یکی از معروفترین و مشهورترین خلفای بنی عباس، منصور دوانیقی بود و در تأسیس دولت بنی‌عباس مهمترین نقش را ایفای کرد و پس از اولین خلیفه عباسی، به حکومت رسید. او پایه‌گذار تمدن خلافت عباسی بود که با تأسیس شهر مهم بغداد آغاز گردید.
جسارت او در سرکوبی مخالفان، اقتدار و هیبت عجیبی را برای وی آفریده بود.تمام مخالفان واقعی و احتمالی را قلع و قمع کرد، حتی ابو مسلم را که بیشترین خدمت را به بنی عباس کرد با حیله زیرکانه ای کشت .در این میان بیشترین ستم را بر بنی فاطمه روا داشت وآنان را با فجیع‌ترین وضع به شهادت رساند.
منصور کارگزاری به نام ربیع داشت که دوّم شخص مملکت بشمار می آید؛ زیرا دو منصب مهم را هم زمان با هم داشت، او هم وزیر بود و هم حاجب ـ که امروز از این دو منصب به عنوان نخست وزیر و وزیر دربار یاد می شود ـ.
بخشی از دوران امامت امام صادق? مصادف بود با خلافت طولانی منصور و وزارت ربیع. منصور، امام صادق ? را کاملاً می شناخت. او می دانست که امام صادق مهمترین شخصیت و مرجع دینی امت اسلامی بشمار می آید و از احترام خاص و باشکوهی برخوردار است. پس از قلع و قمع و کشتن همه مخالفان خیال منصور از هر جهت راحت شده بودو تنها چیزی که او را رنج می داد، وجود و حیات امام صادق? بود. برای این که این مانع را نیز از سر راه بردارد، نُه بار آن حضرت را در بغداد و مدینه احضار کرد تا وی را به قتل رساند. در اکثر این موارد ربیع وزیر خلیفه حاضر و ناظر بوده است و گاه در جلب و احضار حضرت، نقش داشته است.
او نقل می کند که با خلیفه عازم مدینه بودم که در راه به من گفت: ای ربیع: این بار جعفر بن محمد را خواهم کشت و برای این که تصمیم‌اش را عملی کند، سوگند یاد کرد! او از من خواست وقتی به مدینه رسیدیم، او را نسبت به تصمیم وقسمی که خورده بود، یاد آوری کنم . به مدینه که رسیدیم، مرا مأمور ساخت که آن حضرت را احضار کنم. و من وقتی که خدمت حضرت رفتم، اورا از تصمیم خطرناک منصور آگاه کردم. آن حضرت بدون ذره‌‌ای اضطراب و ناراحتی به ذکر ودعا مشغول گردید ومن نفهمیدم که چه دعا و ذکری می خواند. وقتی نزد منصور رسیدیم، دیدم منصور شمشیر ی را آماده کرده و به دست مسیب داده تا با اشاره او حضرت را به قتل برساند. حضرت همچنان دعا می خواند و من به صورت منصور خیره شده بودم که ببینم چه می‌کند که ناگهان دیدم التهاب و خشم منصور فرو کش کردو مثل آبی که آتش را خاموش می کند،او نیز آرام گرفت، حضرت را در کنار خود نشانید و گفت:غرض از ایجاد زحمت ،شکایت از علویان است که مردم را بر علیه من می‌شورانند و بلوا و آشوب به راه می اندازند و حضرت او را امر به صبر و گذشت کرد. سپس منصور درخواست حدیثی را کرد که قبلاً نیز از آن حضرت در رابطه با صله رحم شنیده بود. حضرت چند حدیث را نقل می کند که منصور به حدیث مورد نظر دست می یابد. سپس دستور می دهد که حضرت را با احترام تمام بر اسب ویژه خودش سوار کنندو به منزل برسانند. این حادثه خاطره‌ای بود که اثری عظیم در قلب ربیع بوجود آورد.
هنگامی که منصور در بغداد بود هفته ای یک روز در«قبةالخضراء» حضور می یافت. همه می‌دانستند که آن روز، روز شومی است و فرد یا افرادی در آن مکان کشته خواهند شد. محمّد و ابراهیم از فرزندان عبد الله بن حسن نیز در این مکان کشته شده بودند. از این رو به «قبة الحمراء» معروف شده بود.ربیع میگوید: طبق معمول یک روز منصور در این مکان حاضر شد و با خشم و ناراحتی فوق العاده‌ای به انتظار نشست؛ ولی اتّفاقی رخ نداد تا این که شب فرا رسید و من به خانه برگشتم. نیمه شب شد که قاصد منصور مرا احضار کرد ومن وحشت زده نزد منصور رفتم و دیدم او همچنان در« قبةالخضراء» در انتظار است و چشمانش از خشم و خستگی ناشی از بی‌خوابی در التهاب است، رو به من کرد و گفت: ای ربیع! تو خودت‌خوب می‌دانی که تو از چه مقام و منزلتی نزد ما برخورداری، مشکل مرا فقط تو می‌توانی حل کنی. گفتم: یا امیرالمؤمنین!آنچه دارم از فضل خدا و فضل امیر است و در راه خدمت به امیر از هیچ امری دریغ نخواهم کرد. وقتی منصور این کلمات را از من شنید، شادمان گردید و به من گفت: هم اکنون نزد جعفر بن محمد‌ در مدینه می‌روی و او را در هر حالی که هست و در هر هیئت و لباسی که می‌باشد، کشان کشان نزد من حاضر می‌کنی!
برای انجام مأموریت از نزد منصور خارج شدم‌و با خود گفتم: بیچاره شدم و آخرت خویش را تباه کردم. حتماً پس از آوردن جعفر بن محمد به من امر خواهد کردتا او را بکشم. شدّت خشم منصور در حدی بود که یقین داشتم او را خواهد کشت. به خانه رفتم و پسرم را برای انجام این مأموریت به سوی حضرت فرستادم و او همان شب از بغداد به طرف مدینه حرکت کرد. پسر ربیع می‌گوید: وقتی به منزل حضرت رسیدم از دیوار بالا رفتم و خودم را به داخل اتاق حضرت رساندم. دیدم در حالی که پیراهن ساده‌ای برتن داشت و دستاری به کمر بسته بود مشغول نماز بود. ایستادم تا از نماز اش تمام شود، آن گاه گفتم: یا بن رسول الله! دعوت امیرالمؤمنین منصور را اجابت کن. حضرت فرمود :ای پسر ربیع! رخصت بده تا لباسهایم را بپوشم و آماده شوم. گفتم :چنین اجازه‌ای ندارم و باید شما را با همین حال و وضع نزد منصور ببرم. آن گاه حضرت را با سر و پای برهنه با خود برد مسافت بین مدینه و بغداد را با همین حال طی کردیم و در بین راه چندین بار ضعف بر آن حضرت عارض شد. نزدیک« دارالاماره» که رسیدیم او را تحویل پدرم دادم . ربیع آستین حضرت را گرفت و او را به نزد منصور برد. وقتی چشم منصور به حضرت افتاد گفت: ای جعفر! این چه فساد و گمراهی است که راه انداخته‌ای ؟ چرا این قدر به بنی‌عباس حسد می‌ورزی و در راه زوال نعمت خلافت از این خانواده می‌کوشی، در حالی که هیچ ثمره‌ای برای تو ندارد؟ حضرت فرمود :ای منصور! تو خود خوب می‌دانی که من چنین اوصافی ندارم.
منصور لحظه‌ای درنگ کرد و در حالی که شمشیری در دست داشت، دست نوشته ای رابه سوی حضرت پرتاب کردو گفت:بخوان آنچه راکه نوشته ای !تو در این نامه به ما بد گویی کرده ای و خواستار نابودی خلافت عباسی شده‌ای .حضرت صحت چنین نامه‌ای را انکارکرد، ولی منصور اصرارمیکرد که این نامه از شماست. آنگاه با شمشیر به سوی حضرت رفت؛ ولی ناگهان منصرف شد و به جایگاهش برگشت. این حادثه سه بار در آن شب تکرارشد. من با خود یقین کردم که بار چهارم شمشیر را به من خواهد داد تا حضرت را بکشم ؛اما با کمال تعجب دیدم این بار نیز منصور آرام گرفت و به دلجویی و ملاطفت پرداخت !کاری که هرگز از منصور جز برای جعفربن محمد سرنزده بود. من تصمیم داشتم که اگر منصور مرا امر کند تا حضرت را به قتل برسانم، خودش را بکشم و این را هم خوب می‌دانستم که چه عواقب شومی برای خودم و اهل وعیالم پیش خواهد آمد. منصور مرا مأمورکردتا حضرت را با احترام و تجلیل فراوان به منزل برگردانم. حضرت از ایمان و عقیده من نسبت به خودش خبر داشت میدانست که چقدر من به او علاقه دارم؛امّا مجبورم عقیده خویش را پنهان کنم از این رو برایم سؤال بود که چگونه امام از آن صحنه های عجیب و استثنایی رهایی جست ؟ در بین راه که بارها شاهد این صحنه‌های عجیب و استثنایی بودم از حضرت سؤال کردم: یابن رسول الله !چه عاملی باعث می شود که شما از خشم و غضب منصور بارها در امان بمانید؟ حضرت دعاها و اذکاری را متذکّر شد واز جمله فرمود: ای ربیع !من خود را با قرائت« انا انزلناه فی لیلة القدر»، از شرّ منصور حفظ کرده‌ام.
ای ربیع! هر کس به به چنین صحنه‌ای گرفتار شودو سوره «قدر» را بخواند، رهایی خواهد یافت. اگر نبود قرائت سوره قدر توسط ما و شیعیان ما، هرآینه دشمنان ما را در چنگال خشم و ستم خویش نابود می‌کردند. به خدا قسم که این سوره پناه گاه ما و شیعیان ماست.

فارغ از هر دو جهانم به گل روی علی(ع) از خم دوست جوانم به خم موی علی
طی کنم عرصه ملک و ملکوت‏از پی دوست یاد آرم به خرابات چو ابروی علی(ع)1
پیشگفتار
با نگاه به پیشینه حیات بشری، «خانواده» و «قبیله» نخستین گروههای اجتماعی است که در آن نوعی «ریاست»، «قانون» و «حکومت» دیده می‏شود و سپس از دولتها و نظام حکومتی می‏توان یاد کرد که در سرزمینهای گسترده، برای جمعیتی معین، با نظامهای اداری و سازمانهای سیاسی به حکومت پرداخته و نظام اقتصادی جامعه را تحت پوشش خویش قرار داده، و اعمال حاکمیت نموده‏اند.
«رئیس»، «رهبر» و «حاکم» با نظام اداری خاص به تشکیل حکومت موفق می‏گردد. و عاملی که در پذیرش و انتخاب رئیس و حاکم مؤثر است چیزی جز فرهنگ و بینش آن جامعه نیست.
اگر جامعه‏ای بینش مادی را بپذیرد و به اقتصاد آزاد گردن نهد و در مبانی عقیدتی و ایدئولوژیکی از فلسفه لذت و اصالت نفع پیروی کند، حکومتی سرمایه‏داری شخصی یا دولتی خواهد داشت و اگر از مبانی الهی و قرآنی پیروی نماید، به «حکومت اسلامی» و «مدینه فاضله غدیر» دست می‏یابد.
ما در این گفتار به بررسی اجمالی عنصر اصیل در تشکیل حکومت خواهیم پرداخت و با مبانی قرآنی فلسفه سیاسی اسلام آشنا خواهیم شد.

