفت:ای پادشاه!این درخت آوازی دارد،آیا می‏دانی‏چه می‏گوید؟این درخت می‏گوید:
رب رکب قدانا خوا حولنا یمزجون الخمر بالماء الزلال ثم اضحوا اسف الدهر بهم و کذلک الدهر حالا بعد حال
چه بسیار سوارانی که در اطراف ما از مرکب فرود آمدند و بساط عیش و نوش‏گستردند و شراب را با آب زلال آمیختند، ولی چیزی نگذشت که طوفان‏های روزگار،آنها را از میان برداشت و این گونه است دنیا،هر زمانی بعد از زمانی دیگر.
در پنجمین آیه،سخن از افراد ظاهربینی است که بر اثر«غفلت‏»و بی‏خبری نه تنهااسرار جهان هستی را که ما را با سرایی دیگر پیوند می‏دهد،نمی‏بینند،بلکه از زندگی دنیانیز تنها به ظاهر آن قناعت کردند،قرآن در این رابطه بیان می‏دارد:«این گروه(از کافران)،تنها ظاهری از زندگی دنیا را می‏بینند و از آخرت غافلند، یعلمون ظاهرا من الحیاة الدنیا وهم عن الآخرة هم غافلون »
اگر غفلت و بی‏خبری،سایه شوم و سنگین خود را بر قلوب آنها نیفکنده بود،درجای جای زندگی دنیا،هم خدا را و هم معاد را می‏دیدند.در قرآن مجید،اسرار آفرینش‏موجودات و گوشه‏هایی از نظام جهان ماده به عنوان نشانه‏ها و آیات خدا مطرح شده وزندگی انسان در رستاخیز نیز در لابلای همین زندگی دنیا و حوادثی که در اطراف مامی‏گذرد،نشان داده شده است،منتها،فقط افراد بصیر و بینا و آنها که نغمه توحید ومعاد را از درون این حوادث می‏شنوند،به آن واقف می‏گردند،نه غافلان کوردل وبی‏خبر.
ضمنا تکرار ضمیر«هم‏»در آیه،تاکیدی بر این مطلب است که این‏«غفلت‏»سبب‏ظاهربینی و عدم وصول به عمق مسایل است.
این نکته قابل توجه است که واژه‏«غفلت‏»در جایی به کار می‏رود که اسباب ومقدمات آگاهی فراهم باشد،ولی انسان بر اثر هوای نفس یا ضعف ایمان یا علل دیگر آنها را نادیده بگیرد.شاهد این سخن آیاتی است که بعد از این آیه در سوره روم آمده‏است،خداوند به نمونه‏هایی از آثار توحید و معاد که در جهان هستی و در گرداگردوجود ما قرار دارد،اشاره می‏کند و غافلان را هشدار می‏دهد.
در ششمین آیه از خطرناکترین گروه کافران سخن به میان آمده،کسانی که علاوه برکفر،آلوده به تکبر و لجاجت‏شدید نیز شده‏اند.در پایان آیه،دلیل بدبختی آنها راغفلت از آیات الهی دانسته و می‏فرماید:«به زودی کسانی را که در روی زمین به ناحق‏تکبر می‏ورزند،از ایمان به آیات خود منصرف سازیم،(به طوری که)اگر هر آیه و نشانه‏ای راببینند،به آن ایمان نمی‏آورند و اگر راه هدایت را ببینند،راه خود را انتخاب نمی‏کنند و اگر راه‏گمراهی را ببینند راه خود را انتخاب می‏کنند، (همه اینها)به خاطر آن است که آیات ما راتکذیب کردند و از آن غافل بودند، ساصرف عن آیاتی الذین یتکبرون فی الارض بغیرالحق و ان یروا کل آیة لا یؤمنوا بها و ان یروا سبیل الرشد لا یتخذوه سبیلا و ان یرواسبیل الغی یتخذوه سبیلا ذلک بانهم کذبوا بآیاتنا و کانوا عنها غافلین‏»
درباره جمله «ساصرف عن آیاتی‏» ،(به زودی آنها را از آیات خود منصرف‏می‏سازیم)،بحث‏های زیادی در میان مفسران دیده می‏شود،شاید به این دلیل که کارخداوند،هدایت‏به سوی آیات و نشانه‏های اوست،و اساسا تمام انبیاء و اوصیاء برای‏همین آمده‏اند،با این حال،چگونه ممکن است‏خداوند گروهی را از آیات خودش‏ممنوع و محروم سازد؟بر همین اساس دست‏به توجیهات زیادی زده‏اند که بسیاری ازآنها مشتمل بر تکلف است.