فلسفه سیاسی اسلام
وقتی از «فلسفه سیاسی اسلام» سخن به میان می‏آید، بحث از فلسفه و نوع بینش اسلامی است. و در حقیقت فلسفه سیاسی اسلام، جزئی از نظام فلسفی و جهان‏بینی اسلامی محسوب می‏گردد.
دانشمندان اسلامی در علومی چند مبانی نظری و عملی نظام فلسفی اسلام را تبیین کرده‏اند که می‏توان «فلسفه»، «کلام»، «عرفان»، «اخلاق» و «فقه» را در این ردیف قرار داد.
فلسفه، کلام و عرفان نظری، مبانی عقلی و تئوریهای اسلامی را ارائه می‏دهند، تئوریهایی که خود علاوه بر عقل از قرآن و سنت اخذ شده‏اند و اگر این دو را از آن حذف کنیم نامیدن عنوان اسلامی بر آن شایسته نیست.
همچنین عرفان عملی، حکمت عملی ـ سیاست مدن ـ و فقه اسلامی نیز مبانی عملی فلسفه سیاسی اسلام را تشریح می‏کنند.
«آراء اهل المدینة الفاضلة»، «السیاسة المدینة»، «التنبیه علی سبل السعادة» از فارابی و «سیاسیات شفا» از ابن‏سینا در فلسفه، «الشافی فی الامامة» از سید مرتضی، و «تجرید الاعتقاد» از خواجه نصیر الدین طوسی و شروح آن در علم کلام و «فصوص الحکم» فارابی و محیی الدین عربی و «مصباح الانس» شمس الدین محمد، ابن فناری از جمله کتبی هستند که مبانی نظری فلسفه سیاسی اسلام را بیان داشته‏اند.
«طهارة الاعراق» ابن‏مسکویه رازی، «اخلاق ناصری» و صدها اثر در فقه اسلامی چون «جواهر الکلام» شیخ محمد حسن نجفی و «کتاب البیع» حضرت امام خمینی ـ قدس سره ـ به اصول عملی فلسفه سیاسی اسلام پرداخته‏اند.
فلسفه سیاسی اسلام به گونه‏ای که مبانی نظری و عملی آن در کتابی فراهم آمده باشد نگاشته نشده است و هر یک از اصول عقلی و نقلی آن جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است و همین امر موجب گشته تا نا آشنایان به علوم اسلامی و گروههایی بسان مستشرقان و غربگرایان از وجود چنین فلسفه‏ای اظهار بی‏اطلاعی نموده و منکر وجود خارجی آن گردند.
ولی ناگفته پیداست که اگر مبانی نظری آن در کتابی فراهم نشده، ولی اصول عملی آن همواره با صدها و هزاران تألیف مورد بررسی قرار گرفته و به عنوان برنامه زندگی هر یک از افراد جامعه اسلامی به اجرا گذاشته شده است.
البته نباید فراموش کرد که برخی از دانشمندان اسلامی با نوشته‏ها و خطابه‏های سیاسی خویش این مبانی را ولو بصورت مختصر و بدون فصل‏بندی و شیوه‏های کلاسیک در مجموعه‏ای فراهم ساخته‏اند که از آن جمله‏اند:
العروة الوثقیسید جمال‏الدین اسد آبادی
طبایع الاستبدادعبدالرحمان کواکبی
خطابه‏های سیاسیشیخ محمد خیابانی
قانون مشروطه مشروعهسید عبدالحسین لاری
تنبیه الامة و تنزیه الملةمیرزا محمدحسین
نائینی
عواید الایاممولی احمد نراقی
شؤون اختیارات ولی فقیهحضرت امام خمینی
حکومت اسلامیحضرت امام خمینی
کشف الاسرارحضرت امام خمینی قدس سره
باید خاطر نشان ساخت از آنجاییکه به شیعه جز در موارد معدودی فرصت تشکیل حکومت داده نشده است این علم مانند دیگر علوم اسلامی رشد و بالندگی نداشته است ولی چون برادران اهل سنت زمان بیشتری بر مسند حکومت تکیه نموده‏اند، کتابهایی در این زمینه نگاشته و به آن نظم بیشتری بخشیده‏اند. «الاحکام السلطانیه» مارودی از این نوع است.
پیام‏آوران وحی
قرآن کریم پیامبران الهی را به عنوان رهبران جامعه انسانی که از سوی خداوند متعال برگزیده شده‏اند، معرفی می‏نماید. چنانچه می‏فرماید:
«کان الناس امةً واحدةً فبعث الله النّبیّن مبشّرین و منذرین و انزل معهم الکتاب بالحق لیحکم بین الناس فیما اختلفوا فیه»2.
«مردم گروه واحدی بودند، خدا رسولان را فرستاد که نیکان را بشارت دهند و بدان را بترسانند و با آنها کتابی به راستی فرستاد تا تنها دین خدا به عدالت در موارد نزاع مردم حکم فرما باشد.»
محور وحدت امت اسلامی
با همه اختلافاتی که در تعریف جامعه از سوی جامعه‏شناسان روی داده است. ضابطه «حکومت واحد و استقلال سیاسی» برای وحدت یک جامعه، با ارزش و معتبر تلقی شده است.
و از آنجاییکه قرآن کریم این حکومت و استقلال سیاسی را از آن پیامبران خدا می‏داند، همواره حاکمان زر و زور و تزویر با آنان به مقابله برخاسته‏اند. در عصر نبوی ـ صلی الله علیه و آله ـ مخالفت قریش و مشرکان عربستان، و در عصر علوی، مخالفت معاویه و اصحاب جمل و نهروان و در عصر حسنین ـ علیهما السلام ـ مخالفت زمامداران و سیاست بازان اموی با دین و اسلام تضعیف دین را به همراه داشت. معاویه و خلفایی بسان او با تکیه بر خلافت اسلامی، سلطنت استبدادی خویش را پیش می‏بردند و چون توان آن را نداشتند که با صراحت با دین اسلام به مقابله برخیزند،
با منع تدوین حدیث و سب اهل بیت عصمت و طهارت به مخالفت با اسلام پرداختند. حال آنکه ولاء اهل بیت از سوی پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ سفارش شده بود و این خاص مکتب تشیع نبود. و بزرگان اهل سنت نیز به آن اشاره کرده‏اند. چنانکه امام شافعی گوید:
«یا آل بیت رسول الله حبکم فرض من الله فی القرآن أنزله
یکفیکم من عظیم الفخر انکم من لم یصل علیکم لا صلاة له»3
«ای اهل بیت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ دوستی شما فریضه‏ای است از جانب خداوند که در قرآن آن را فرود آورده است. از فخر بزرگ، شما را این بس که درود بر شما جزء نماز است و هر کس بر شما درود نفرستد نمازش باطل می‏گردد».
همچنین فخر رازی از زمخشری نقل می‏کند که پیامبر خدا(ص) فرمود:
«من مات علی حب آل محمد مات شهیدا، الا و من مات علی حب آل محمد مات مغفورا له، و من مات علی حب آل محمد مات تائبا، الا و من مات علی حب آل محمد مات مؤمنا مستکمل الایمان...»4
«هر کس که بر دوستی آل محمد مرد، شهید مرده است، هر کی که بر دوستی آل محمد مرد، آمرزیده مرده است، هر کس بر دوستی آل محمد مرد، مؤمن و کامل ایمان مرده است...»
روش تضعیف دین برای از بین بردن حقوق پیامبران الهی خاص عصر رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ و حضرت امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ نبود بلکه همواره حاکمان مستبد و ستم پیشه با این روش به حکومت خود استمرار بخشیده‏اند.
غدیر و فلسفه سیاسی اسلام
خداوند متعال به عنوان تنها قانونگذاری که با شناخت کامل انسان ـ مخلوق خویش ـ پیامبران الهی را بسوی مردم فرستاد تا «دین خدا» و برنامه‏های سعادت‏بخش آن را به انسان ابلاغ نمایند5 برای تداوم رهبری الهی امت اسلامی نیز امامانی انتخاب فرمود و بوسیله رسول خویش به مردم شناساند تا پس از وی رهبری او را گردن نهند.
در فسلفه سیاسی اسلام چند مسأله به عنوان اصل شناخته شده‏اند:
1 ـ اهمیت زندگی اجتماعی
2 ـ ضرورت وجود قانون
3 ـ واضع قانون
4 ـ مجری قانون
اهمیت زندگی اجتماعی و ضرورت قانون برای اداره جامعه از جمله امور بدیهی است که تمامی انسانها بر آن واقفند. مسأله‏ای که نظامهای فلسفی را دچار اختلاف کرده و بعضی از آنان را به انحراف کشانده، اصل قانون‏گذاری برای اداره نظام اجتماعی است.
هر چند خود بشر به نقصان خویش در قانون‏گذاری واقف است6 لیکن همواره بر
آن اصرار ورزیده و با حکومتهای ناپایدار خویش انسانها را از سعادت حقیقی و هدف زندگی دور ساخته و در منجلاب شهوات فرو برده است.
از آنجاییکه انسان موجودی دارای ابعاد گوناگون است و در صدد تکامل و سعادت جاودانی، و هر چند ازلی نیست، موجودی ابدی است و باید در این دنیا سعادت اخروی خویش را تأمین کند. قانونگذاری باید برای وی تعیین برنامه نماید که شناخت کامل از انسان داشته باشد و با بی‏نیازی و بی‏غرضی که در خویش دارد، قوانین را بر وفق سعادت و خوشبختی انسان وضع نماید. چنین کسی جز خداوند متعال نیست.
«مجری قانون» نیز باید کسی باشد که علاوه بر آگاهی به قانون بر تمایلات خویش مسلط باشد و با شجاعت و حسن مدیریتی که دارد در جامعه، حکومت بپا دارد و جلو تخلفات را گرفته و از بروز هرج و مرج و پایمال شدن حقوق ضعیفان جلوگیری نماید. این شخص جز فرد معصوم کسی دیگر نیست. که از دیدگاه مسلمانان حضرت رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ است و از نظر شیعه امامیه، دوازده امام معصوم ـ علیهم السلام ـ نیز در این ردیف قرار دارند. و در صورت عدم معصوم و غیبت وی، بنا بر دستوری که از جانب پیشوایان دینی صادر گشته، دین‏شناسان متعهد ـ فقیهان با تقوا ـ این مسؤولیت خطیر را بر عهده دارند.
حدیث غدیر
در قرآن کریم آیات بسیاری در باره حضرت مولی الموحدین امیرالمؤمنین علی
ـ علیه السلام ـ نازل شده است که بزرگ داشنمندان شیعه و اهل سنت در کتب تفسیر و شأن نزول آیات به آنها اشاره نموده‏اند.
آیه «تبلیغ» از جمله آیاتی است که داستان غدیر را جاودانه نموده است. این آیه روز هجدهم ذی‏الحجه سال دهم هجرت، بر رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ فرود آمد. زمانی که پیامبر بزرگوار اسلام به غدیر خم رسیده بود. پیشروان کاروان یکصد هزار نفری را فرمود تا آنانکه از آن نقطه دور شده‏اند، بازگردانند و منتظر کسانی باشند که از پی می‏آیند. آنگاه به ابلاغ فرمان الهی پرداخت.
«یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس»7.
«ای پیامبر [صلی الله علیه و آله] به مسلمانان ابلاغ کن، آنچه را که بسوی تو نازل گردیده و اگر چنین نکنی، پس رسالت حق را بجا نیاورده‏ای و خداوند تو را از ـ دشمنی ـ مردم نگاه می‏دارد». حضرت علامه مجاهد آیة الله امینی ـ قدس سره ـ در کتاب بزرگ الغدیر نام سی(30) تن از دانشمندان اهل سنت را نام می‏برد که شأن نزول آیه را در مورد حضرت علی ـ علیه السلام ـ می‏دانند.8
آیه «اکمال دین» از دیگر آیاتی است که در قرآن کریم آمده، و نزول آن پس از تعیین حضرت علی ـ علیه السلام ـ به مقام امامت می‏باشد. زمانیکه خطبه غدیر به پایان رسیده است.
«الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا»9
«امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت
خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما دین پسندیده قرار دادم.»
علامه امینی می‏فرماید:
متجاوز از بیست تن از دانشمندان اهل سنت ـ از مفسرین و متکلمین ـ به نزول آیه اکمال دین در غدیر اشاره نموده‏اند.10
همچنین آیات سوره «معارج»11 آیه ولایت12 و سوره هل أتی در باره حضرت امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ نازل گشته و دهها دانشمند از بزرگان اهل سنت بر این امر اعتراف کرده‏اند.13
علامه امینی در کتاب خویش تحت عنوان، «الغدیر فی الکتاب العزیز» در باره آیات نازله در مورد واقعه غدیر می‏فرماید:
«خداوند متعال خواست این حدیث همواره تازه ماند و شب و روز آن را کهنه نسازد و دستخوش گذشت زمان نگردد، از اینرو آیاتی درخشان و آشکار در اطراف آن نازل کرد و امت اسلام هر بامداد و شبانگاه آنها را می‏خوانند».
گویا پروردگار هستی هر بار که یکی از این آیات تلاوت می‏شود، نظر خواننده را جلب می‏کند و در روان وی نقشی می‏نهد و به آنچه که واجب است وی در باره خلافت کبرای الهی ایمان آورد، در گوش او فرو می‏خواند. از این آیات است: «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک...»14
همچنین احادیث نبوی(ص) این واقعه را تأکید کردند، احادیثی چون:
ـ حدیث منزلت
ـ حدیث ثقلین
ـ حدیث علی مع الحق و الحق معلی علی
ـ حدیث علی مع القرآن و القرآن معه
ـ حدیث ان علیا اول من اسلم و آمن و صلی
ـ حدیث رد الشمس
ـ حدیث سد الابواب
و ...
آنچه که در باره «حدیث غدیر» ـ من کنت مولاه فهذا علی مولاه ـ مهم است چیست؟
آیا چیزی جز مسأله ولایت و امامت پس از رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ است؟ این حدیثی که به تواتر آن را اهل سنت و شیعه نقل کرده‏اند، به این نکته اشاره دارد که فلسفه ارسال رسل با اصل امامت تداوم می‏یابد. همواره باید در میان امت اسلامی کسی باشد که از سوی خدا راهنمایی بشر را بر عهده گرفته باشد و این امر چنان بزرگ است که عدم ابلاغ آن از سوی رسول اعظم الهی تمام تلاشهای طاقت‏فرسای 23 سال رسالتش را از بین می‏برد ولذا آن حضرت در جمع بزرگ کاروانیان حج مسأله ولایت و امامت حضرت علی ـ علیه السلام ـ را ابلاغ می‏نماید و پس از آن آیه اکمال دین نازل می‏گردد.
رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ علاوه بر جایگاه تکوینی دارای شؤون متعددی بود که می‏توان به موارد زیر اشاره کرد:
1 ـ بیان احکام و دستورات الهی
2 ـ منصب قضا
3 ـ ریاست عامه مسلمین
شیعه معتقد است پس از پیامبر این شؤون به امام منتقل می‏گردد. تا فلسفه ارسال رسل با اصل امامت تداوم یابد. از اینرو مسأله امامت به ریاست عامه اکفتا نمی‏کند، بلکه به معنی مرجع دینی مطرح است.
اهل سنت و تمامی مردم جهان بر این امر واقفند که جامعه به رهبر نیاز دارد و هر جامعه‏ای باید پیشوایی داشته باشد که همه از وی اطاعت نمایند. ولی شیعه مسأله امامت را خیلی عمیق‏تر از این مطرح می‏کند. وی قائل است پیامبر از جانب خدا امام بعد از خویش را به امت اسلامی معرفی کرد و هر امام، پیشوای بعد از خود را مشخص می‏کند و آنان نه تنها به معنی رهبری جامعه اسلامی، بلکه به عنوان وصی پیامبر، علومی را که بر آنان افاضه گردیده به مردم ابلاغ می‏نمایند و مرجع دینی و کارشناس اسلام پس از رسول خدایند و چون رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ بر ضمائر دلها آگاهی دارند و بسان یک روح کلی بر همه روحها محیط می‏باشند15. و همانند پیامبر دارای مقام عصمت هستند و از لغزش مصون می‏باشند.
ویژگی‏های سه‏گانه امام در تفکر شیعی موجب گشته تا اصل امامت نیز بسان اصل نبوت در ردیف اصول اعتقادات قرار گیرد و گر نه تعریف اهل سنت از امام و حاکم اسلامی و ـ تعاریف دیگر مکاتب سیاسی در مورد رهبری جامعه، هرگز وی را در جایگاه رفیع اصول قرار نمی‏دهد بلکه شایسته است در فروع احکام دینی و مسائل فقهی از آن گفتگو شود.
لذا وقتی مصلح نستوه حضرت علامه امینی ـ قدس سره ـ در کتاب گرانقدر «الغدیر» در پی اسناد حدیث غدیر است و به ذکر نام یکصد و ده تن صحابی و هشتاد و چهار تابعی می‏پردازد که این حدیث
شریف را نقل کرده‏اند و سیصد و شصت تن از دانشمندان اسلامی از قرن دوم تا چهاردهم را نام می‏برد که به نقل این حدیث توفیق یافته‏اند. در پی احیاء مدینه غدیر است تا اصل امامت دیگر بار امت اسلامی را جانی تازه بخشد. و معتقد است حوزه‏های علمیه شیعه بایستی درسی تحت عنوان «ولایت» داشته باشند.16 تا مسائل فلسفه سیاسی اسلام رشد یابد و تعالی پذیرد و در جامعه تأثیر گذارد.
هر چند آن بزرگ مصلح، خود سیمای مدینه غدیر را در ایران اسلامی مشاهده نکرد، لیک اشارات حکیمانه وی به سوی امام غدیر و پیشوای مسلمین در عصر خویش خالی از لطف نیست. آن بزرگ مجاهد مدینه غدیر می‏فرمود:
«دیگران غاصبند و این مقام حق مسلم آن فریادگر است.»17
و در جای دیگر به صراحت هر چه تمامتر ندا برداشت:
«الامام الخمینی ذخیرة الله للشیعه»18
امام خمینی ذخیره خدا برای جهان تشیع است.
او شاگردانی بسان حضرت نواب صفوی را تربیت نمود تا حکومت علوی را فریاد زنند و با گامهای الهی خویش پایه‏های حکومت غاصبان را به لرزه افکنند.
علامه امینی با تألیف «الغدیر»
خاطرات عصر نبوی را تجدید نمود، عصری که سروری از آن امت قرآنی بود و رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ رهبری آن را بر عهده داشت.
امینی، احیاگر «الغدیر» جلوه‏های شوکت و عظمت امت اسلامی را در خاطره‏ها زنده کرد و اصل اصیل و محور حکومت قرآنی، جریان غدیر خم را یادآور گردید.
وی در عصری زندگی می‏کند که شکست دولت عثمانی روی داده است، شکستی که اگر «اصل غدیر» و رهبری امت آنگونه که پیامبر(ص) اسلام و قرآن کریم فرموده، اجرا می‏گردید، روی نمی‏داد و انگلیس را جرأت آن نبود که عراق را جزء مستعمرات خویش درآورد.
در عصر امینی هنوز «غدیر و اصل امامت و ولایت» به درستی تبیین نشده است. برخی از فقهاء و کارشناسان دینی از تألیف و تدریس احکام سیاسی و حکومتی دست شسته‏اند و عهده‏دار شدن امر قضاوت و اجرای حدود و دیات و جلوگیری از ستم ظالمان و اقامه عدل را هر چند در محدوده وظایف کارشناسان متعهد می‏دانند لیکن به اصل تشکیل حکومت عقیده‏مند نیستند و مسأله ولایت فقیه را که از اصول مسلم فقه شیعی است در برخی فروع و احکام محدود ساخته‏اند.
در همین زمان حضرت امام خمینی ـ سلام الله علیه ـ با ژرف‏نگری خاص به تدریس حکومت اسلامی پرداخته و منصب ولایت فقیه را که در امتداد فلسفه امامت جای دارد عنوان نموده و این اصل را که از اصول به فروع تنزل کرده بود، به جایگاه خود بازمی‏گرداند.
پس از انقلاب اسلامی تئوری ولایت فقیه در جامعه به صورت فراگیر در جهان شیعه و حوزه‏های علمیه مطرح می‏شود. مردم به پیروی از رهبر و امام خویش با انقلاب اسلامی فرزند علی ـ علیه السلام ـ را به حکومت بر می‏گزینند و مدینه فاضله قرآنی و شهر آرمانی غدیر بعد از گذشت سالیانی طولانی عینیت می‏یابد.
حضرت امام ـ قدس سره ـ با الهام از بینش قرآنی و پیام غدیر، ولایت فقیه را اینگونه بیان می‏دارند:
«اسلام بنیانگذار حکومتی است که در آن نه شیوه استبداد حاکم است که آراء و تمایلات نفسانی یک تن را بر سراسر جامعه تحمیل کند و نه شیوه مشروطه و جمهوری، که متکی بر قوانینی باشد که گروهی از افراد جامعه برای تمامی آن وضع کنند، بلکه «حکومت اسلامی» نظامی است ملهم و منبعث از وحی الهی که در تمام زمینه‏ها از قانون الهی مدد می‏گیرد و هیچ یک از زمامداران و سرپرستان امور جامعه را حق استبداد رای نیست. تمام برنامه‏هایی که در زمینه زمامداری جامعه و شؤون و لوازم آن جهت رفع نیازهای مردم به اجرا در می‏آید، باید بر اساس قوانین الهی باشد. این اصل کلی حتی در مورد اطاعت از زمامداران و متصدیان امر حکومت نیز جاری و ساری است.»
بلی، این نکته را بیفزائیم که حاکم جامعه اسلامی می‏تواند در موضوعات، بنا بر مصالح کلی مسلمانان یا بر طبق مصالح افراد حوزه حکومت خود عمل کند، این اختیار هرگز استبداد به رأی نیست، بلکه در این امر مصلحت اسلام و مسلمین منظور شده است. پس، اندیشه حاکم جامعه اسلامی نیز همچون عمل او تابع مصالح اسلام و مسلمین است.
احکام اسلامی، اعم از قوانین اقتصادی و سیاسی و حقوقی تا روز قیامت باقی و لازم الاجرا است. هیچ یک از احکام الهی نسخ نشده و از بین نرفته است. این بقا و دوام همیشگی احکام، نظامی را ایجاب می‏کند که اعتبار و سیادت این احکام را تضمین کرده، عهده‏دار اجرای آنها شود، چه اجرای احکام الهی جز از رهگذر برپایی حکومت اسلامی امکان‏پذیر نیست. در غیر این صورت، جامعه مسلما به سوی هرج و مرج رفته، اختلال و بی‏نظمی بر همه امور آن مستولی خواهد شد. علاوه بر آن حفظ مرزهای کشور اسلامی از هجوم بیگانگان و جلوگیری از تسلط تجاوزگران بر آن عقلاً و شرعا واجب است. تحقیق این امر نیز، جز با تشکیل حکومت اسلامی میسر نیست و بین زمان حضور و غیبت امام فرقی نمی‏کند.
آنچه برشمردیم جزو بدیهیترین نیازهای مسلمانان است و از حکمت به دور است که خالق مدبر و حکیم، آن نیازها را به کلی نادیده گرفته از ارائه راه حلی جهت رفع آنها غلفت کرده باشد. آری همان دلایلی که لزوما امامت پس از نبوت را اثبات می‏کند، عینا لزوم حکومت در دوران غیبت حضرت ولی‏عصر ـ عجل الله تعالی فرجه الشریف ـ را بر دارد.19
رهبر فرزانه و فقیه انقلاب اسلامی، مدینه قرآنی غدیر را از توحید و نبوت آغاز نموده و فلسفه نبوت و بعثت و تعهد ایمان به نبوت را بیان فرموده و به حلقه نورانی «ولایت» می‏رسد.
می‏فرمایند:
«یک جامعه در صورتی دارای «ولایت» است که در آن «ولی» مشخص بوده و عملاً مصدر و الهام‏بخش همه نشاطها و فعالیتهای زندگی باشد. و یک فرد در صورتی دارای ولایت است که شناخت درستی از «ولی» داشته و برای هر چه بیشتر وابسته و مرتبط ساختن خود به او ـ که مظهر «ولایت خدا» است ـ دائما در تلاش و کوشش بسر می‏برد. از آنجا که «ولی» جانشین خدا و مظهر سلطه و قدرت عادلانه الهی در زمین است، از همه امکانات و استعدادهایی که در وجود انسانها برای تکامل و تعالی نهاده شده، به سود آنان بهره‏برداری می‏کند و از اینکه حتی اندکی از این زمینه‏های مساعد در راه زیان انسانیت به کار می‏رود و یا نابود و خنثی گردد ـ که این نیز خود زیان بزرگی است ـ مانع می‏گردد. عدل و امن را که برای رویش و بالندگی نهال انسان، همچون زمین مستعد و آبی گوارا و هوایی مساعد است، در محیط زیست آنان تأمین می‏کند و از بروز جلوه‏های گوناگون ظلم (شرک، تعدی به غیر، تعدی به خود) جلوگیری می‏نماید. همه را به سوی بندگی خدا سوق می‏دهد، یاد خدا (نماز)، تقسیم عادلانه ثروت (زکوة)، اشاعه نیکی‏ها(امر به معروف) و ریشه‏کن ساختن بدیها و نابسامانیها (نهی از منکر) را برنامه اساسی خود می‏سازد و خلاصه، انسانیت و پدیده، «انسان» را به هدف و غایت آفرینش نزدیک و نزدیک‏تر می‏سازد»20.