پاسخ این سؤال با بررسی آیات دیگر قرآن روشن می‏شود،زیرا،پاره‏ای از اعمال‏انسان‏ها مانند تکبر در برابر حق و لجاجت و تعصب شدید،به صورت حجاب و پرده‏تاریکی بر قلب انسان می‏افتد و او را از مشاهده جمال زیبای حق باز می‏دارد.در واقع‏اعمال و صفات زشت‏خود آنهاست که‏«حجاب‏»آنها می‏شود و اگر«حجاب افکنی‏»به‏خداوند نسبت داده شده،به خاطر این است که خداوند،این اثر را در این گونه اعمال وصفات آفریده است و یا به تعبیر دیگر،یکی از مجازات طبیعی کسانی که دارای این صفات و اعمالند،انصراف از آیات الهی است.
قابل توجه این که:در پایان آیه،باز تاکید می‏کند که علت منصرف ساختن آنها ازآیات الهی،همان اصرارشان بر تکذیب و غفلت و بی خبریشان از نشانه‏های خداست.
در هفتمین آیه،به دنبال آیات قبل از آن که سخن از لجاجت فرعونیان در برابرآیات الهی و بلاهای مختلفی است که به عنوان بیدار باش بر آن قوم نازل شد و به دعای‏«موسی بن عمران‏»برطرف گردید،می‏فرماید:«(هنگامی که نه معجزات الهی در آنها اثرگذاشت و نه بلاهای هشدار دهنده)سر انجام ما از آنها انتقام گرفتیم و آنها را در دریا غرق‏نمودیم،زیرا،آنها آیات ما تکذیب کردند و از آن غافل شدند، فانتقمنا منهم فاغرقناهم فی‏الیم بانهم کذبوا بآیاتنا و کانوا عنها غافلین »
همان گونه که از آیه استفاده می‏شود،سرچشمه بدبختی و هلاکت قوم فرعون،تکذیب آیات الهی و«غفلت‏»بود.
ممکن است‏«غفلت‏»سرچشمه تکذیب باشد،بنابراین ریشه اصلی،همان‏«غفلت وبی‏خبری‏»بوده است و یا این که بعضی از آیات را تکذیب کردند و بعضی را به فراموشی‏و«غفلت‏»سپردند که در این صورت هر کدام،عامل مستقلی محسوب می‏شوند.
بعضی از مفسران ضمیر«عنها»را به نقمت و عذاب الهی باز گردانده‏اند که در این‏صورت تنها تکذیب آیات الهی موجب بدبختی آنها محسوب می‏شود،ولی این احتمال‏بسیار ضعیف است،زیرا،این ضمیر در کنار آیات قرار گرفته و ظاهرا به آن بازگشت‏می‏کند.
بعضی از مفسران در این جا،سؤالی مطرح کرده‏اند که شاید همین سؤال سرچشمه‏احتمال بازگشت ضمیر«عنها»به نقمت و عذاب باشد و آن این که‏«غفلت‏»از اختیارانسان بیرون است و چیزی نیست که موجب عذاب الهی شود.
ولی پاسخ این سؤال روشن است،زیرا،در بسیاری از موارد،سرچشمه‏«غفلت‏»
اختیاری است.هنگامی که انسان به سراغ آیات الهی نرود و در آنها تدبر نکند و گوش به‏سخنان معلمان الهی ندهد، طبیعی است که حالت‏«غفلت‏»بر او چیره می‏شود و از همین رو،بسیار دیده‏ایم که افراد خطاکار را به خاطر غفلتشان مذمت کرده‏اند.
در هشتمین آیه گرچه از واژه‏«غفلت‏»سخن به میان نیامده،ولی محتوای،آن مفهوم‏«غفلت‏»را می‏رساند.این آیه،درباره مشرکان عصر پیامبر صلی الله علیه و اله که گرفتار غفلت‏شدیدی‏بودند و گاه از خواب غفلت‏بیدار می‏شدند و به توحید روی می‏آوردند و گاه به کلی درمنجلاب شرک غرق می‏گشتند،می‏فرماید:«هنگامی که بر کشتی سوار می‏شوند(و باطوفان‏های شدید و گرداب‏های وحشتناک و امواج کوه پیکر دریا روبرو می‏گردند)خدا را بااخلاص می‏خوانند(و بتها را به فراموشی می‏سپارند)،اما هنگامی که خدا آنها را نجات‏می‏دهد و به خشکی می‏رساند،باز مشرک می‏شوند، فاذا رکبوا فی الفلک دعو الله مخلصین‏له الدین فلما نجاهم الی البر اذا هم یشرکون ».
آری!طوفان حوادث خطرناک،پرده‏های‏«غفلت‏»و بی‏خبری را کنار می‏زند وچشم عقل را بینا و روشن می‏سازد.گروهی این بیداری را مغتنم شمرده و به اصلاح‏خطاهای خویش می‏پردازند،ولی گروه بیشتری،تنها در همان لحظات بیدارند،اما بعداز پایان حادثه،دوباره پرده‏های‏«غفلت‏»بر عقل و قلب آنها کشیده شده و به همان راه‏سابق باز می‏گردند.

می خواستم به دنیا بیایم، در زایشگاه عمومی، پدر بزرگم به مادرم گفت: فقط بیمارستان خصوصی. مادرم گفت: چرا؟... گفت: مردم چه می گویند؟

 می خواستم به مدرسه بروم، مدرسه ی سر کوچه ی مان. مادرم گفت: فقط مدرسه ی غیر انتفاعی! پدرم گفت: چرا؟...مادرم گفت: مردم چه می گویند؟

 به رشته ی انسانی علاقه داشتم. پدرم گفت: فقط ریاضی! گفتم: چرا؟...گفت: مردم چه می گویند؟

 با دختری روستایی می خواستم ازدواج کنم. خواهرم گفت: مگر من بمیرم. گفتم: چرا؟...گفت: مردم چه می گویند؟

 می خواستم پول مراسم عروسی را سرمایه ی زندگی ام کنم. پدر و مادرم گفتند: مگر از روی نعش ما رد شوی. گفتم: چرا؟...گفتند: مردم چه می گویند؟

 می خواستم به اندازه ی جیبم خانه ای در پایین شهر اجاره کنم. مادرم گفت: وای بر من. گفتم: چرا؟...گفت: مردم چه می گویند؟

 اولین مهمانی بعد از عروسیمان بود. می خواستم ساده باشد و صمیمی. همسرم گفت: شکست، به همین زودی؟! گفتم: چرا؟... گفت: مردم چه می گویند؟

 می خواستم یک ماشین مدل پایین بخرم، در حد وسعم، تا عصای دستم باشد. زنم گفت: خدا مرگم دهد. گفتم: چرا؟... گفت: مردم چه می گویند؟

 بچه ام می خواست به دنیا بیاید، در زایشگاه عمومی. پدرم گفت: فقط بیمارستان خصوصی. گفتم: چرا؟... گفت: مردم چه می گویند؟

 می خواستم بمیرم. بر سر قبرم بحث شد. پسرم گفت: پایین قبرستان. زنم جیغ کشید. دخترم گفت: چه شده؟... گفت: مردم چه می گویند؟

 مُردم

 برادرم برای مراسم ترحیمم مسجد ساده ای در نظر گرفت. خواهرم اشک ریخت و گفت: مردم چه می گویند؟

 از طرف قبرستان سنگ قبر ساده ای بر سر مزارم گذاشتند. اما برادرم گفت: مردم چه می گویند؟!.. خودش سنگ قبری برایم سفارش داد که عکسم را رویش حک کردند.