پاورقیها:

بدون شک واقعه غدیر نقش سرنوشت‏سازی در تعیین مسیر آینده اسلام داشته است. واقعه‏ای که طی آن پیامبر اسلام، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، مهمترین مأموریت خود را به انجام رساندند. مأموریتی که انجام آن مساوی بود با تبلیغ تمام رسالت و کوتاهی در مورد آن به منزله از بین رفتن زحمات چندین ساله پیامبر اکرم و بی نتیجه ماندن فداکاریهای مسلمانان صدر اسلام محسوب می‏شد.
مأموریتی که در آن پیامبر اکرم، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، بطور رسمی جانشین خود را انتخاب کردند و باعث یأس و ناامیدی مخالفان اسلام شدند.
واقعه غدیر از جهات مختلفی قابل تأمل و بررسی است و یکی از نکاتی که لازم است در مقطع کنونی مورد بررسی دقیق قرار گیرد پاسخگوئی به پرسشها و شبهاتی است که در این خصوص مطرح شده است.
پرسشها و اشکالاتی که در مورد حدیث غدیر مطرح شده است دو گونه است: یکی اشکالات و پرسشهایی که در مورد اصل صدور حدیث از پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، مطرح شده است و دیگر اشکالات و پرسشهایی که در مورد دلالت حدیث (بر نصب علی، علیه‏السلام، به ولایت) مطرح شده است.
در اینجا به بررسی برخی از این پرسشها و انتقادات می‏پردازیم:
پرسش اول:
اگر حدیث غدیر واقعیت داشت پس چرا از میان آن جمعیت انبوهی که در مراسم حجة‏الوداع شرکت کرده بودند تنها 110 نفر از صحابه پیامبر آنرا نقل کرده‏اند؟1
جواب:
اولاً، گروه زیادی از مسلمانان که اهل مدینه نبودند، در جحفه از پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، جدا شدند و بنابراین نقلی از آنهادر تاریخ ثبت نشده است.
ثانیا، بسیاری ازکسانی که در سفر حجة‏الوداع شرکت داشتند اهل نقل روایت و کتابت نبوده‏اند و راویانی که این حدیث را نقل کرده‏اند بطور کلی کسانی هستند که احادیث دیگر پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در اصول و فروع را نقل کرده‏اند. خلاصه تمام کسانی که اهل حل و عقد شمرده می‏شوند، و از اکابر اصحاب پیامبر می‏باشند این حدیث را نقل کرده‏اند و کمتر واقعه‏ای به اندازه واقعه غدیر خم راوی دارد.
ثالثا، با توجه به مخالفت شدید با امامت علی، علیه‏السلام، و عداوت و بغض نسبت به ایشان، بخصوص در اوائل حکومت بنی‏امیه، انگیزه‏های زیادی برای کتمان این حدیث وجود داشته است؛ بطوری که ضبط همین مقدار (تعداد 110 نفر) نیز از امور خارق‏العاده محسوب می‏شود.
خلاصه انتشار این حدیث با سیاستهای خلفای جور در تضاد بوده لذا به هر وسیله از نقل آن جلوگیری به عمل می‏آورده‏اند.
پرسش دوم:
چرا با وجود آنهمه تاکید پیامبر اکرم، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در روز غدیر نسبت به ولایت علی، علیه‏السلام، و برگزاری مراسم بیعت با آن حضرت و تبریک مردم و اکابر اصحاب پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، به امیرالمومنین هنوز بیش از هفتاد روز از آن واقعه نگذشته بود که مردم همه چیز را فراموش کرده و حدیث پیامبر پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، هیچ نگرانی نسبت به زمان حیات خود ندارند و تمام نگرانی او از آینده اسلام است؛ زیرا کسی که می‏گوید: «من بزودی از میان شما خواهم رفت» پیداست که در صدد تعیین جانشین برای خویش است و برای آینده برنامه‏ریزی می‏کند.
پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در آخر خطبه فرمودند: «الله‏اکبر بر اکمال دین و اتمام نعمت و رضایت پروردگار به رسالت من و ولایت علی بن ابی‏طالب بعد از من» بخوبی دلالت دارد براینکه مقصود از مولی معنای اولویت بر مردم و خلافت می‏باشد.
را زیر پا گذاشتند؟
جواب:
غالبا در هر جامعه‏ای عده انگشت‏شماری هستند که سرنوشت جامعه را رقم می‏زنند و معمولا توده مردم تابع آنها هستند و کمتر از خود رأی مستقلی دارند.
پس از رحلت پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله،کسانی که به عنوان اکابر صحابه پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، شناخته می‏شدند؛ با توجه به اوضاع بحرانی آن زمان، مصلحت جامعه اسلامی را چنین تشخیص دادند که از وصیت پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در مورد علی، علیه‏السلام، صرف‏نظر کنند و «رأی» را بر «نصّ» مقدم دارند. لذا باعجله با ابوبکر بیعت کرده و توده مردم هم از آن تبعیت کردند. عده‏ای هم که با اینکار مخالف بودند در مقابل عمل انجام شده قرار گرفتند و بخاطر حفظ حکومت نوپای اسلامی و وحدت میان مسلمان سکوت کردند.
سردمداران حکومت نیز بتدریج به مردم تلقین کردند که پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، علی، علیه‏السلام، را صرفا معرفی کرده و او را شایسته خلافت دانسته نه اینکه آن حضرت را به خلافت نصب کرده باشد.
پرسش سوم:
اگر این حدیث از پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، صادر شده پس چرا «بخاری» و «مسلم» آنرا در صحیحین که مهمترین کتب حدیثی اهل سنت محسوب می‏شوند نقل نکرده‏اند؟2
جواب:
اولاً، صحیح مسلم بطور خلاصه به این واقعه اشاره کرده است، البته همین مقدار هم نکات مبهم زیادی را نسبت به واقعه غدیر آشکار می‏کند. بدین جهت ما حدیث مسلم را نقل می‏کنیم.
یزیدبن حیان می‏گوید: من و حُصین بن سَیره و عمربن مسلم نزد زیدبن ارقم رفتیم. هنگامی که نزد او نشسته بودیم حصین گفت: ای زید تو به سعادت بزرگی نائل شده‏ای پیامبر را ملاقات کرده‏ای؛ احادیث آن حضرت را شنیده‏ای؛ در رکاب او در جنگها شرکت کرده‏ای؛ پشت سر او نماز خوانده‏ای؛ در مورد آنچه که از پیامبر شنیده‏ای برای ما سخن بگو!
زید گفت: به خدا قسم سن من زیاد شده و پیر شده‏ام و بعضی از احادیثی راکه‏ازپیامبر،صلّی‏اللّه‏علیه‏و[آله]سلّم، حفظ کرده بودم فراموش کرده‏ام پس آنچه را که برای شما نقل می‏کنم بپذیرید و آنچه را نقل نمی‏کنم مرا درتکلف وسختی نیندازید.
سپس گفت: پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏و[آله]سلّم، روزی در کنار (برکه) آبی که به آن «خُم» می‏گفتند و میان مکه و مدینه قرار داشت، برای ما خطبه‏ای خواند و پس از حمد و ثنای الهی و موعظه مردم فرمودند: چیزی نمانده که از طرف پروردگار خوانده شوم و دعوت حق را لبیک گویم. من دو گوهر گرانبها را در میان شما می‏گذارم اولین آنها کتاب خداست که در آن نور و هدایت است؛ پس به کتاب خدا تمسک کنید... سپس گفت: و دیگری اهل‏بیتم. در مورد اهل بیتم خدا را فراموش نکنید در مورد اهل‏بیتم خدا را فراموش نکنید؛ در مورد اهل‏بیتم خدا را فراموش نکنید...3
از این حدیث بخوبی روشن می‏شود که اوضاع سیاسی آن زمان «زیدبن ارقم» را ناچار به کتمان حدیث غدیر نموده است؛ زیرا می‏گوید: آنچه قبل از این از پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، روایت کرده‏ام بپذیرید و بیش از این مرا به تکلف و سختی نیندازید.
زیدبن ارقم تازمان حکومت مروان بن حکم زنده بوده و در سال 68 ق. وفات می‏کند4 و مسلّم است در سایه حکومتی که او را وادار به دشنام علی، علیه‏السلام، می‏کند، نقل حدیث غدیر برای او مشکلاتی ایجاد خواهد کرد. از این رو از مردم پوزش می‏طلبد و به بهانه سالخوردگی و فراموشی از حاضران می‏خواهد که بیش از این او را در تنگنا قرار ندهند.
در عین حال زید، تلویحا به این واقعه بزرگ اشاره می‏کند و با ذکر تأکید پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در مورد اهل‏بیت خود با جمله «در مورد اهل‏بیتم خدا را فراموش نکنید» به پایمال شدن حق اهل‏بیت و از یاد بردن سفارش پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، نیز اشاره دارد.
ثانیا، بسیاری از احادیث معتبری که علمای اهل سنت آنها را معتبر دانسته‏اند در این دو کتاب ذکر نشده است.
ثالثا، کتب حدیثی اهل سنت منحصر در صحیح بخاری نیست و کتب معتبر دیگر مانند «سنن ابن ماجه»5 و «مسند احمد»6 حدیث غدیر را بتفصیل ذکر کرده‏اند و اشاره شد که صحیح مسلم هم اجمالاً آن را ذکر کرده است.
پرسش چهارم:
اگر پیامبر اکرم،صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، علی، علیه‏السلام، را در روز غدیر به ولایت منصوب کرده باشند لازمه‏اش این است که در زمان حیات پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، دو ولی بر مسلمین حاکم باشند و این باطل است؛ زیرا مسلّم است که پیامبر هنوز در آن زمان ولی مسلمین بودند؛ پس علی، علیه‏السلام، نمی‏توانست ولی باشد.7
جواب:
این معنی مسلّم است که پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، هیچ نگرانی نسبت به زمان حیات خود ندارند و تمام نگرانی او از آینده اسلام است؛ زیرا کسی که می‏گوید: «من بزودی از میان شما خواهم رفت» پیداست که در صدد تعیین جانشین برای خویش است و برای آینده برنامه‏ریزی می‏کند.
علاوه بر اینکه این عبارت پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، «الله‏اکبر بر اکمال دین و اتمام نعمت و رضایت پروردگار از رسالت من و ولایت علی بن ابی‏طالب بعد از من» تصریح در این دارد که نصب امیرالمؤمنین برای آینده اسلام است.
پرسش پنجم:
بعضی از کسانی که صدور حدیث از پیامبر را پذیرفته‏اند اشکال کرده‏اند که این حدیث دلالت بر ولایت و خلافت علی، علیه‏السلام، ندارد؛ زیرا کلمه مولی معانی مختلفی دارد8 که از جمله می‏توان به موارد زیر اشاره کرد:
1ـ اولی؛ مانند: «مأواکم النّار هی مولاکم»؛9
2ـ ناصر و یاور؛ مانند: «ذلک بأنّ اللّه مولی الّذین امنوا و أنّ الکافرین لا مولی لهم»؛10
3ـ وارث؛ مانند: «إنّی خفت الموالی من ورائی»؛11
4ـ دوست و صدیق؛ مانند: «یوم لا یغنی مولاً عن مولاً شیئا».12
و به احتمال زیاد کلمه «مولی» در حدیث غدیر به معنای دوست و یاور است. شاهد برای این معنی، این است که عده‏ای از کسانی که همراه علی، علیه‏السلام، در یمن بودند به دلیل اینکه از او سختگیری دیده بودند از دست او ناراحت شده و درباره او حرف می‏زدند و از او عیب می‏گرفتند؛ بدین جهت پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در روز غدیر خطبه‏ای خواند و فضائل علی، علیه‏السلام، را بر شمرد؛ تا جلالت قدرش را بر مردم روشن سازد و سخنان بیهوده کسانی را که نسبت به او بدگوئی کرده بودند، رد نماید. بنابراین گفته، پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله «هر کس من دوست ادامه در صفحه 90 ک
? ادامه از صفحه 46
و یاور او هستم علی دوست و یاور اوست» هیچگونه دلالتی بر نصب علی، علیه‏السلام، بر خلافت و ولایت ندارد.13
جواب:
این مهمترین اشکالی است که بر دلالت حدیث غدیر شمرده است و اهل سنت نیز تاکید زیادی روی آن دارند و غالبا حدیث را بر همین معنی حمل می‏کنند. لکن حدیث را نمی‏توان بر این معنی حمل کرد. در اینجا ابتدا شاهدی را که برای این معنی ذکر کرده‏اند بررسی می‏کنیم سپس به معنای کلمه «مولی» می‏پردازیم.
اما شاهدی که ذکر کرده‏اند هیچ دلالتی بر اینکه «مولی» به معنای دوست و یاور باشد ندارد؛ زیرا پیامبر اکرم، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، دو بار علی، علیه‏السلام، را به یمن فرستادند؛ ابتدا در سال هشتم که در همین بار بود که عده‏ای پس از بازگشت شکایت او را پیش پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، بردند و پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، از آنها سخت ناراحت شد؛ آنچنانکه خشم چهره مبارک حضرت را فرا گرفت. یکی ازکسانی که در مورد علی، علیه‏السلام، شکایت کرد «بُریده» نام داشت که پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، به او فرمودند:
ای بریده! کاری نکن که بخواهی مرا بر علی [علیه‏السلام] خشمناک سازی!14
و دیگر پس از این واقعه کسی چنین حرفهایی در مورد علی، علیه‏السلام، نزد.
بار دیگر که پیامبر علی، علیه‏السلام، را به یمن فرستاد سال دهم بود که علی، علیه‏السلام، در بازگشت از یمن در مراسم حجة‏الوداع به پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، پیوست و این بار هیچکس درباره علی، علیه‏السلام، چیزی نگفت و به پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، شکایتی نکرد.15
علاوه بر اینکه شکایت چند نفر از علی، علیه‏السلام، موجب این نمی‏شود که پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در آن بیابان گرم در وسط روز با آن کیفیت کاروان را متوقف کند و در مورد وفات قریب‏الوقوع خود خبر دهد و اولویت خود را بر مؤمنان به آنان یادآوری کند و آنهمه مدح و ثنای علی، علیه‏السلام، را بگوید و فضائل آن حضرت را بر شمرد و او را دعا کند و بعد هم به مردم بگوید به علی، علیه‏السلام، تبریک بگویید و با او بیعت کنید.
اما کلمه مولی همچنانکه اشاره شد، معانی متعددی دارد لکن هیچیک از آنها غیر از معنای «اولی به تصرف» در اینجا نمی‏تواند صحیح باشد.
مرحوم علامه امینی در کتاب شریف «الغدیر» می‏فرمایند هنگامی که کلمه «مولی» بدون قرینه اطلاق می‏شود معنای «اولی بالشی‏ء» از آن متبادر می‏شود و به فرض که کسی این تبادر را نپذیرد، قرائن محکمی در خود حدیث وجود دارد که دلالت می‏کند بر اینکه مقصود ازکلمه مولی غیر از اولویت چیز دیگری نمی‏تواند باشد.16
سپس ایشان حدود بیست قرینه بر این معنی اقامه می‏کنند که در اینجا به بعضی از آنها اشاره می‏کنیم:
قرینه اول، بعد از آنکه پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، نسبت به ولایت خود بر مردم از آنها اعتراف گرفتند بلافاصله فرمودند:
من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه.
یعنی همچنانکه پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، بر مؤمنین اولویت دارد علی، علیه‏السلام، هم چنین است و این همان معنای ولایت و خلافت است.
به عبارت دیگر، از اینکه پیامبر اکرم، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، ابتدا با اشاره به آیه شریفه، اولویت خود را به مردم یادآوری می‏کنند؛سپس می‏فرمایند: «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه» فهمیده می‏شود که پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در صدد هستند که آن ولایتی را که خداوند به ایشان تفویض کرده همان را برای علی، علیه‏السلام، اثبات کنند در غیر اینصورت اشاره به اولویت خود بر مؤمنین هیج وجهی ندارد بلکه لغو است.
قرینه دوم، پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، ابتدا با اشاره به وفات قریب الوقوع خود می‏فرمایند: «بزودی از طرف پروردگار خوانده می‏شوم و دعوت حق را لبیک می‏گویم» بعد می‏فرمایند: «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه» که بخوبی دلالت دارد بر اینکه پیامبر، کلمه مولی معانی متعددی دارد لکن هیچیک از آنها غیر از معنای «اولی به تصرف» در اینجا نمی‏تواند صحیح باشد.
صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در صدد تعیین جانشین برای خود می‏باشد.
بنابراین غیر از معنای «اولی به تصرف» معنای دیگری در اینجا متناسب نیست.
قرینه سوم، اینکه پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، در آخر خطبه فرمودند: «الله‏اکبر بر اکمال دین و اتمام نعمت و رضایت پروردگار به رسالت من و ولایت علی بن ابی‏طالب بعد از من» بخوبی دلالت دارد براینکه مقصود از مولی معنای اولویت بر مردم و خلافت می‏باشد؛ زیرا رضایت خدا به ولایت علی، علیه‏السلام، را در سیاق رضایت او به رسالت خود قرار داده و ولایتی که در کنار رسالت قرار می‏گیرد به معنای خلافت برمردم است.
در این عبارت قرینه دیگری نیز دلالت دارد که پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، علی، علیه‏السلام، را بر خلافت نصب کرده‏اند و آن کلمه «من بعدی» می‏باشد؛ زیرا این کلمه احتمال اینکه ولایت به معنی دوستی یا نصرت باشد، منتفی ساخته و معنای «اولی به تصرف» را متعیّن می‏سازد.
پرسش ششم:
بعضی از کسانی که دلالت حدیث بر ولایت علی، علیه‏السلام، را پذیرفته‏اند چنین گفته‏اند: قبول داریم که مقصود از مولی اولویت به امامت است لیکن چون حدیث نسبت به زمان امامت تعرضی ندارد؛ پس مقصود این است که علی، علیه‏السلام، را به عنوان خلیفه آینده معرفی می‏کنم و آن هنگامی است که مردم با او بیعت کنند و این معنی هیچ منافاتی با خلافت سه نفر دیگر ندارد و بدین ترتیب احترام صحابه گرانقدر پیامبر نیز حفظ می‏شود.17
جواب:
اولاً، اگر پیامبر، صلّی‏اللّه‏علیه‏وآله، می‏خواستند علی، علیه‏السلام، را به عنوان خلیفه چهارم معرفی کنند پس چرا اسمی از خلیفه اول و دوم و سوم نبردند در حالی که تعیین خلیفه اول در آن زمان که چیزی به وفات پیامبر نمانده بود لازمتر از خلیفه چهارم بود.18
ثانیا، از اینکه کسی ابتدا از مرگ قریب الوقوع خود خبر دهد، سپس ولایت خود را نسبت به مردم به آنها یادآوری کند و بعد شخصی را به عنوان جانشین خود انتخاب کند، استفاده می‏شود که آن شخص جانشین بلافصل او می‏باشد.
ثالثا، لازمه ابن معنا این است که علی بر خلفای ثلاثه ولایت نداشته باشد در حالی که عمربن خطاب در روز غدیر تصریح کرد که:
به به یا علی! گوارا باد تو را که مولای هر مرد و زن مومن گردیدی.
که بخوبی دلالت دارد که امیرالمؤمنین علی، علیه‏السلام، مولای همه مسلمانان در تمام اعصار و زمانها می‏باشد و ولایت او منحصر به مدت کوتاه خلافت آن حضرت نمی‏شود.