حالا من در اینجا در حفره ای تنگ خانه کرده ام و تمام سرمایه ام برای ادامه ی زندگی جمله ای بیش نیست: مردم چه می گویند؟

  مردمی که عمری نگران حرفهایشان بودم، لحظه ای نگران من نیستند

بسم الله الرحمن الرحیم:
«دعا» اظهار احتیاج و نیاز، به پیشگاه حضرت بى نیاز است، دعا بیان تهیدستى و فقر و مسکنت و ندارى به محضر غنى مطلق، و مالک جهان هستى است.دعا درخواست گدائى بى نوا، از کریمى با وفا، و مددخواهى ناتوانى از توانائى شکست ناپذیر است.
دعا کمک خواستن بنده اى ضعیف، مسکینى ذلیل، مستکینى بیچاره، از پروردگارى رحیم، خدایى مهربان، حکیمى لطیف، و سمیعى بیناست.دعا نشان دادن فروتنى و تواضع، خاکسارى و خشوع، انکسار و خضوع، به درگاه سلطانى قدوس، عزیزى مقتدر، غفورى ودود، معبودى یکتا، و دانائى قوى است.
دعا محبوب خدا، و معشوق سالکان، و نور چشم عارفان، و راز و نیاز مشتاقان، و چراغ شب دردمندان، و تکیه گاه مستمندان، و نور قلب نیازمندان است.
دعا در قران
منبع فیض بى نهایت، دریاى بى ساحل کرامت، فراهم اورنده فضاى هدایت، نازل کننده سفره دانش و حکمت، حضرت رب العزه در قران مجید مى فرماید:
«قل ما یعبا بکم ربى لولا دعاوکم؛ 1
اى پیامبر رحمت به مردم بگو: اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنا و نظرى به شما نکند».
دعا وسیله جلب اعتناى خدا، و زمینه جذب رحمت الهى به سوى دعا کننده است، اعتنا و نظرى که سفره شقاوت را از خیمه حیات انسان برمى‏چیند، و مائده سعادت و خوشبختى را براى دعاکننده پهن مى‏کند.
محبوب محبان، معشوق عاشقان، انیس ذاکران، جلیس شاکران، یاور بندگان، تکیه گاه صاحبدلان در قران مجید مى‏فرماید:«واذا سالک عبادى عنى فانى قریب اجیب دعوه الداع اذا دعان؛ 2
هنگامى که بندگانم در رابطه با من از تو سوال کنند، پاسخش این است که من یقینا نزدیکم، دعاى دعا کننده را چون مرا بخواند مستجاب مى کنم».
ارى جز خدا هیچ کس به بندگان نزدیک نیست، او نزدیکى است که انسان را به وجود اورده، و او را در رحم مادر، پرورش داده، و از رحم مادر به دنیا انتقال داده، و در دنیا سفره مادى و معنویش را براى این میهمان با کرامت گسترده، و انبیا را براى هدایت او به سعادت دنیا و اخرت برانگیخته، و نعمت بى نظیرى چون قران، و امامان معصوم را براى او قرار داده، درد تشنگى را با اب زلال و صاف درمان مى کند، رنج گرسنگى اش را با غذاى مناسب و گوارا برطرف مى سازد، بیماریهایش را به درمان مى رساند، تنهائیش را با زن و فرزند و دوستان و یاران جبران مى‏کند، برهنگى‏اش را با انواع لباس‏ها مى‏پوشاند، محبتش را در دلها مى‏نهد، مشکلاتش را هر چند شدید و سخت باشد مى گشاید، سلامتش را تداوم مى‏بخشد، به ارزش و اعتبار و ابرویش مى‏افزاید، و این همه را جز خدا چه کسى مى‏تواند برایش فراهم اورد، و چه کسى چون خدا به تمام احوالات و نیازمندیها و حاجات او اگاهى دارد؟
ارى او از همه به انسان نزدیک‏تر است، تا جایى که در قران مجید فرموده:
«ولقد خلقنا الانسان ونعلم ما توسوس به نفسه ونحن اقرب الیه من حبل الورید؛ 3
 هر اینه انسان را به وجود اوردیم، و انچه را نفس او به ان وسوسه مى کند مى‏دانیم، و ما از رگ گردن به او نزدیک تریم».
انبیا که از نظر عقل و درایت، و بصیرت و کرامت از تمام انسانها برترند، و جان و قلب انان از همه جانها و قلب ها نورانى تر است، و اگاهى انان به حقایق غیب و شهود کامل ترین اگاهى است، و واقعیات را انچنان که هست مى دانند، جان و دلى وابسته به دعا داشتند، و با همه وجود به این رشته استوار و محکم متصل بودند، و شب و روزى نبود که بخشى از عمر خود را صرف دعا نکنند، و از راه دعا به محضر محبوب حاضر نشوند.
انان دعا را مایه رشد جان، تصفیه دل، زدودن غبار مادیت از باطن، شستشوى خیمه حیات از کدورت هجران، و عامل حل مشکلات مى دانستند، و یقین داشتند هیچ خواننده از درگاه ربوبى بدون رسیدن به مقصد، و منهاى روا شدن حاجت بر نمى گردد، به همین خاطر به استجابت دعا مومن بودند، و در این زمینه هیچ شک و تردیدى به خود راه نمى‏دادند، و در تمام دعاها قبولى دعا را خاضعانه از حضرت حق درخواست مى‏کردند، و اطمینان صد در صد داشتند که دعاى نیازمند در پیشگاه حضرت بى‏نیاز به اجابت مى‏رسد.
قران مجید این حقیقت را روشن‏تر از روز از زبان پاک، و دل تابناک ابراهیم حکایت مى‏کند:
«الحمد لله الذى وهب لى على الکبر اسماعیل واسحق ان ربى لسمیع الدعاء؛ 4
 همه سپاس و ستایش ویژه خداست که مرا در سن پیرى و سالخوردگى دو فرزند برومند چون اسماعیل و اسحاق بخشید، یقینا پروردگارم اجابت کننده دعاست».