پاورقیها:

در اسلام چهار عید وجود دارد که هر کدام تبلور یکى از ارکان مهم اسلام و نشانه‏اى براى تجدید عهد با یکى از آنهاست.
عید فطر; بازگشت‏به خویشتن از راه پیروزى بر طاغوت نفس در ماه رمضان است. در آن روز، پیروزى بر طاغوت نفس جشن گرفته مى‏شود، چون این پیروزى اساس و زیربناى رشد و تکامل و تحولات عظیم انسانى است.
عید قربان; بازگشت‏به ارزشهاى توحیدى چون ایثار و فداکارى، و تجدید عهد با ابراهیم قهرمان توحید و فداکارى، و اسماعیل قهرمان صبر، مقاومت و ایثار است. چنین روزى براى آنان که در صراط توحید، صبر، مقاومت و ایثارند، عید است، چرا که با دستیابى بر چنین مفاهیم ارزشمندى، داراى عالیترین خصلت و شاخصهاى انسانى شده‏اند.
عید جمعه; بازگشت‏به انسجام، تجمع، اتحاد و بهم پیوستگى مسلمین است.
این اتحاد، یکى از عوامل مهم پیروزى در عرصه‏هاى گوناگون است، اقتدار و شکوه مسلمانان را در نمازهاى جمعه به نمایش مى‏گذارد و همایش شکوهمندانه عزت اسلامى را نشان مى‏دهد.
عید غدیر; بازگشت‏به راه ولایت و رهبرى است که پس از توحید، از همه‏مفاهیم و ارزشهاى اسلامى بالاتر است. رهبرى، مکمل توحید است، و توحید منهاى آن بى‏فروغ خواهد بود.
اگر به راستى مسلمانان در این مساله پیروز گردند، و با انتخاب رهبر حق به طور جدى و آگاهانه در خط وى قرار گیرند بر قله پیروزى دست‏یافته‏اند، و باید براى آن جشن بگیرند، چرا که همه مفاهیم عالى انسانى و اسلامى، در پرتو رهبرى صحیح، ویت‏خود را باز مى‏یابد، و با نور درخشان آن رهبرى پرفروغ خواهد شد، چنان که این مطلب در روایات بسیارى، از جمله در حدیثى از امام صادق(ع) آمده است (1) و مفهوم غدیر و هدف از آن نیز همین است.

دورنمایى از عید غدیر
ماه ذى حجه سال دهم هجرت بود، پیامبر(ص) همراه مسلمانان در مراسم حج‏شرکت کردند، و چون آخرین حج ایشان بود، آن را حجة‏الوداع نامیدند و تقریبا اکثر قریب به اتفاق مسلمانان شرکت کرده بودند. پس از پایان مراسم، مسلمانان به سوى محل سکونتشان حرکت کردند. پیامبر(ص) و على(ع) همراه مردم مدینه به سوى آن شهر رهسپار شدند، بیابان غدیر، چهار راهى بود که مسلمانان از آن جا از همدیگر جدا شده و به سوى مراکز خود مى‏رفتند.
پیامبر(ص) به همراه مسلمانان بسیار، که از 90 هزار تا 124 هزار نفر گفته شده، به این سرزمین رسیدند، پیک وحى بر پیامبر(ص) نازل شد، و این آیه را از سوى خدا نازل نمود و به پیامبر(ص) ابلاغ کرد:
«یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته والله یعصمک من الناس; (2) اى پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو فرود آمده است‏به مردم برسان، و اگر نرسانى رسالت‏خدا را به جا نیاورده‏اى، و خداوند تو را از گزند مردم حفظ مى‏کند.»
به راستى این موضوع، چه اندازه مهم است که اگر پیامبر(ص) آن را مطرح نکند و مسلمانان را به پذیرش آن فرا نخواند، سالت‏خدا را انجام نداده است، و رسالت‏بدون آن، ناقص و ناموزون خواهد بود؟!
آن روز پنج‏شنبه 18 ذى حجه بود، پیامبر(ص) با دریافت این آیه، فرمان توقف داد، مسلمانان با صداى بلند آنان را که جلوتر رفته بودند، به بازگشت فراخواندند، و مهلت دادند تا عقب ماندگان رسیدند، نماز ظهر با جماعت‏خوانده شد، پس از نماز به دستور پیامبر(ص) منبرى از جهاز شتران درست‏شد، پیامبر(ص) بر فراز آن قرار گرفت، و خطبه‏اى غرا خواند تا این که فرمود: «ایها الناس من اولى الناس بالمؤمنین من انفسهم; اى مردم! چه کسى از همه مردم نسبت‏به مسلمانان از خود آنها سزاوارتر است؟»
حاضران گفتند: «خدا و پیامبرش داناترند.»
پیامبر(ص) فرمود: «خدا مولى و رهبر من است، و من مولى و رهبر مؤمنانم، و بر مؤمنان از خودشان سزاوارترم.»
سپس دست على(ع) را گرفت و بلند کرد، به گونه‏اى که همه حاضران او را شناختند، آن گاه فرمود: «الا من کنت مولاه فهذا على مولاه; آگاه باشید! هر کس من مولى و رهبر او هستم، این على(ع) مولى و رهبر اوست.»
آن گاه چنین دعا کرد:
«اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و احب من احبه، وابغض من ابغضه، وانصر من نصره، واخذل من خذله، وادر الحق معه حیث دار; خدایا دوستان او را دوست‏بدار، و دشمنانش را دشمن بدار، محبوب بدار آن کس را که او را محبوب دارد، و مبغوض بدار آن کس را که او را مبغوض دارد، یارى کن آن کس را که او را یارى کند، و واگذار آن را که او را یارى نکند، و حق را با او همراه کن، و هیچ گاه او را از حق جدا نکن.»
سپس فرمود: «الا فلیبلغ الشاهد الغائب; آگاه باشید، همه حاضران موظفند که خبر این ماجرا را به غایبان برسانند.»
جمعیت هنوز متفرق نشده بودند که پیک وحى نازل شد و این آیه را بر پیامبر(ص) خواند:
«الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى و رضیت لکم الاسلام دینا; (3)
امروز دین شما را تکمیل کردم، و نعمت‏خود را بر شما کامل نمودم، و اسلام را به عنوان آیین (جاویدان) شما برگزیدم.»
پیامبر(ص) تکبیر گفت، و مسلمانان به دستور پیامبر(ص) به محضر على(ع) آمده، مقام رهبرى را به آن حضرت تبریک گفتند، از جمله افراد سرشناسى همچون ابوبکر و عمر هر کدام جداگانه به محضر على(ع) آمدند و چنین گفتند:
«بخ بخ لک یابن ابى‏طالب، اصبحت و امسیت مولاى و مولى کل مؤمن و مؤمنة; آفرین، آفرین بر تو باد اى فرزند ابوطالب که صبح و شام کردى در حالى که رهبر من و تمام مردان و زنان با ایمان شدى.» (4)
گرچه خلافت و امامت‏حضرت على(ع) بعد از پیامبر(ص) به طور مکرر در فرصتهاى گوناگون، از طرف پیامبر(ص) بیان شده بود، ولى رسمیت آن در یک همایش بى‏نظیر مسلمانان، در روز 18 ذى حجه سال دهم هجرت، در سرزمین غدیر، اعلام گردید.
اسناد ماجراى غدیر، و تحریف حقایق
مدارک و اسناد ماجراى سیاسى - عبادى غدیر، به قدرى محکم است، که هیچ کس نمى‏تواند منکر آن گردد، علامه‏امینى‏رحمه و 84 نفر از تابعین (6) از کتابهاى مورد اعتماد اهل تسنن نقل نموده است، محققان مى‏توانند با مطالعه و بررسى جلد اول و دوم الغدیر، به این مطلب مهم دست‏یابند.
در این جا این سؤال مطرح مى‏شود که اگر سند ماجراى غدیر، این گونه محکم و مسلم است پس چرا برادران اهل تسنن در عمل از آن دست کشیده، و حضرت على(ع) را به عنوان خلیفه چهارم - نه خلیفه بلافصل پیامبر - پذیرفته‏اند؟
باید گفت، با کمال تاسف دست تحریف از آستین بدخواهان، بیرون آمد، و براى وصول به مطامع شوم خود، گفتند: منظور از کلمه «مولى‏» در جمله «من کنت مولاه فهذا على مولاه; هر کس که من مولاى اویم، این على مولاى اوست.» به معناى دوست و یاور است، زیرا این کلمه به معناى دوستى و یاورى نیز آمده است.
به راستى آیا شایسته است که رسول خدا(ص) بیش از صدهزار نفر از اصحاب خود را، پس از سفر حج، با این که در میان آنان زنان و مردان سالخورده بودند، در صحراى بسیار داغ در برابر تابش سوزان خورشید نگه دارد، و براى آنها خطبه طولانى بخواند، فقط براى این که بگوید: «على دوست و یاور شماست؟» آیا چنین تاویلى، اجتهاد در مقابل نص صریح نیست؟
در فرازهاى خطبه پیامبر(ص) مطالبى مناسب مقام رهبرى على (ع) آمده، نه دوستى با او، مثلا در فرازى، پیامبر(ص) به حاضران فرمود: «الست اولى بکم من انفسکم; آیا من از جان شما بر شما اولویت ندارم؟»
حاضران با شور و شوق فریاد زدند: «آرى چنین اولویتى بر ما دارى.» واژه اولى معناى کلمه «مولى‏» را که در حدیث غدیر آمده، توضیح مى‏دهد که منظور مقام رهبرى است، از این رو، پیامبر(ص) بعد از این خطبه، خطاب به مسلمانان اعلام کرد: «سلموا علیه بامرة المؤمنین; بر على(ع) به عنوان رئیس مؤمنان سلام کنید.»
سران قوم همچون ابوبکر و عمر نیز از لفظ مولى، مساله رهبرى حضرت على(ع) را فهمیدند و به او به عنوان نیل به چنین مقامى تبریک گفتند و اظهار نمودند: «بخ بخ لک یابن ابى‏طالب، اصبحت مولاى و مولى کل مؤمن و مؤمنة.» (7)
افراد دیگر نیز همین معنا را فهمیدند، از جمله شاعر معروف آن عصر، حسان بن ثابت، از پیامبر(ص) اجازه خواست تا ماجراى غدیر را به صورت شعر بیان نماید، پیامبر(ص) به او اجازه داد، او در ضمن اشعار خود، این دو شعر را خواند:
فقال له قم یا على فاننی
رضیتک من بعدى اماما و هادیا
فمن کنت مولاه فهذا ولیه
فکونوا له اتباع صدق موالیا
یعنى: «پیامبر(ص) به على(ع) گفت: برخیر! زیرا من تو را بعد از خودم، امام و راهنما انتخاب کردم. و سپس فرمود: هر کس من مولا و رهبر اویم، این مرد مولا و رهبر اوست، پس شما همه از سر صدق و راستى از او پیروى کنید.»264
مفهوم غدیر و زنده نگهداشتن آن
اساس، هدف و عصاره غدیر، حکومت رهبران صالح و عادل است، ولایت‏حضرت على(ع) که در روز غدیر، از طرف پیامبر(ص) ابلاغ شد، همان حکومت عدل على(ع) بود.
در مورد مساله غدیر، دو نکته را نباید از نظر دور داشت:
1- غدیر موجب ارجمند شدن مقام على(ع) نشد، بلکه به عکس، على(ع) و مقامات و لیاقتهاى او موجب رویداد غدیر گردید، جامعیت على(ع) باعث‏شد که خداوند به پیامبرش فرمان دهد تا آن حضرت را به عنوان خلیفه و رهبر بعد از خود نصب نماید، در این باره امام خمینى‏قدس سره مى‏فرماید:
«حضرت امیر(ع) مساله غدیر را ایجاد کرده است، آن وجود شریف که منبع همه جهات بوده است، موجب این شده که غدیر پیش بیاید، غدیر براى ایشان ارزش ندارد، آن که ارزش دارد خود حضرت است که دنبال آن ارزش غدیر آمده است. خداوند تبارک و تعالى که ملاحظه فرموده است که در بشر بعد از رسول الله(ص) کسى نیست که بتواند عدالت را به آن طورى که باید انجام بدهد، انجام بدهد، مامور مى‏کند رسول الله(ص) را که این شخص (على‏علیه السلام) را که قدرت این معنا را دارد که عدالت را به تمام معنا در جامعه ایجاد کند و یک حکومت الهى داشته باشد، این را نصب کن...» (9)
2- غدیر; یک مساله همیشگى اسلام است و مخصوص زمان پیامبر(ص) است و مخصوص زمان پیامبر(ص) با ماجراى غدیر، نشان داد که باید حکومت صالح بر اساس عدل اسلامى تشکیل داد، چنان که خودش به تاسیس چنان حکومتى، اقدام کرد، و در اواخر عمر، در ماجراى غدیر، حضرت على(ع) را که شایستگى براى احراز مقام رهبرى حکومت صالح اسلامى داشت، نصب نمود; یعنى على(ع) نیز باید جانشینى مناسب خود به عنوان ولى امر مسلمین داشته باشد، و به همین ترتیب تا امامت‏حضرت قائم(عج)، که همه اینها دنباله غدیر است، و امروز که ما در عصر غیبت‏به سر مى‏بریم، مساله ولایت فقیه دنباله همان غدیر است، بنابراین غدیر یک مساله روز است، غدیر یعنى نباید دین را از سیاست جدا کرد، حکومت آمیخته با سیاست است، و حکومت صالح و عادل، عین اسلام و دین است، آنها که سیاست را از دین جدا مى‏دانند در حقیقت منکر غدیر هستند، بنابراین همیشه باید غدیر را - به این معنا که گفته شد - زنده نگه داشت. امام خمینى‏قدس سره در این باره مى‏فرماید:
«... حکومت‏بدون سیاست، ممکن نیست، این سیاست و این حکومتى که عجین با سیاست است در روز عید غدیر براى حضرت امیر(ع) ثابت‏شد... این که این قدر صداى غدیر بلند شده است، و این قدر براى غدیر، ارج قایل شده‏اند - و ارج هم دارد - براى این است که با اقامه ولایت، یعنى با رسیدن حکومت‏به دست صاحب حق، همه این مسائل حل مى‏شود، همه انحرافات از بین مى‏رود...» (10)
«غدیر آمده است که بفهماند که سیاست‏به همه مربوط است، در هر عصرى باید حکومتى باشد با سیاست، منتها سیاست عادلانه که بتواند به وسیله آن اقامه صلوة کند، اقامه صوم کند، اقامه حج کند، اقامه همه معارف را بکند...»
«... مساله حکومت در زمان پیامبر(ص) بوده و سیاست هم بوده، در زمان امیر مؤمنان(ع) بوده و سیاست هم بوده، و این که همه نقل کرده‏اند و این قدر غدیر را بزرگ کرده‏اند، براى این است که به ما بفهمانند، تعلیم بدهند به ما که این طور باید باشد.» (11)

پاورقیها:

سپیده سخن
قسم به جان تو ای عشق، ای تمامی هست
که هست هستی ما از خُم غدیر تو مست
در آن خجسته غدیر تو دید دشمن، دوست
که آفتاب برد آفتاب بر سر دست
نشان ز گوهر آدم نداشت هر که نبود
به خُم سرای ولایت خراب و باده‏پرست1
شکوه باعظمت و شادی پرمعنویت حج، دلها و دیده‏ها را سرشار از شیرینی و لذت خاص کرده بود. قلبها در هاله‏ای از روحانیت فرو رفته بود و نام و یاد لحظه‏های مراسم در جانها انعکاس جاودانی داشت. حج آن سال که به «حجة‏الوداع» در آخرین سال حیات رسول خدا(ص) شهرت یافت، با یاران بسیار زیاد آن حضرت و با تعدادی بیش از یکصد هزار نفر انجام شد و افزون بر مردم مدینةُ‏النبی(ص)، مسلمانانی از دیگر نقاط شبه جزیره عرب برای فیض حضور حج در محضر آخرین فرستاده الهی شرکت کرده بودند.
آفتاب پرسوز با شعاعی بیش از تحمل حاجیان همه جا را آکنده کرده بود اما طراوت و شادابی این سفر روحانی، تمامی سختیها را سهل و آسان نموده بود تا آنکه ظهر نزدیک شد و آرام آرام سرزمین «جُحفه» و در پی آن بیابانهای خشک و سوزان «غدیر خم» از دور نمایان می‏شد. محلی که در حقیقت چهارراهی است که مردم سرزمین حجاز را از هم جدا می‏کند؛ راهی به سوی مدینه در شمال، مسیری به طرف عراق در شرق، طریقی جهت غرب و سرزمین مصر و راهی نیز به سوی سرزمین یمن در جنوب.
آن روز، پنجشنبه سال دهم هجرت و هشت روز پس از عید قربان بود و تا ساعتی دیگر این جمعیت عظیم و بی‏کران به صورت رودهایی پرموج به سوی شهر و دیار خویش رهسپار می‏شوند تا سوغات افتخار تاریخی بزرگ خود یعنی حج در حضور بزرگترین رسول خدا(ص) را به آشنایان و دوستان هدیه کنند، اما دیری نپایید که از سوی پیامبر اسلام(ص) دستور توقف به همه مسلمانان داده شد! مسلمانان با صدای بلند آنهایی که پیشاپیش قافله بودند به بازگشت دعوت کردند و حاضران را به صبر و بردباری خواندند تا عقب افتادگان به دیگران بپیوندند.
خورشید از بلندای آسمان گذشت و مؤذن رسول خدا(ص) با صدای اللّه‏اکبر همه حاضران را به نماز ظهر دعوت کرد. مردم به سرعت آماده نماز می‏شدند اما هوا به قدری داغ بود که بعضی مجبور شدند قسمتی از عبای خود را به زیر پا و طرف دیگر را به روی سر بیفکنند. جمعی به چندین درخت عریان پناه برده بودند و با انداختن پارچه‏ای بر روی درختان سایبانی در صحرای پرسوز و بی‏آب و علف خُم تهیه کرده بودند اما بادهای داغ به زیر این سایبانها می‏خزید و گرمای سوزان آفتاب را در زیر آن پخش می‏کرد.
با پایان نماز ظهر، مسلمانان تصمیم داشتند به خیمه‏های همراه خود پناهنده شوند ولی پیامبر(ص) به آنها اطلاع داد که همه باید برای شنیدن یک پیام تازه الهی که در ضمن خطبه مفصلی بیان می‏شد، خود را آماده کنند.
منبری از جهاز شتران ترتیب داده شد و پیامبر(ص) بر فراز آن قرار گرفت و نخست حمد و سپاس پروردگار به جا آورد و خود را به خدا سپرد، سپس مردم را مخاطب ساخت و چنین فرمود:
«من به همین زودی دعوت خدا را اجابت کرده، از میان شما می‏روم؛ من مسؤولم شما هم مسؤولید. شما در باره من چگونه شهادت می‏دهید؟»
جمعیت یکصدا و بلند گفتند: «نشهد اَنَّکَ قد بَلَّغْتَ و نَصَحْتَ و جاهَدْتَ فجزاک اللّه‏ خیرا؛
ما گواهی می‏دهیم تو وظیفه رسالت را ابلاغ کردی و شرط خیرخواهی را انجام دادی و آخرین تلاش و کوشش را در راه هدایت ما نمودی، خداوند تو را جزای خیر دهد.»
سپس از آنان نسبت به یگانگی خدا، رسالت خود، حقانیت روز جزا و برانگیخته شدن مردگان در آن روز گواهی خواست، حاضران همگی شهادت دادند، فرمود: «خداوندا گواه باش!»
پس از آن اطمینان از شنیدن صدای خود از سوی مخاطبان پیدا کرد و فرمود:
«اکنون بنگرید با این دو چیز گرانمایه و گرانقدر که در میان شما به یادگار می‏گذارم چه خواهید کرد؟»
یکی از میان جمعیت صدا زد کدام دو چیز گرانمایه یا رسول‏اللّه‏؟!
پیامبر(ص) بی‏درنگ گفت: اول ثقل اکبر. کتاب خداست که یک سوی آن به دست پروردگار و سوی دیگرش در دست شماست، دست از دامن آن برندارید تا گمراه نشوید و اما دومین یادگار گرانقدر من خاندان من هستند. خداوند لطیف به من خبر داد که این دو هرگز از هم جدا نشوند تا در بهشت به من بپیوندند از این دو پیشی نگیرید که هلاک می‏شوید و عقب نیفتید که باز هلاک خواهید شد.
در این هنگام حاضران دیدند رسول خدا(ص) به اطراف خود می‏نگرد، گویا کسی را جستجو می‏کند، همین که چشمان آن حضرت به علی(ع) افتاد، خم شد، دست او را گرفت و بلند کرد، به گونه‏ای که سفیدی زیر بغل هر دو نمایان شد و همه مردم او را دیدند و شناختند که سردار والامقام لشگر اسلام و فرمانده شکست‏ناپذیر رسول‏اللّه‏(ص) است.
صدای پیامبر اکرم(ص) رساتر و بلندتر گردید و فرمود:
«ایّها الناس من اولی الناس بالمؤمنین من انفسهم؟
ای مردم! چه کسی از همه مردم نسبت به مسلمانان از خود آنها سزاوارتر است؟!»
گفتند: خدا و پیامبر(ص) داناترند. رسول خدا(ص) ادامه داد و فرمود:
با پایان یافتن
سخن رسول اکرم(ص)
شور و غوغایی در جمعیت
آغاز شد
گروه گروه خود را به علی(ع)
می‏رساندند و او را به خاطر
این انتصاب پرعظمت
تبریک می‏گفتند.
«خدا مولا و رهبر من است و من مولا و رهبر مؤمنانم و نسبت به آنها از خودشان سزاوارترم.» آنگاه با صدای رسا سه تا چهار بار فریاد برآورد:
«فمن کنتُ مولاْ فعلیٌ مولاْ؛
هر که را هستم منش مولای او
پس پسرعمم علی مولای اوست.»
سپس سر به آسمان برداشت و عرض کرد:
«اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه و احب من احبّه و ابغض من ابغضه و انصر من نصره و اخذل من خذله و ادر الحق معه حیث دار؛
پروردگارا! دوستان علی را دوست بدار و دشمنان علی را دشمن. محبوب بدار آن کس که او را محبوب دارد و مبغوض بدار آن کس که او را مورد غضب خویش دارد. یاران علی را یاری کن و آنان که او را از یاری خود محروم می‏کنند از یاری خویش محروم ساز و حق را همراه او بدار و او را از حق جدا مکن.»
آنگاه رو به حاضران در بیابان خم کرد و فرمود:
«اَلا فلیبلغ الشّاهدُ الغائبَ؛
آگاه باشید، همه حاضران وظیفه دارند این خبر را به غائبان برسانند.»
خطبه خدایی رسول خدا(ص) به پایان رسید در حالی که سر و روی آن حضرت و وصی او علی(ع) سرشار از عرق بود و هنوز جمعیت پراکنده نشده بودند. ناگاه امین وحی الهی نازل شد و این آیه را بر پیامبر(ص) نازل کرد:
«الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت و لکم الاسلام دینا؛2
فاطمه(س):
من ملتی را چون شما
نمی‏شناسم که این گونه
عهدشکن و زشت خصلت باشد.
پیکر پاک رسول خدا را در
دست ما گذاشتید و رها کردید
و عهد و پیمانهای میانتان را
بریدید و فراموش نمودید.
امروز آیین شما را کامل و نعمت خود را بر شما تمام کردم و اسلام را به عنوان دین شما ـ با این امتیاز ـ برگزیدم.»
با شنیدن سخن سراسر سرور و شادمانی جبریل امین، رسول اسلام(ص) فرمود:
«اللّه‏ اکبر، اللّه‏ اکبر علی اکمال الدّین و اتمام النعمة و رضی الرّب برسالتی و الولایة لعلی من بعدی؛
خداوند بزرگ است، همان خدایی که آیین خود را کامل و نعمت خویش را بر ما تمام کرد و از نبوت و رسالت من و ولایت علی(ع) پس از من راضی و خشنود گردید.»
با پایان یافتن سخن رسول اکرم(ص)، شور و غوغایی در جمعیت آغاز شد، گروه گروه خود را به علی(ع) می‏رساندند و او را به خاطر این انتصاب پرعظمت تبریک می‏گفتند. در بین آنان افرادی سرشناس چون ابوبکر و عمر دیده شدند که چون نزد امام(ع) آمدند، این جمله را بر زبان جاری کردند:
«بخٍ بخٍ یابن‏ابی‏طالب! اصبحت و امسیت مولای و مولا کل مؤمن و مؤمنة؛3
آفرین بر تو باد! آفرین بر تو باد! ای فرزند ابوطالب! تو مولا و رهبر من و تمامی مردان و زنان باایمان شدی.»4
* * *
حادثه بزرگ و حماسه سترگ غدیر خم در هجده ذیحجه سال دهم هجرت به فرمان خداوند5 توسط رسول اکرم(ص) انجام شد تا راه رشد و رویش نبوت با استمرار امامت برقرار ماند، نگاه و نگرش انسانها فراتر از جلوه‏ها و جنبه‏های زودگذر زندگی، همراه با کمال و تکامل به سوی ارزشهای والای الهی گردد و زنجیر زرین هواها و هوسهای منیّت و مادیت از دل و دیده خداباوران و حق‏جویان گسسته شود، اما با هزاران هزار تأسف و حسرت، بیش از هفتاد روز از معرفی شفاف و به دور از هر گونه ابهام امام(ع) نگذشته بود که بددلیها و خیره‏سری‏های جاهلیت، کینه‏های بدر و خیبر همراه با تبلیغات دروغین، شایعه و تحریف و در کنار آن دوری مردم از قدرت تحلیل، بینش صحیح و معرفت والای امامت، مسیر سراسر سبز و سعادت‏گون نبوت از امتداد امامت منحرف گردید و در بیراهه‏های غبارآلود و پرپرتگاه خلافت و سلطنت قرار گرفت.
فضای رعب و وحشت و خفقان به گونه‏ای ترسبار و ترسناک سراسر مدینه را فرا گرفت و تهدید با زور و تطمیع با زر و تبلیغ با تزویر آنچنان تأثیر خود را در عمق جانها گذارد که از جمعیت عظیم غدیر ـ که از 90 تا 124000 نفر نقل شده است ـ تنها 3، 5 و یا 7 نفر صاحب بصیرت و دارای ولایت علوی دیده شدند!! اینان نیز هر روز مورد بی‏مهری، توهین و تحقیر و یا محرومیت و تبعید قرار می‏گرفتند!
فاطمه زهرا؛ غدیر خم
رسالت و مسؤولیت بزرگ
با غروب خورشید فروزان محمدی(ص) در 28 صفر و دگرگونی حوادث در مدینةُ‏النبی(ص)، سوز ستم در باره فدک، سیاهی غصب خلافت و غبار غربت، اندیشه خردورزان و عشق و عاطفه شیفتگان را آزار می‏داد به گونه‏ای که کمتر کسی یارای حضور در صحنه اعتقادی و دفاع در عرصه سیاسی را در خود می‏دید، اما در این میان بانوی بزرگ، فاطمه زهرا(ع) برتر از هزاران مردِ قدرتمند، بیرق باورهای پاک و تابناک آسمانی و عَلَم کار و پیکار با سران ستم و غصب و غارت را بر دوش گذارد و تنها امّا طوفان‏زا و پرخروش به دل تباهیهای جهالت و غفلت زد تا هدایت نبوی و سعادت علوی را پاس دارد و به گوش فردا و فرداییان برساند.
روزی «نادانی و بی‏خردیِ» حاضران در غدیر خم را در سخنان خویش مطرح کرد و اصحاب سست‏عنصر و بی‏ایمان را مورد خطاب قرار داد و فرمود:
«من ملتی را چون شما نمی‏شناسم که این گونه عهدشکن و زشت خصلت باشد. پیکر پاک رسول خدا را در دست ما گذاشتید و رها کردید و عهد و پیمانهای میانتان را بریدید و فراموش نمودید و ولایت و رهبری امام علی(ع) و ما اهل بیت را انکار کردید و حق مسلّم ما را باز نگردانیدید، گویا از حادثه غدیر خم هیچ آگاهی و خبری ندارید؟!»6
روزی دیگر «غفلت و بی‏خبری» آنان را بر زبان جاری کرد و برای بیداری از خوابهای نفسانی و هوشیاری از فریبهای شیطانی فرمود:
«انسیتم قول رسول‏اللّه‏ یوم غدیر خم من کنت مولاه فعلیٌ مولاه؟ و قوله انت منی بمنزلة هارون من موسی؛
آیا فراموش کردید سخنان رسول خدا را در روز غدیر خم که فرمود: هر که را من مولا و رهبر می‏باشم، علی نیز مولای اوست. و سخن پیامبر را به علی که: یا علی! مقام و منزلت تو نسبت به من همانند هارون به موسای پیغمبر است.»7
شگفتی از برخورد حاضران در غدیر خم، نوعی دیگر از عکس‏العمل دخت رسول خدا(ص) بود که در گفتار گرانقدر آن حضرت تجلی می‏یافت. از این‏رو به حاضران رو می‏کرد و می‏فرمود:
«واعجباه انسیتم یوم غدیر خم؟ سمعتُ رسول‏اللّه‏ یقول:
علی خیرُ من اُخَلِّفُهُ فیکم و هو الامام و الخلیفةُ بعدی و سبطای و تسعةٌ من صلب الحسین ائمة الابرار ...؛8
شگفتا! آیا حادثه عظیم غدیر خم را فراموش کرده‏اید؟
شنیدم که پیامبر اسلام فرمود: علی بهترین کسی است که او را جانشین خود در میان شما قرار می‏دهم، علی امام و خلیفه بعد از من است و دو فرزندم (حسن و حسین) و نه نفر از فرزندان حسین، که پیشوایان نیکان هستند.»
هرازگاهی آن بانوی بابصیرت و سرشار از شناخت و بینشی خط بطلان به تمامی بهانه‏های اطرافیان می‏کشید و مردم را به حقیقتی که در روز غدیر از سوی رسول اسلام و به امر خدای متعال توجه می‏بخشید و می‏فرمود:
«فما جعل اللّه‏ لاحد بعد غدیر خم من حجّةٍ و لا عذرٍ؛9
پس از حادثه عظیم غدیر خم، خداوند برای هیچ کس عذر و بهانه‏ای باقی نگذاشته است.»
و آنگاه که مهاجرین و انصار در عذرخواهی پافشاری می‏کردند با فریادی رسا لب به سخن گشود و رو به آنان فرمود:
«الیکم عنّی فلا عذر بعد تعذیرکم و الامرُ بعد تقصیرکم هل ترک ابی یوم غدیر خم لاحدٍ عذرا؛10
دور شوید و مرا به حال خود واگذارید، پس از کوتاهی و سهل‏انگاری جایی برای عذرخواهی نمانده است، آیا پدرم پس از روز غدیر خم راهی برای عذرتراشی و بی‏تفاوتی شما باقی گذارده است؟»
... روزها گذشت و فاطمه(ع) بلندین فریاد اعتراض خود را با سخن و سکوت خویش در شهر مدینه به گوش تمامی آزادگان و دین‏باوران تاریخ می‏رسانید و در پایان حیاتِ خون‏رنگ و کبود خویش، با شیوه‏ای هوشمندانه پرچم مبارزه با مدّعیان خلافت را تا همیشه تاریخ برافراشته نگاه داشت تا شیعیان شیفته و مسلمانان فرهیخته هرگز با تهدید و تطمیع و تبلیغ ناحق، دچار تردید و تضعیف و تحقیر نشوند و میدان مبارزه را خالی نکنند.
پرسشی از دیروز؛
پاسخی برای هر روز
پرسشی که ـ برای برخی ـ ناآشنایان با فرهنگ ناب شیعی ـ پدید می‏آید آن است که:
فلسفه مبارزه بی‏امان فاطمه(ع) با صاحبان زر و زور و قدرت در آن زمان چه بود؟ آیا وسعتی اندک از زمین و باغ در مدینه به نام فدک و دوره‏ای کوتاه از حکومت ظاهری، ارزش چنان رویارویی سخت و جانفرسا را داشت تا زهرای مرضیه(س) مورد بی‏احترامی قرار گیرد!
اگر اهل بیت(ع) به دنبال مال و مقام دنیا نبودند که نبودند، آیا بهتر نبود به جای جنگ و گریز، گذشت و مهربانی، به جای اندوه و شیون، لبخند و شادمانی و به جای قهر و غضب، صلح و سلامت در شیوه زهرای اطهر(ع) دیده می‏شد؟ تا پس از قرنهای بسیار امروز نیز ما شاهد اختلافها و کینه‏ها نبودیم و همه با هم با دلی سرشار از رضایت و محیطی لبریز از شادی و شادمانی، روزگار خوشی می‏گذراندیم و تاریخ گذشته را هر روز و هر ساعت زنده نمی‏کردیم!! با این نگرش رفاه‏آمیز و شادی‏بخش هر یک از ما غدیر خم را روزی چون دیگر روزها می‏یابیم و حادثه سقیفه را تصمیم برای انجام عملی چون دیگر اعمال انسانها می‏بینیم که برخی مرتکب شدند و روز قیامت باید پاسخگو باشند، اما آن روز و این حادثه به هر حال تمام شده است و زنده نگاهداشتن هر یک، غیر از فروزان نگاهداشتن آتش خشم و خشونت، هیچ نتیجه‏ای در بر نخواهد داشت!!
پاسخ را با بیان نکاتی اصولی پی می‏گیریم.
1. آفرینش، مدرسه‏ای بی‏کران
با شروع تکلیف و آغاز مسؤولیتهای انسانی و الهی، دو دیدگاه برجسته و شفاف در برابر آینه اندیشه انسانها نمایان می‏شود. دیدگاه نخست آن است که زندگی پارک تفریح و شادی و میدان خنده و شادمانی است؛ باید شیرین نوشید و شیک پوشید و به دور از هر گونه باید و نباید، رفاه و راحتی را هرچه بیشتر نصیب خود ساخت تا خوشبخت حقیقی دانسته شویم. و دیدگاه دیگر آن است که «زندگی مدرسه‏ای است با دو زنگ، زنگ اول دینی، آخرین زنگ حساب!!» با شروع تکلیف هر یک از ما مسؤولیت انسانی و الهی سنگینی بر دوش خویش احساس می‏کنیم و آن عبودیت و
در نگاه زهرای مرضیه(ع)
«غدیر خم» بیابان خشک
و تفتیده حجاز
و یا روزی گذرا و پرشتاب نبود
بلکه «مدرسه‏ای به وسعت
تمامی تاریخ بشریت»
و «آینه‏ای تمام‏نما از برترین
فرمانهای هدایت‏آفرین»
بود که در آن
«پیام رشد و پویایی»
قرائت گردیده است
و «بیرق بیداری»
نمایان شده است.
بندگی نسبت به خداوند، رسالت بس والا نسبت به ارزشهای نهفته در خویش و مسؤولیت بسیار نسبت به جامعه و همنوعان خواهد بود.
یک نگاه و نگرش، نگاهی مادی و حیوانی است که در مسیر نگاه افراد خوراک، پوشاک، شهوت و مسکن خودنمایی می‏کند، اما نگرش دوم نگاهی الهی و ملکوتی است که در آن انسانها در مثلثی سه ضلعی دارای ارتباط و اتصالی آسمانی نسبت به خود، خدا و خلق خدا دیده می‏شوند و توان برتری نسبت به تمامی موجودات، حتی فرشتگان خواهند داشت.
2. آرمان‏گرایی در زندگی
آرزوها عیار و معیار دانش و بینش انسانهاست و سخنان سفیر صفات آنان. کسانی که خوردنیها، پوشیدنیها و نوشیدنیهای گوناگون هدف اصلی کار و تلاش روزانه آنان است تمامی پدیده‏های حیات را مادی، خاکی و زودگذر می‏نگرند و آنان که هماره به پرسشی اینچنین «ز کجا آمده‏ام، آمدنم بهر چه بود؟» پاسخی سنجیده و صحیح می‏دهند، همیشه لحظات خود را با جلوه‏هایی فراتر از خوشیهای زودگذر زندگی، لبریز می‏کنند و هرگز آفرینش عظیم و آفریده‏های رفیع را در دایره‏ای محدود با شعار «خوردن برای دویدن، دویدن برای خوردن» محدود نمی‏کنند. از این‏رو می‏اندیشند، عشق به آفریدگار و آفریده‏ها دارند و چونان رسولان آسمانی‏صفت در پی تعلیم کتاب و حکمت،11 پاکسازی اخلاق،12 تکامل انسانها،13 خارج ساختن مردم از ظلمت ضلالت به نور هدایت14 و بیرون بردن انسانها از زنجیر ذلت‏بار بردگی و ستم ستمگران به عبودیت و بندگی پروردگار مهربان15 خواهند بود.
از این‏رو از آغاز تا فرجام زندگی آنان همراه با «آرمان‏گرایی»، «هدفمندی و پویایی» است و گامی از «صراط مستقیم» عقب نمی‏نهند.
3. شناخت، معرفت، عشق؛ صحیفه انسانیت انسان
روزهای آغازین زندگی، «شخص» انسان در نشست و برخاستها مطرح است اما با گذر از ایام کودکی و نوجوانی و پشت سر گذاشتن توفان احساسات، «شخصیت» افراد ملاک و معیار ارزشها و ضد ارزشها قرار می‏گیرد. از نظر معارف تابناک اسلام، شخصیت انسانها در شناخت و معرفت نسبت به حقایق پایدار زندگی و عشق و دلبستگی به یکایک مبانی سعادت‏بخش و انسان‏ساز تجلی می‏کند تا هر روز او بهتر از دیروز او شود و کمال و تکامل ملکوتی و معنوی فرا روی او قرار گیرد.
انسانها در پی ارمغانی این گونه گرانبها، هرگز اسیر سرابها نمی‏شوند و فریب فریادهای پرجاذبه را نمی‏خورند و الگوهای ماندگار و اسوه‏های آسمانی، نمونه‏های ناب پیروی را برای آنان محسوب می‏شوند. این ویژگی برجسته که مفهوم دوستی، دوستداری و قبول پیشوایی نام دارد و در نگاه آموزه‏های دینی «ولایت» نام گرفته است، اکسیری حیات‏بخش و سعادت‏ساز برای امروز و فردای زندگی است و راه را بر تمامی بیراهه‏های هلاکت‏بار مسدود می‏سازد.
فاطمه زهرا(ع)، غدیر خم؛
راز رفتارها و گفتارها
با نگرشی ناب به مجموعه آموزه‏های زندگانی دخت آفتاب، فاطمه زهرا(ع)، آشنایی و روشنایی آن حضرت را با حقایق پایدار هستی می‏توان به دست آورد. ایشان گام نخست حیات و حرکت خویش را شناخت روشن و روشنگری نسبت به آفرینش و آفریدگار قرار داده بود و برای دستیابی تمامی انسانها به این قله عظمت و قداست تلاشی بسیار می‏نمود. بر آن بود یکایک افراد از مرز «شخص ظاهری» خویش به «شخصیت واقعی» خود رو کنند و با عبور از غوغای زندگی، «حقیقتی جاودان» گردند.
از این‏رو هماره آن روی سکه فدک و خلافت در آینه نگاه فاطمه(ع) نمایان بود، «غدیر خم» را «جغرافیای خاکی هستی» نمی‏دید، بلکه «تاریخ افلاکی آفرینش» می‏دانست. آن را رحلی به قامت تمامی رسولان الهی می‏نگریست که بر آن «آیت حق» و «قرآن ناطق» برای هدایت و سعادت یکایک انسانها تلاوت شده است. در نگاه زهرای مرضیه(ع) «غدیر خم» بیابان خشک و تفتیده حجاز و یا روزی گذرا و پرشتاب نبود، بلکه «مدرسه‏ای به وسعت تمامی تاریخ بشریت» و «آینه‏ای تمام‏نما از برترین فرمانهای هدایت‏آفرین» بود که در آن «پیام رشد و پویایی» قرائت گردیده است و «بیرق بیداری» نمایان شده است.
زهرای عزیز، حرکت و هدایت انسانها را بدون امام نور، سکون و هلاکت می‏دانست و زمامداری زیان‏آلود نااهلان را باعث دور ماندن توده‏ها از صراط مستقیم هدایت در سالیان سال می‏دید، بدین خاطر دفاع و حمایت از مقام «امامت» و «امام راستین» را سرلوحه مسؤولیتهای خویش قرار داده بود و با تمام توان به ارائه رهنمودهای شایسته، مبارزه با زرمداران و زورمحوران می‏پرداخت.
او کتاب فضایل علی(ع) را در پنج محور بنیادین گشود تا فردا و فرداهای تاریخ، همگان با مطالعه گفتار گرانبار وی پی به حقایق هستی برند و راه را از بیراهه‏ها تشخیص دهند.
در فصل نخست، علی(ع) را در برابر خداوند عبدی تمام عیار معرفی می‏کرد که بسیاری از شبها از شوق عبادت و ترس فراوان بر روی خاک نخلستانها مدهوش می‏شود!!16
در فصل دوم، او را نسبت به رسول خدا می‏سنجید و می‏فرمود، علی بهترین جانشین پیامبر،17 برادر، امام برگزیده و دوست بی‏همانند رسول‏اللّه‏(ص) است.18
در دیگر فصل سخن از مقام امامت و ولایت امیر مؤمنان(ع) نسبت به امت اسلامی به میان می‏آورد، او را «امامی ربانی و الهی»، «آفریده‏ای روشن و نورانی» و «جایگاه اصلی و بنیادین امامت پیشوایان الهی»19 معرفی می‏کرد که تنها و تنها او شایسته پیروی و لیاقت خلافت و رهبری امت اسلام را خواهد داشت؛ کسی که چون رسول‏اللّه‏(ص)، پدر این امت است، کجی‏ها را راست و انحرافات را اصلاح می‏نمایند و مردم با اطاعت، رهایی از عذاب جاویدان نصیبشان می‏شود و با همراهی و یاوری آنان، نعمتهای همیشگی خداوند ارزانیشان خواهد شد.20
او را نخستین مسلمان و دین‏باور با سابقه‏ای سراسر سبز و پرشکوه،21 تلاشگری پرتوان و باایمان در راه خدا،22 بخشنده‏ترین انسانها،23 صاحب حق عظیم و ارزش رفیع24 می‏دانست، از این‏رو وظیفه‏ای بزرگ برای خویش نسبت به امام برمی‏شمرد و آن توصیف صفات و برکات بی‏پایان علی(ع) تا واپسین لحظات زندگی بود!25
گاه که سخن از جلوه‏های جاودان شخصیت همسر مهربانش در امور خانه و خانواده می‏شد، با شناختی روشن و به دور از احساس، او را «بهترین زوج26 و برترین شوهر»27 معرفی می‏کرد که «همدل و همراه در مسؤولیتهای خانوادگی»28 است. فاطمه(ع) این فصل از ویژگیهای شایسته امام را با نقش هدایت و رهبری راستین او چنان تأثیرگذار و هدایت‏بخش می‏دید که برای تحقق امامت و خلافت آن حضرت زبان به بیان فدای جان خویش برای امام گشود29 و خود را آماده این فداکاری معرفی نمود!
مقام بلندمرتبه شیعیان علی(ع) در امروز و فردای حیات فصلی دیگر از صفات آن حجت الهی است که از سوی یاس یاسین(س) بیان شده است. آن بانوی بابصیرت با اعتقادی قلبی سخن پدر را بازگو می‏کرد و علی و شیعیان او را اهل بهشت برین30 خداوند می‏دانست و ماجرای شب معراج رسول خدا را نقل می‏کرد که بر پرده‏ای زیبا نوشته شده بود: بخ بخٍ من مثل شیعة علی؟31
مبارک باد! مبارک باد! چه کسی همانند شیعه علی است.
گاهی شعاع شخصیت شیعیان علی(ع) را آشکار می‏کرد، دوستی و ولایت امام را کیمیای سعادت می‏شمرد و می‏فرمود: «همانا سعادت و رستگاری، همه خوبیها و خوشبختیها، حقیقت سعادت در کسی است که علی را در دوران حیات او و پس از آن دوست داشته باشد.»32
... به راستی با معرفتی چنین فروزان و پرگستره، هدایت امت در هر مکان و هر زمان و حمایت از امام با مطرح ساختن غدیر خم، رسالتی راستین و آرمانی آسمانی محسوب نمی‏شد و خزیدن در خانه و تن دادن به زندگی ظاهری به بهانه رفاه و راحتی خود و دیگران با شعار سکوت و صلح و سلام، ستم به انسانهای بسیار از آغاز بعثت تا فرجام خلقت تلقی نمی‏گردید.
بی‏شک آنان که شناختی عمیق و دقیق به دست آورند و پیشوایان هدایت‏بخش جامعه را در جلوه‏های مخالف بشناسند، از آن سوی دیده ظاهری و برخاسته از اندیشه و عشق باطنی سروده‏هایی اینچنین سبز و سعادت‏آفرین زمزمه می‏کنند:
در غدیر خم ولایت متجلی است
«عید» شرع شیعی «مولا علی» است
این «غدیر خم» مقام «مرتضا»ست
احسن التقوم «عید اولیا»ست
حوریان آهنگ هلهل ساختند
در «غدیر» از خاک دل «خُم» ساختند
شوکت اسلام از اسم «ولی» است
ذات «مهدی» معنی نام «علی» است33
ــــــــــــــــــــــــــ
آن بانوی بابصیرت
با اعتقادی قلبی
سخن پدر را بازگو می‏کرد
و علی و شیعیان او را
اهل بهشت برین خداوند
می‏دانست
و ماجرای شب معراج رسول خدا
را نقل می‏کرد
که بر پرده‏ای زیبا
نوشته شده بود:
بخ بخٍ من مثل شیعة علی؟
فاطمه(س):
همانا سعادت و رستگاری
همه خوبیها و خوشبختیها
حقیقت سعادت در کسی است
که علی را در دوران حیات او
و پس از آن
دوست داشته باشد.
فاطمه(س):
پس از حادثه عظیم غدیر خم
خداوند برای هیچ کس
عذر و بهانه‏ای
باقی نگذاشته است.