دعا نیرو و قدرتى است که حضرت زکریا در سن سالخوردگى از پروردگار مهربان درخواست فرزند کرد، و خداى عزیز درخواستش را اجابت فرمود و به او و همسرش که در سن نازائى قرار داشت، یحیى را عطا کرد. 5
مسیح علیه السلام به دنبال تقاضاى یارانش، به وسیله دعا از حضرت حق، درخواست نزول مائده اسمانى کرد، و خداى عزیز دعایش را مستجاب فرمود، و براى او و یارانش سفره‏اى از غذاهاى مطبوع از اسمان نازل فرمود. 6
وجود مبارک حضرت حق، بندگان را در تمام حالات، به دعا کردن فرمان داده، و از انان خواسته در خوشى‏ها و ناخوشى‏ها به پیشگاه عزتش روى ذلت سایند، و به درگاه رحمتش دست به دعا بردارند، و با دلى فروتن، و اشکى مایه گرفته از قلب شکسته نیازهایشان را از او بخواهند، و به وعده قطعى و حتمى و یقینى او در رابطه با استجابت دعا امیدوار باشند، و قاطعانه اعلام کرده، ان را که از دعا تکبر ورزد، خوار و ذلیل و سرافکنده و علیل، و پست و فرومایه به دوزخ دراورد، و این همه را در ظاهر و باطن یک ایه در سوره مومن بیان فرموده:«وقال ربکم ادعونى استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتى سیدخلون جهنم داخرین». 7
دعا در روایات
احسان و فضل حق نسبت به همه موجودات به ویژه انسان فراگیر، و سفره رحمت بى‏نهایتش گسترده، و لطف و مهربانى و کرمش براى همگان اماده است.
درگاهش درگاه نومیدى نیست، و پیشگاهش پیشگاه بخل و طرد کردن نمى‏باشد.
فضل وجودش، و کرم و بخششش دائمى است، و دست عطایش براى عطا کردن به همگان باز، و چشم انتظاریش براى روى اوردن بندگانش به درگاهش همیشگى است.
به حضرت داود خطاب فرمود:
زمینیان را بگو: چرا با من دوستى نمى‏کنید که سزاوار دوستى منم! من خدائى هستم که با من بخل نیست، با دانائیم جهل نیست، با صبرم ناتوانى نیست، در صفتم تغییر نیست، در گفته‏ام تبدیل نیست، رحمتم فراگیر است، از فضل و کرم برنگردم، در ازل بر خود رحمت نوشتم، عود محبت سوختم، دل بندگانم به نور معرفت افروختم، من دوست انم که مرا دوست است، رفیق انم که مرا رفیق است، هم نشین انم که در خلوت ذکر با من است، مونس انم که به یاد من انس دارد.
داود! هر که مرا جوید، مرا یابد، و او که مرا یابد سزاوار است که مرا نبازد، داود! نعمت از ماست، شکر دیگرى مى‏کنند، دفع بلا از ماست، از دیگرى مى‏بینند، پناهگاهشان حضرت ماست به دیگران پناه مى‏برند، مى‏گریزند ولى عاقبت باز مى‏گردند!!