پاورقیها:

واقعه غدیر و خطابه‏اى که پیامبر گرامى اسلام در آن روز بر آن گروه عظیم از مسلمانان، القا فرمود، بتواتر نقل گردیده; بلکه کثرت طرق و اسناد آن روایت چند برابر حد تواتر است و با گذشت چندین قرن هنوز قطعى بوده و تردید را به حریم آن راهى نیست و به گفته ضیاء الدین مقبلى، دانشمند سنى مذهب:
اگر حدیث غدیر، مسلم نباشد، هیچ امر مسلمى در اسلام وجود ندارد.

در میان اهل سنت، صدها دانشمند و مورخ و حافظ حدیث و مفسر قرآن و متکلم و حتى ادیب و لغوى، حدیث غدیر را روایت کرده و در کتب خود نوشته‏اند.
از دانشمندان و مؤلفان متقدم، تا آنجا که تحقیق و تفحص شده، بیست و شش مجلد کتاب، درباره همین مساله باقى مانده است و از آن جمله:
کتاب «الولایه‏» تالیف مورخ شهیر و مفسر نامدار سنى مذهب، محمد بن جریر طبرى (متوفى 310ق) که ظاهرا نخستین دانشمندى است که در این موضوع، کتابى مستقل تدوین کرده و در آن به هفتاد و پنج طریق، حدیث غدیر را روایت نموده است و به نقل کتاب «معجم الادباء تالیف حموى، ج 18، ص 80» نامبرده کتابى دیگر نیز به نام «فضائل على بن ابى طالب‏» نگاشته است. کتاب «الولایة فى طرق حدیث الغدیر» تالیف حافظ، ابن عقده همدانى (متوفى‏333ق) که حدیث مزبور را با یکصد و پنج طریق نقل کرده است.

کتاب «طریق حدیث الغدیر» تالیف ابوطالب، عبدالله بن احمد بن زید انبارى (متوفى‏356ق).

کتاب ابوبکر محمد بن عمرو بن محمد تمیمى بغدادى، معروف به «جعابى‏» (متوفى 355ق). با یکصد و بیست و پنج طریق.

علاوه بر اینها کتب و تالیفات بسیارى وسیله دانشمندان شیعه در این زمینه نگارش یافته و از آن جمله است کتاب بسیار ارجمند «عبقات الانوار» شامل بیست جلد که دوازده جلد آن، وسیله دانشمند، مورخ و محقق نامدار، «میرحامد حسین هندى‏» تالیف گردیده و هشت جلد دیگر، تالیف و تکمیل فرزند برومند و عالم اوست.
کتاب قیم «الغدیر» در بیست مجلد، تالیف آیة الله علامه، شیخ عبدالحسین امینى، قدس‏سره، که بحق مى‏توان آن را دائرة‏المعارف شیعه در موضوع تاریخ اسلام و ولایت علوى دانست. و در همین سده و همین روزگار نیز از محققان و محدثان و مؤلفان اهل سنت‏به ذکر حدیث غدیر و ثبت آن پرداخته‏اند و از جمله:
احمد زینى دحلان مکب شافعى در کتاب «الفتوحات الاسلامیة‏»
شیخ یوسف بنهانى بیروتى در کتاب «اشرف المؤید»
سید مؤمن شبلنجى مصرى در کتاب «نور الابصار»
شیخ محمد عبده در کتاب تفسیر «المنار»
عبدالحمید آلوسى بغدادى در کتاب «نثر اللئالى‏»
شیخ محمد، حبیب الله شنقیطى در کتاب «کفایة الطالب‏»
دکتر احمد، فرید رفاعى در کتاب «تعلیقات معجم الادباء»
استاد احمد، زکى مصرى در کتاب «تعلیقات الاغانى‏»
استاد احمد، نسیم مصرى در کتاب «تعلیقات دیوان مهیار دیلمى‏»
استاد محمد، محمود رافعى در کتاب «شرح الهاشمیات‏»
حافظ، ناصر السنة حضرمى در کتاب «تشنیف الآذان‏»
دکتر عمر فروخ در کتاب «حکیم المعمرة‏»

همان طور که پیش از این اشاره شد حدیث غدیر در کتب مورخان تا یکصد و بیست و پنج طریق دارد که از میان آن راویان، اسامى اشخاص زیر را که همگى از مشاهیر صحابه پیامبر اسلامند، نمونه مى‏آوریم:
1. ابوبکر بن ابى قحافه 2. عمر بن الخطاب 3. عثمان بن عفان 4. طلحة بن عبدالله تمیمى 5. زبیر بن عوام 6. عباس بن عبدالمطلب 7. اسامة بن زید بن حارثه 8. انس بن مالک 9. جابر بن عبدالله الانصارى 10. سعد بن ابى وقاص 11. عبدالرحمن بن عوف 12. حسان بن ثابت 13. سعد بن عباده 14. ابو ایوب الانصارى 15. عبدالله بن مسعود 16. سلمان فارسى 17. ابوذر غفارى 18. عمار یاسر 19. مقداد بن اسود 20. سمرة بن جندب 21. سهل بن حنیف 22. ابى بن کعب 23. امیرالمؤمنین، على
و از بانوان:
24. اسماء بنت عمیس 25. ام سلمه، همسر پیامبر 26. عایشه، دختر ابوبکر 27. ام هانى، بنت ابى طالب 27. صدیقه طاهره، فاطمه زهرا، دختر رسول خدا، صلى‏الله‏علیه‏وآله.

حال که واقعه غدیر و پیام آن روز، از مهمترین وقایع تاریخ اسلام است و اکنون که بیش از یکصد میلیون مسلمان در جهان بر اساس فرمان حق و بر طبق وصیت لازم الاطاعه پیامبر خود اسلام و معارف و احکام دینى را از ناحیه نورانى على، امیر المؤمنین و ائمه طاهرین، صلوات الله علیهم اجمعین، تلقى مى‏کنند. دریغ است که بسیارى از این پیروان راستین اسلام و تشیع ار خطاب عزا و پیام انسان ساز پیامبر خود در روز غدیر به قدر شایسته آگاه نباشند و یا سبب نا آشنایى با زبان تازى، ز درک و استفاده از آن محروم بمانند و بهمین جهت ترجمه فارسى آن گرامى بر طبق متن مروى در کتاب ارجمند «احتجاج طبرسى‏» دانشمند و محقق عظیم الشان قرن ششم هجرى
که از مصادر معتبر کتب روایت است هب عمل آمد; هرچند که مرا آن مایه نبود که بتوانم آن بلاغت و جاذبه را که در آن متن شریف است تامین نمایم ولى
آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگى باید چشید
بسم الله الرحمن الرحیم
ستایش خداوندى را که در یگانگى، والا و در بى همتایى، نزدیک و در اقتدار شکوهمند و در ارکان خود بسى بزرگ است. دانشش بر هر چیز احاطه دارد و آفریدگان همگى مقهور قدرت اویند. بزرگى که پیوسته بوده و ستوده‏اى که همیشه خواهد بود. آفریدگار آسمانهاى بلند و گستراننده گستره زمین است. فرمانرواى مطلق زمینها و آسمانهاست و به غایت، پاک و بى‏نهایت پاکیزه است. پروردگار فرشتگان و روح است و نسبت‏به هر آنچه آفریده کریم است و هرچه ساخته و پرداخته غرقه عطا و فضل اویند. هر دیده‏اى را مى‏بیند و هیچ دیده‏اى را توان دیدار او نیست...
در اجراى کیفر مجرمان، شتاب نمى‏کند و به عذابى که در خور آنند تعجیل، نمى‏نماید. به اسرار نهان و به سویداى سینه‏ها آگاه است و هیچ رازى از او پوشیده نیست و هیچ امر نهانى او را به اشتباه نمى‏افکند...
گواهى مى‏دهم: او خدایى است که هستى، آکنده قداست وى است و آغاز بى آغاز و انجام بى فرجام به نور او احاطه شده است.
فرمانش بى مشورت مستشارى مجرا و نافذ است و قضا و تقدیرش بى مدد و انبازى بر کائنات حکومت دارد و در تدبیر امر خلقش هیچ نقص وبى نظمى نیست... اعتراف مى‏کنم که بنده اویم و گواهى مى‏دهم که پرورنده و پروردگار من است و آنچه را که به من اعلام فرموده به مردم ابلاغ خواهم کرد. مباد که به سبب مسامحه در انجام وظیفه تبلیغ، کوبه عذاب حق بر من فرود آید. عذابى که هیچ قدرتى را توانایى دفع آن نباشد. [آرى] نیست‏خدایى جز خداوند که دستورم داده و فرموده است که: «اگر در ابلاغ آنچه اینک بر تو فرو فرستاده‏ام کوتاهى کنى، در حقیقت‏به هیچ یک از وظایف رسالت و ابلاغ پیام من عمل نکرده‏اى.» و هم او - تبارک و تعالى - حفظ و نگهدارى مرا در برابر مخالفان تعهد و تضمین کرده و او مرا کفایت کننده‏اى بزرگوار است. و اینک این است آن پیام که بر من نازل فرموده:
بسم الله الرحمن الرحیم یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس.

اى مردم! من در ابلاغ آنچه که حق بر من فرو فرستاده است، کوتاهى نکرده‏ام و هم اکنون سبب نزول آن آیه را برایتان باز خواهم گفت: فرشته وحى خدا - جبرئیل، علیه‏السلام - سه بار بر من فرو آمد و از سوى حق تعالى، پروردگارم، فرمان داد تا در این مکان بپاخیزم و سپید و سیاه مردم را رسما آگاهى دهم; که على بن ابیطالب، برادر و وصى و خلیفه و جانشین من و امام پس از من است که نسبتش به من همان نسبت است که هارون به موسى داشت، با این تفاوت که رسالت‏به من خاتمه یافته است و بعد از خداوند و رسولش، على، ولى و صاحب اختیار شماست و پیش از این هم خداوند در آیه‏اى دیگر از قرآن چنین فرمود:
انما ولیکم الله و رسوله والذین امنوا الذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزکاة و هم راکعون.

على بن ابیطالب، همان کسى است که نماز به پاى داشته و در حال رکوع، به نیازمند، صدقه داده است.
از جبرئیل، علیه‏السلام، خواستم که از خداوند متعال عافیت مرا از تبلیغ این ماموریت، تقاضا کند; چون مى‏دانستم که در میان مردم، پرهیزگاران، اندک و منافقان، بسیارند و از مفسده جویى گنه آلودگان و نیرنگ بازى آنان که دین اسلام را به تمسخر و استهزا گرفته‏اند، آگاهى داشتم; همانها که خداوند در قرآن کریم، چنین توصیفشان کرده است:
تقولون بافواهکم ما لیس لکم به علم و تحسبونه هینا و هو عند الله عظیم.

هنوز آن آزارها که این گروه بارها بر من روا داشتند، از خاطر نبرده‏ام، تا آنجا که به دلیل ملازمت و مصاحبت فراوان على با من و توجهى که به او داشتم به عیبجویى من برخاستند و مرا مردى زود باور که هرچه مى‏شنود، بى اندیشه مى‏پذیرد، خواندند تا آنکه خداوند، عز و جل، این آیه را نازل فرمود:
و منهم الذین یؤذون النبى و یقولون هو اذن قل اذن خیر لکم یؤمن بالله و یؤمن للمؤمنین.

من، هم اکنون مى‏توانم یکى یک این گروه را به نام و نشان، معرفى کنم; لیکن به خدا سوگند من در مورد این افراد، بزرگوارانه رفتار کرده و مى‏کنم.
ولى اینها همه خداى را از من راضى نمى‏سازد مگر آنکه وظیفه خود را در مورد ماموریتى که از آیه شریفه «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک...» یافته‏ام، به انجام رسانم.
[حال که چنین است، پس:] اى مردم! بدانید که خداوند، على بن ابیطالب را ولى و صاحب اختیار شما معین فرموده و او را امام و پیشواى واجب الاطاعه قرار داده است و فرمانش را بر همه مهاجران و انصار و پیروان ایمانى ایشان و بر هر بیابانى و شهرى و بر هر عجم و عربى و هر بنده و آزاده‏اى و بر هر صغیر و کبیرى و بر هر سیاه و سپیدى و بر هر خدا شناس و موحدى فرض و واجب فرموده و فرمانها و اوامر او را مطاع و بر همه کس نافذ و لازم الاجرا مقرر کرده است. هر کس با على به مخالفت‏برخیزد، ملعون است و هر کس که از او پیروى نماید، مشمول عنایت و رحمت‏حق خواهد بود.
مؤمن کسى است که به على ایمان آورد و او را تصدیق کند. مغفرت و مرحمت و بخشایش خداوند ویژه او و کسانى است که سخن او را بنیوشند و نسبت‏به فرمان او مطیع و منقاد باشد.
اى مردم! این واپسین بار است که مرا در این موقعیت دیدار مى‏کنید، پس گوش فرا دارید و به سخنانم دل سپارید و دستور پروردگارتان را فرمان برید. خداوند، عزوجل، پروردگار و ولى و صاحب اختیار و خداوندگار شماست و گذشته از او، پیامبرش - محمد - همین من که اکنون به پا خاسته و با شما سخن مى‏گویم، بر شما سمت ولایت و صاحب اختیارى دارد و پس از من، امامت و پیشوایى تا روز واپسین و تا آن هنگام که خدا و پیامبرش را دیدار خواهید کرد، در ذریه و نسل من که از پشت على هستند، قرار خواهد داشت.
جز آنچه خداوند، حلال کرده، حلال نیست و جز آنچه خداوند، حرام فرموده، حرام نیست و پروردگار، هر حلال و حرامى را به من معرفى کرده است و من نیز تمام آنچه از کتاب خود و حلال و حرامش تعلیم نموده است، به على آموخته‏ام.
اى مردم! دانشى نیست که خداوند به من تعلیم نکرده باشد، و من نیز هرچه تعلیم گرفته‏ام، یکسره به على این امام پرهیزگاران و پارسایان آموخته‏ام و دیگر دانشى نیست مگر آنکه به على تعلیم کرده‏ام، او که امام مبین و رهنماى آشکار شماست.
اى مردم! مباد که نسبت‏به او راه ضلالت و گمراهى سپرید و مباد که از او روى بر تابید و مباد که از ولایت و سرپرستى او و از اوامر و فرمانهایش به تکبر سر باز زنید. اوست که هادى به حق و عامل به حق و نابود کننده باطل است و از ناپسندیده‏ها بازتان مى‏دارد. اوست که در راه خدا از سرزنش هیچ کس، پروا نمى‏کند و اوست نخستین کسى که به خدا و پیامبرش ایمان آورد و جان خویش فداى رسول الله کرد و در آن هنگامه‏ها که هیچ کس در کنار پیامبر، باقى نماند، همچنان از او حمایت کرد و او را تنها رها ننمود و همو بود که در آن روزگار که کسى را اندیشه عبادت و پرستش خدا نبود، در کنار پیامبر، پروردگار خود را پرستش و عبادت مى‏کرد.
اى مردم! على را برتر و والاتر از هر کس بدانید که خدایش از همه والاتر و برتر دانسته است و به ولایت او تمکین کنید که خدایش به ولایت‏بر شما منصوب فرموده است.
اى مردم! على، امام و پیشوا از جانب حق تعالى است و خداوند توبه منکران ولایت او را هرگز نخواهد پذیرفت و هرگز آنان را مشمول عنایت و مغفرت خویش قرار نخواهد داد و خداوند، بر خود حتم و لازم فرموده که با آن کسان که از فرمان على سرپیچند، چنین رفتار کند و پیوسته تا جهان باقى و روزگار، در کار است، ایشان را در شکنجه و عذابى سخت و توان فرسا معذب دارد. پس مباد که فرمانش را معصیت کنید که به آتشى گرفتار خواهید شد که آدمى و سنگ افروزنده آن است که براى کافران فراهم گردیده است.
اى مردم! همه پیامبران پیشین و رسولان نخستین، مردم را به آمدن من بشارت داده‏اند. من، خاتم پیامبران و رسولان خدایم و بر همه خلق آسمانها و زمینها حجت و برهانم.
هر کس در این امر، تردید کند، همچون کفار جاهلیت نخستین است و هر کس در سخنى از سخنان من شک نماید; در حقیقت، به تمام سخنان من شک کرده است و چنین کس، مستحق بلا و مستوجب آتش خواهد بود.
اى مردم! خداوند متعال با این فضیلتها که بر من، مرحمت فرموده بر من منت نهاده و احسان کرده است (آرى) خدایى جز او نیست و تا جهان، بر قرار و روزگار، پایدار است، ستایش و سپاس من، ویژه خداى من است.
اى مردم! على را برتر از همه بدانید که گذشته از من، از هر مرد و زنى، برتر و والاتر است. [بدانید] که خداوند، به خاطر ماست که به جهانیان، روزى مى‏دهد و آفرینش بر پاى و برقرار است; هر آن کس که این سخن مرا انکار کند، ملعون و ملعون و مغضوب و مغضوب درگاه حق است.
هان! آگاه باشید که این سخنان را بیقین جبرئیل از سوى حق تعالى به من خبر داده و گفته است که: «هر کس با على به عداوت و دشمنى برخیزد و ولایت و محبت او را در دل نگیرد، لعنت و خشم مرا نسبت‏به خود. فراهم کرده است; پس هر کس باید که در کار خود بنگرد که براى فرداى خود چه آماده نموده است; پس باید که از مخالفت‏با على، سخت‏بر حذر باشید، مباد که پس از ثابت قدمى، پایتان بلغزد که خداوند به هرچه کنید، آگاه است.
اى مردم! على، همان کس است که خدا در کتاب مجید خود، به عنوان «جنب الله‏» از او یاد کرده و از زبان مبتلایان دوزخ، فرموده است: «یا حسرتا على ما فرطت فى جنب الله.»

اى مردم! در قرآن، به تدبر و تفکر، نظر کنید و در درک و فهم آیات آن بکوشید، به محکمات آن توجه کنید و از متشابهاتش پیروى منمایید. و به خدا سوگند که بجز این مرد که هم اکنون، دست او را گرفته و بر کشیده‏ام هرگز دیگرى نیست که بتواند دستورات قرآن را براى شما روشن کند و تفسیر آیات آن را بیان نماید; همین مردى که اینک بازوى او را گرفته و به شما اعلام مى‏کنم که: هر کس را که من مولا و سرپرست و صاحب اختیارم، على، مولا و سرپرست و صاحب اختیار اوست; این مرد، على بن ابیطالب است، برادر و وصى من است، که فرمان دوستى و ولایت او از جانب حق متعال بر من نازل گردیده است.
اى مردم! على و آن پاکان از فرزندانم، ثقل اصغرند و قرآن، ثقل اکبر است، که هر یک از دیگرى خبر مى‏دهد و هر کدام، آن دیگر را تایید و تصدیق مى‏کند; میان این دو ثقل و این دو امر گران، جدایى نخواهد بود تا آنکه به قیامت در کنار حوض، به من رسند. ایشان امناى حق در میان خلق و فرمانروایان او بر روى زمین‏اند. بهوش باشید که من، آنچه لازم بود، گفتم.
به هوش باشید که مطلب و مقصود را ابلاغ کرده و به گوش شما رساندم. توضیح دادم که این امر، به دستور خداوند بود و من نیز از سوى او، عز و جل، به شما ابلاغ نمودم. به هوش باشید که عنوان «امیرالمؤمنین‏» بر کسى جز برادر من روا نیست و این سمت و مقام و فرمانروایى بر مسلمانان پس از من، براى هیچ کس جز وى مجاز و حلال نیست.
(رسول خدا، صلى‏الله‏علیه‏وآله، در این هنگام، بازوى على، علیه‏السلام، را بگرفت و او را بالا برده و به مردم نشان داد، تا آنجا که پاهاى وى، محاذى زانوان پیامبر مى‏رسید و پس از آن به سخن ادامه داد:)
اى مردم، این مرد، على است، برادر و وصى من و حافظ علم و خلیفه و جانشین من بر امت است. على است، مفسر قرآن، کتاب خدا.
اوست که مردم را به حق دعوت مى‏کند و اوست که به هر چه موجب رضا و خشنودى خداست، شتابنده است. اوست که با دشمنان حق. در پیکار و ستیز و بر فرمانبردارى و اطاعت از خدا، سختکوش و باز دارنده مردمان از معاصى و نافرمانیهاست. اوست‏خلیفه و جانشین رسول خدا و امیرالمؤمنین و پیشوا و هادى خلق خدا. اوست که به امر خدا قاتل «ناکثین‏» و «قاسطین‏» و «مارقین‏» است.
[اى مردم!] آنچه مى‏گویم به فرمان پروردگار مى‏گویم و این خواست و دستور حق است که هیچ سخنى از او، به دست من تغییر و تبدیل نپذیرد; حال مى‏گویم: خداوندا! هر آن کس که على را دوست مى‏دارد، دوست‏بدار و هر کس با وى دشمن است، دشمن دار. خداوندا هر کس که على را انکار کند، لعنت کن و آن کس که پذیراى حق او نباشد، به خشم و غضب خود، گرفتار ساز.
خداوندا! اگر اکنون، على، ولى تو را به خلافت و جانشینى خود معین کردم و امرى که موجب اکمال دین و اتمام نعمت‏بر این مردم است، بیان کردم، همه و همه به فرمان تو بود. که تو، خود بر من، وحى فرمودى که:
و من یبتغ غیرالاسلام دینا فلن یقبل منه و هو فى الآخرة من الخاسرین.