چنین متن زیبا و پرمعنائى در کتاب‏هاى با ارزش اسلامى، فراوان به چشم مى‏خورد، اینگونه متن‏ها به انضمام ایات قران مژده عظیمى از جانب خداست، که بندگان به فضل و احسانش امید بندند، و براى روا شدن حاجاتشان دست گدایى به سوى او بردارند، و بدانند که راه رسیدن به مقاصد و مطالبشان دعاست، و کمتر اتفاق مى‏افتد که مهمى از مهماتشان، و حاجتى از حاجاتشان بدون دعا براورده مى‏شود، به همین خاطر روایات اسلامى به ویژه روایات صادر شده از اهل بیت عصمت و طهارت(ع) براى دعا جایگاهى خاص، و ارزشى ویژه، و اعتبارى کم‏نظیر و حسابى بخصوص باز کرده‏اند .
از رسول بزرگوار اسلام روایت شده:
«ان الدعا هو العباده؛ 8
 یقینا دعا عبادت است».
و از ان حضرت نقل شده:
«الدعا مخ العباده؛ 9
 دعا مغز عبادت است».
از حضرت باقر علیه السلام روایت شده:
«افضل العباده الدعا؛ 10
برترین عبادت دعاست».
و از ان حضرت روایت شده:
«... ما من شى‏ء افضل عندالله من ان یسئل و یطلب مما عنده و ما احد ابغض الى الله ممن یستکبر عن عبادته و لایسئل ما عنده؛ 11
چیزى نزد خدا برتر از خواستن و درخواست فیوضاتى که نزد اوست نیست، و کسى در پیشگاه او مبغوض‏تر از ان که از دعا به درگاهش تکبر ورزد، و از فیوضات حضرتش درخواست نکند نمى باشد».
از امیرمومنین علیه السلام روایت شده:
«احب الاعمال الى الله تعالى فى الارض الدعا؛ 12
محبوبترین کارها به سوى خدا در همه روى زمین دعاست».و نیز ان حضرت فرمود: «الدعا مفاتیح النجاح، و مقالید الفلاح، و خیر الدعا ما صدر عن صدر نقى و قلب تقى، و فى المناجاه سبب النجاه و بالاخلاص یکون الخلاص؛ 13
 دعا کلیدهاى پیروزى، و مخازن کامیابى است، بهترین دعا، دعایى است که از سینه صاف، و دل پاک دراید، در مناجات وسیله نجات، و رهائى به اخلاص است».
از امام صادق علیه السلام روایت شده: «... فاذا نزل البلا فعلیکم بالدعا والتضرع الى الله؛ 14
هنگامى که بلا نازل شود، حتما به دعا و زارى به درگاه خدا روى اورید».
و ان حضرت فرمود: «علیک بالدعا، فان فیه شفا من کل دا؛ 15
 بر تو باد به دعا، زیرا دعا درمان از هر دردى است».
ارزش دعا به صورت اجتماع
اهل دعا هنگامى که به صورت اجتماع به دعا مى‏نشینند، و به شکل دسته جمعى به تضرع و انابه اقدام مى‏کنند، و به پیشگاه حضرت حق ناله و زارى مى‏برند، و همگان دست گدائى به درگاهش دراز مى‏کنند، یقینا دعایشان به اجابت نزدیک‏تر است، زیرا در جمعیت دعا کننده، بدون شک دردمندى دل سوخته، مستمندى از راه مانده، بیچاره‏اى درمانده، عاشقى وارسته، عارفى دلداده، مخلصى ارزنده قرار دارد. که دعا و حالش، و زارى و اخلاصش، و اضطرار و ناله‏اش عامل جلب رحمت، و جذب رافت و مایه اجابت، و سبب جوشش عفو و مغفرت است. و چه بسا بنابر انچه که در معارف الهیه امده، خداى مهربان به خاطر او دعاى دیگران را هم مستجاب کند، و به زارى و ناله انان رحمت ارد، و خواسته‏ها و حاجاتشان را براورد، و انان را مشمول عفو و مغفرت قرار دهد، و کشکول خالى انان را از فیوضات خاصه‏اش پر کند.
در این زمینه روایات بسیار مهمى از منابع وحى و منازل علم، و خزانه‏هاى معرفت، و ابواب رحمت رسیده که به پاره‏اى از انها اشاره مى‏شود:
امام صادق علیه السلام فرمود: «ما اجتمع اربعه قط على امر واحد، فدعوا الا تفرقوا عن اجابه؛ 16
هرگز چهار نفر بر کار واحدى جهت دعا به خاطر گشایش ان کار اجتماع نمى‏کنند مگر اینکه با مستجاب شدن ان دعا از یکدیگر جدا مى‏شوند».
پیامبر(ص) فرمود: لایجتمع اربعون رجلا فى امر واحد، الا استجاب الله تعالى لهم حتى لو دعوا على جبل لازالوه؛ 17
 چهل مرد جهت دعا براى گشایش کارى واحد اجتماع نمى‏کنند، مگر این که خداى تعالى دعایشان را مستجاب مى‏کند، تا جائى که اگر بر ضد کوهى دعا کنند، ان را از میان برمى‏دارند».
عالم ربانى، عارف عاشق ابن فهد حلى بنا به روایت کتاب وسائل الشیعه در کتاب با ارزشش عده الداعى روایت مى‏کند:
«ان الله اوحى الى عیسى علیه السلام یا عیسى تقرب الى المومنین و مرهم ان یدعونى معک؛ 18
خدا به عیسى(ع) وحى فرمود: اى عیسى! به جمع مومنین بپیوند، و انان را فرمان ده همراه تو به درگاه من دعا کنند».
امام صادق (ع) مى فرماید: «قال کان ابى علیه السلام اذا حزنه، امر جمع النسا والصبیان، ثم دعا و امنوا؛ 19
پدرم همواره چنین بود، هنگامى که کارى او را محزون و غصه دار مى کرد، زنان و کودکان را به حال اجتماع گرد مى‏اورد، انگاه دعا مى کرد و انان امین مى‏گفتند.
ناامیدى و یاس ،حال کافران به خداست
دعا کننده باید به این حقیقت اگاه باشد، که خداى مهربان او را به دعا دعوت فرموده، و مستجاب شدن دعا را ضامن شده، و اجابت دعا بر حضرت او کارى بسیار سهل و اسان است، زیرا تمام موجودات هستى در سایه فرمانروایى مطلق اویند، و او با یک فرمان و با به کارگیرى یک دستور تمام زمینه‏هاى اجابت را براى بنده دعاکننده‏اش فراهم مى‏کند.
بنابراین ابدا سزاوار نیست، کسى در پیشگاه خداى مهربانى که قدرت و بصیرت و کرم و لطف و مغفرت او، و فیض و رحمتش بى‏نهایت است، و به بنده‏اش به ویژه به هنگام دعا و مناجات، و راز و نیاز محبت خاص دارد ناامید و مایوس باشد، ناامیدى و یاس به فرموده قران مجید حال کافران به خداست:
«انه لا ییاس من روح الله الا القوم الکافرون». 20
قران مجید اکیدا سفارش مى‏کند از رحمت خدا مایوس و ناامید مباشید:
«لا تقنطوا من رحمه الله». 21
رسول خدا مى فرماید:
«الفاجر الراجى لرحمه الله تعالى اقرب منها من العابد المقنط؛ 22
بدکار امیدوار به رحمت خداى بزرگ، از عابد ناامید به رحمت خدا، نزدیکتر است».

امام صادق(ع) فرمود:
«الیاس من روح الله اشد بردا من الزمهریر؛ 23
سردى ناامیدى از رحمت خدا از سرماى شدید سردتر است».
در روایات و معارف اسلامى، ناامیدى و یاس از رحمت خدا، از گناهان کبیره به حساب امده، و به ناامید از رحمت خدا وعده قطعى عذاب داده شده.
دعاکننده از اینکه دعایش به سرعت به هدف اجابت نرسد، نباید دچار یاس و ناامیدى شود، بنا به ایات و روایات، شاید اجابت دعایش مصلحت نبوده، احتمالا موقع و زمان ظرف اجابت نرسیده، و ممکن است براى اینکه دعا ومناجات را ادامه دهد از اجابتش مانع شده‏اند، یا خواسته اند براى اینکه نصیبى ابدى، و بهره اى همیشگى عاید او شود، زمان اجابت دعایش را قیامت قرار داده اند، در هر صورت ناامیدى از رحمت حق به هیچ صورت، عقلى و شرعى و اخلاقى و انسانى نیست، و مومن به حضرت حق، هرگز به ناامیدى نمى‏گراید، و یاس و دلسردى به خود راه نمى‏دهد.
در زمینه مطالب و مسائل مربوط به دعا و اجابت ان، روایاتى بس مهم در کتابهاى با ارزش اسلامى ثبت شده که ذکر پاره‏اى از انها بى مناسبت با موضوع نیست:
عن ابى عبدالله علیه السلام قال:
«ان العبد لیدعو فیقول الله عزوجل للملکین قد استجبت له، ولکن احبسوه بحاجه فانى احب ان اسمع صوته، و ان العبد لیدعو فیقول الله تبارک و تعالى عجلوا له حاجته، فانى ابغض صوته!؛ 24
به راستى عبد دعا مى‏کند، پس خداى عزوجل به دو فرشته مى‏فرماید: من دعایش را مستجاب کردم، ولى حاجتش را نگاهدارید تا دعا را ادامه دهد زیرا من دوست دارم صدایش را بشنوم، و عبدى دعا مى‏کند خداى تبارک و تعالى مى فرماید شتابانه حاجتش را براورده کنید، زیرا من از صدایش نفرت دارم».
منصور صیقل مى‏گوید:
«قلت لابى عبدالله علیه السلام ربما دعا الرجل بالدعا فاستجیب له ثم اخر ذلک الى حین قال: فقال: نعم قلت: و لم ذاک لیزداد من الدعا؟ قال نعم؛ 25
به حضرت صادق(ع) عرضه داشتم: چه بسا مردى دعا مى‏کند، و مستجاب مى شود، سپس تا مدتى ظهور اجابت به تاخیر مى‏افتد، فرمود: ارى! گفتم: براى چیست؟ براى این است که بیشتر دعا کند؟! فرمود: ارى.
شرایط دعا
دعاکننده اگر بخواهد دعایش مستجاب شود، لازم است پیش از ورود به عرصه دعا شرایطى را رعایت کند، این شرایط در روایات نقل شده از اهل بیت در معتبرترین کتابها چون کتاب باارزش اصول کافى، محجه البیضا، وسائل الشیعه، جامع احادیث الشیعه و... ثبت است.
شرایط دعا بدون تفسیر و توضیح عبارت است از: طهارت شرعیه از قبیل وضو، غسل، تیمم، پاکى از حق الناس، اخلاص، صحیح خواندن متن دعا، حلال بودن کسب، صله رحم، صدقه قبل از دعا، مطیع خدا بودن، اجتناب از معصیت، اصلاح عمل، دعا در سحر، دعا در نماز وتر، دعا وقت فجر صادق، دعا در طلوع افتاب، دعا در چهارشنبه بین ظهر و عصر، صلوات پیش از دعا. 26 ادامه دارد.
پى نوشت‏ها:
1. فرقان/ 77.
2. بقره / 186.
3. ق / 16.
4. ابراهیم / 39.
5. مریم 9 و 5.
6. مائده / 115 و 112.
7. مومن / 60.
8. محجه البیضا، ج 2، ص 283 و 282.
9. محجه البیضا، ج 2، ص‏283 و 282.
10. محجه البیضا، ج 2، ص 283 و 282.
11. کافى، ج 2، ص 466.
12. همان، ص‏467.
13. محجه البیضا، ج 2، ص 285 و 284.
14. محجه البیضا، ج 2، ص 285 و 284.
15. محجه البیضا، ج 2، ص 285 و 284.
16. جامع احادیث الشیعه، ج 19، ص 354.

17. جامع احادیث الشیعه، ج 19، ص 354.
18. وسائل الشیعه، ج 7، ص 104.
19. اصول کافى، ج 2، کتاب الدعا، ص 353.
20. یوسف / 87.
21. زمر / 53.
22. میزان الحکمه، ج‏3، ص‏2632.
23. میزان الحکمه، ج‏3، ص‏2632.
24. کافى، چاپ اسوه، ج‏6، ص‏74.
25. کافى، چاپ اسوه، ج‏6، ص‏74.
26. همان، ج 6، ص 43 و 81؛ محجه البیضا، 268 و 349