خداوندا! تو را گواه مى‏گیرم و تو بهترین گواهى که من به وظایف تبلیغ و رسالت‏خود عمل کردم.

اساس مذهب تشیع بر دو حدیث پایه گذاری شده است: یکی حدیث ثقلین(1)، که پیامبراکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در کمتر از نود روز در چهار مکان آن را به مردم گوشزد کرد؛ دیگری حدیث غدیر. می‏توان گفت حدیث دوم مکمل حدیث اول است.
سفارش بیش از حد پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در باره قرآن و عترت و نیز اصرار آن حضرت بر امامت و جانشینی امیرمؤمنان علیه‏السلام نشان دهنده این حقیقت است که حضرت نگران آشوبی بود که امت اسلامی بعد از وی با آن رو به رو می‏شود.
اهمیت دادن به غدیر، اهمیت دادن به رسالت پیامبرگرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله است. مادر این مقاله واقعه غدیر را از زبان عارفان واقعی غدیر یعنی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و امامان معصوم علیهم‏السلام مورد مطالعه قرار می‏دهیم.
رسول خدا و غدیر
شیخ صدوق در کتاب «امالی» از امام باقر علیه‏السلام و آن حضرت از جدش چنین نقل می‏کند: روزی رسول گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به امیرمؤمنان علیه‏السلام فرمود: ای علی، خداوند آیه «یاایَّهاالَّرسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ»(2) را در باره ولایت تو بر من نازل کرد. اگر آنچه به من امر شده تبلیغ نکنم، عملم باطل است و کسی که خدا را بدون ولایت تو ملاقات کند، کردارش باطل است. ای علی، من جز سخن خدا نمی‏گویم.(3)
امام علی و غدیر
سلیم بن قیس هلالی به بیعت امیرمؤمنان علیه‏السلام باابوبکر اشاره کرده، می‏گوید:
«ثم اقبل علیهم علیفقال: یا معشرالمسلمین و المهاجرین و الانصار انشد کم اللّه اسمعتم رسول اللّه یقول یوم غدیرخم کذا و کذا فلم یدع شیئاً قال عنه رسول اللّه الاّ ذکّرهم ایّاه قالوا نعم»(4)
پس علی علیه‏السلام به مردم فرمود: ای مسلمانان و مهاجران و انصار، آیا نشنیدید که رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله روز غدیرخم چنین و چنان فرمود. سپس تمام چیزهایی را که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در آن روز فرموده بود به مردم یاد آوری کرد. همگی گفتند: آری.
در این زمینه می‏توان به استدلالهای امیرمؤمنان علی علیه‏السلام اشاره کرد. از جمله استدلال آن حضرت برای ابوبکر که فرمود: بر اساس حدیث پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در روز غدیر، آیا من مولای تو و هر
مسلمانی هستم یا تو؟ ابوبکر گفت: شما.(5)
ابی الطفیل می‏گوید: در روز شورا در خانه بودم و شنیدم که علی علیه‏السلام گفت: آیا غیر از من کسی در میان شما هست که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به او گفته باشد: «من کنت مولاه فعلی مولاه اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه.»
همگی گفتند: نه.(6)
حضرت زهرا علیها‏السلام و غدیر
ابن عقده در کتاب معروفش «الولایة» از محمد بن اُسید چنین روایت کرده است:
از فاطمه زهرا پرسیدند: آیا پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله پیش از رحلتش در باره امامت امیرمؤمنان چیزی فرمود؟
آن حضرت جواب داد: «و اعجباانسیتم یوم غدیرخم؛»(7) شگفتا! آیا روز غدیرخم را فراموش کردید؟!
فاطمة بنت الرضا از فاطمه بنت الکاظم علیه‏السلام و او از فاطمه بنت الصادق علیه‏السلام چنین نقل کرد: ام گلثوم، دختر فاطمه زهرا علیها‏السلام نقل کرد که پیامبر در روز غدیر فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه»(8)
امام حسن مجتبی علیه‏السلام و غدیر
از امام جعفر صادق علیه‏السلام چنین روایت شده است: امام حسن علیه‏السلام هنگامی که می‏خواست با معاویه آتش بس اعلام کند، به او فرمود: امت مسلمان از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله شنیدند که در باره پدرم فرمود: «انه منی بمنزلة هارون من موسی»؛ همچنین دیدند که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله وی را در غدیرخم به عنوان امام نصب فرمود.(9)
امام حسین علیه‏السلام و غدیر
سلیم بن قیس می‏نویسد: امام حسین علیه‏السلام قبل از مرگ معاویه خانه خدا را زیارت کرد. سپس بنی‏هاشم را جمع کرده فرمود: آیا می‏دانید پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله علی علیه‏السلام را در روز غدیر خم نصب کرد؟
همگی گفتند: آری.(10)
امام زین العابدین علیه‏السلام و غدیر
ابن اسحاق، تاریخ نویس معروف، می‏گوید: به علی بن حسین گفتم: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه» یعنی چه؟
حضرت فرمود: «اَخْبَرَهُمْ انة الامام بعده»؛ به آنها خبر داد که اوست امام بعد از خودش.(11)
امام محمد باقر علیه‏السلام و غدیر
ابان بن تغلب می‏گوید: از امام باقر علیه‏السلام در باره گفته پیامبر: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه» پرسیدم: حضرت فرمود: ای اباسعید، پیامبر فرمود: امیرمؤمنان در میان مردم جانشین من خواهد بود.(12)
امام جعفرصادق علیه‏السلام و غدیر
زید شحام می‏گوید: نزد امام صادق بودم، مردی معتزلی از وی در باره سنت پرسید. حضرت در پاسخ فرمود: هر چیزی که فرزند آدم به آن نیاز دارد (حکم آن) در سنت خدا و پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله وجود دارد و چنانچه سنت نبود، خداوند هرگز بر بندگان احتجاج نمی‏کرد.
مرد پرسید: خداوند با چه چیزی بر ما احتجاج می‏کند؟
حضرت فرمود: «اَلْیَومَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینُکُم وَ اَتْمَمْتُ عَلَیْکُم نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الاِسلامَ دِیناً»؛ بدین وسیله ولایت را تمام گردانید و اگر سنت یا فریضه تمام نبود، خدا به آن احتجاج نمی‏کرد.(13)
امام موسی کاظم علیه‏السلام و غدیر
عبدالرحمن بن حجاج از حضرت موسی بن جعفر علیه‏السلام در باره نماز در مسجد غدیرخم(14) پرسید. حضرت در پاسخ فرمود: «صلّ فیه فان فیه فضلا و قد کان ابی یامربذلک»(15)؛ نماز بخوان، بدرستی که در آن فضل فراوان وجود دارد و پدرم به آن امر می‏کرد
امام رضا علیه‏السلام و غدیر
محمد بن ابی نصر بزنطی می‏گوید: خدمت امام رضا علیه‏السلام بودم، در حالی که مجلس پر از جمعیت بود و با یکدیگر درباره غدیر گفتگو می‏کردند، برخی از مردم این واقعه را منکر شدند؛ امام فرمود: پدرم از پدرش روایت کرد که روز غدیر در میان اهل آسمان مشهورتر است تا میان اهل زمین. سپس فرمود: ای ابی نصر، «این ماکنت فاحضر یوم الغدیر»؛ هرکجا که هستی در این روز نزد امیرمؤمنان علیه‏السلام باش. بدرستی که در این روز خداوند گناه شصت سال از مردان و زنان مومن و مسلم را می‏آمرزد و دو برابر آنچه در ماه رمضان از آتش دوزخ می‏رهاند؛ در این روز آزاد می‏کند... سپس فرمود: «واللّه لوعرف الناس فضل هذا الیوم بحقیقة لصافحتُهُم الملائکة کُلَّ یومٍ عشر مرات»(16) اگر مردم ارزش این روز را می‏دانستند، بی‏تردید فرشتگان در هر روز ده بار با آنان مصافحه می‏کردند.
امام محمد جواد علیه‏السلام و غدیر
ابن ابی عمیر از ابو جعفرثانی علیه‏السلام در ذیل آیه «یا اَیُّهَاالذِّینَ آمَنُوا اُوفُوا بِالْعُقُودِ»(17) چنین روایت کرد: پیامبر گرامی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در ده مکان به خلافت اشاره کرده است؛ سپس آیه «یا ایهاالذین آمنوا اوفوا بالعقود» نازل شد.(18)
در توضیح این روایت باید گفت: آیه یاد شده در اول سوره مائده است. این سوره، آخرین سوره‏ای است که بر قلب نبی‏اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نازل شد. در این سوره، «آیه اکمال» و «آیه تبلیغ، که ناظر به واقعه غدیر است، وجود دارد.
امام هادی علیه‏السلام و غدیر
شیخ مفید، در کتاب شریف ارشاد، زیارت امیرمؤمنان علی علیه‏السلام را از امام حسن‏عسکری علیه‏السلام و آن امام از پدرش نقل می‏کند و می‏گوید: امام جواد علیه‏السلام در روز عید غدیر، حضرت علی علیه‏السلام را زیارت کرد و فرمود: «اشهد انک المخصوص بمدحة‏اللّه المخلِصُ لطاعة‏اللّه ...»؛ شهادت می‏دهم که مدح خدا به تو اختصاص دارد و در طاعت او مخلصی.
سپس می‏فرماید: خداوند حکم فرمود: «یا اَیُّهَاالرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمْابَلَّغْتَ رِسالَتَه وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاس.»
آنگاه ادامه می‏دهد: پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله خطاب به مردم کرد و از آنها پرسید: آیا آنچه برعهده داشتم، ابلاغ کردم؟
همگی گفتند: آری.
سپس فرمود: خدایا گواه باش! بعد از آن فرمود: «الستُ اولی بالمؤمنین من انفسهم؟ فقالوا بلی فاخذ بیدک و قال من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله؛» آیا من به مؤمنان از خود آنها سزاوارتر نیستم؟ گفتند: بله. پس از آن دست علی علیه‏السلام را گرفت و فرمود: هرکس من مولای اویم، این علی مولای اوست...(19)
امام حسن عسکری علیه‏السلام و غدیر
حسن بن ظریف به امام حسن عسکری علیه‏السلام نامه نوشت و پرسید: گفته پیامبر «من کنت مولاه فعلیٌ مولاه» یعنی چه؟ حضرت در پاسخ فرمود: «اراد بذلک ان جعله علماً یعرف به حزب اللّه عند الفرقة»؛ خداوند اراده فرمود که این جمله، نشان و پرچمی باشد تا حزب خدا هنگام اختلافها با آن شناخته شود.
اسحاق بن اسماعیل نیشابوری می‏گوید: حضرت حسن‏بن علی علیه‏السلام به ابراهیم چنین نوشت: خداوند متعال با منّت و رحمت خویش واجبات را بر شما مقرر کرد. این کار به سبب نیاز او نبود، بلکه رحمت او بود که متوجه شما شد. هیچ معبودی جز او وجود ندارد؛ او چنان کرد تا ناپاک را از پاک جدا سازد و اندرون شما را بیازماید تا به سوی رحمت او پیش بگیرد و منازل شما در بهشت معین شود. از اینرو، حج و عمره، اقامه نماز، پرداخت زکات، روزه و ولایت را بر شما واگذار کرد و دری را فرا راهتان قرار داد تا درهای دیگر واجبات را باز کنید؛ کلیدی را برای یافتن راه خود قرار داد. اگر محمد و جانشینان او از فرزندش نبود، شما مانند حیوانات سرگردان می‏ماندید و هیچ واجبی از واجبات را فرا نمی‏گرفتید. مگر می‏توان از غیر در، وارد مکانی شد؟ وقتی خداوند به سبب تعیین اولیا پس از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، نعمت خود را بر شما تمام کرد، فرمود: «اَلْیَومَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ اْلاِسْلامَ دِیناً»(20) امروز دینتان را کامل و نعمت خود را بر شما تمام کردم و راضی شدم که اسلام دین شما باشد.
سپس برای اولیای خود برگردن شما حقوقی قرار داد و به شما فرمان داد
حقوق آنها را ادا کنید تا زنان و اموال و خوراک و آشامیدنیها بر شما حلال باشد و به واسطه آن برکت و رشد و ثروت را به شما بشناساند و اطاعت کنندگان شما را به واسطه غیبت بشناساند...(21)
امام زمان علیه‏السلام و غدیر
در دعای ندبه که ظاهراً منسوب به آن حضرت است چنین می‏خوانیم:
«... فلما انقضت ایامه اقام ولیه علی‏بن ابی طالب صلواتک علیهما و آلهما هادیا اذکان هوالمنذر و لکل قوم هاد فقال و الملاءُ امامه من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه...»

پاورقیها:

با اینکه بیشتر مسلمانان صحت حدیث غدیر و اعلام ولایت أمیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ را پذیرفته‏اند و غالبا آن را از احادیث قطعی و متواتر می‏دانند، باز گروهی چنین می‏پرسند: اگر واقعا حادثه غدیر خم اتفاق افتاده و بسیاری نیز شاهد آن بوده‏اند، چرا شخص امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ
برای اثبات حقانیت خود هرگز از آن بهره نگرفت؟ در باور این گروه عدم استشهاد حضرت به حدیث غدیر نشان‏دهنده این حقیقت است که یا واقعه‏ای به نام غدیر در تاریخ تحقق نیافته، یا بر فرض تحقق بر امامت حضرت دلالت نداشته است.
در پاسخ این مطلب باید گفت: اگر حدیث غدیر را از احادیث قطعی و متواتر ندانیم، باید بپذیریم که در میان احادیث پیامبر اکرم(ص) و مطالب تاریخی مورد قطعی و متواتر وجود ندارد؛ علاوه بر این، این ادعا که امیرمؤمنان(ع) برای اثبات حقانیت خود به حدیث غدیر استناد نکرده، خود شاهد بی‏اطلاعی و ناآگاهی گوینده آن است.
بررسی اجمالی کتابهای معتبر و مورد قبول فرقه‏های گوناگون اسلامی نشان می‏دهد که حضرت علی(ع) بیش از 22 بار پیرامون غدیر و استشهاد به آن سخن گفته است. هر چند این موارد در حوصله این مقاله نمی‏گنجد و نیازمند فرصت بیشتر است، ولی برای نمونه تنها ده مورد آن را نقل و در بقیه موارد تنها به ذکر منابع بسنده می‏کنیم.
در مسجد پیامبر(ص)
1. برابر آنچه از منابع تاریخی به دست می‏آید اولین موردی که حضرت علی ـ علیه السلام ـ حدیث غدیر را مطرح فرمود، بعد از رحلت پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ بود. وقتی حضرت را برای بیعت به مسجد آوردند، آن بزرگوار با بیان حقانیت خود خلافت مسلمین را از آن خویش دانست و از بیعت امتناع کرد. بشیر بن‏سعد انصاری برخاست و گفت: ای ابوالحسن، اگر انصار قبل از بیعت با ابوبکر این کلام را می‏شنیدند، حتی دو نفر در باره بیعت با شما اختلاف نمی‏کردند. حضرت در جواب فرمود:
«یا هؤلاء أکنت أدع رسول الله مسجّی لا أواریه و أخرج أنازع فی سلطانه؟ و الله ما خفت أحدا یسمو له و ینازعنا أهل البیت فیه و یستحل ما استحللتموه، و لا علمت أنّ رسول الله صلی الله علیه و آله ترک یوم غدیر خم لأحد حجة و لا لقائل مقالاً. فأنشد الله رجلاً سمع النبی صلی الله علیه و اله یوم غدیر خم یقول: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله» أن یشهد الان بما سمع».1
آیا باید پیکر رسول خدا(ص) را بر روی زمین رها می‏کردم و قبل از کفن و دفن آن حضرت، در باره خلافت و جانشینی وی نزاع می‏کردم؟ مسأله خلافت چنان روشن بود که گمان نمی‏کردم کسی در صدد دستیابی به آن باشد و در این موضوع با اهل بیت پیامبر(ص) درگیر شوند. مگر رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در روز غدیر خم حجت را بر مردم تمام نکرد و مگر جای عذری برای کسی باقی مانده بود؟
همگان را به خدا قسم می‏دهم، هر کس کلام پیامبر اکرم در روز غدیر خم را شنیده است که می‏فرمود: «هر کس که من مولای او هستم اینک علی مولای اوست. خداوندا، هر کس علی را دوست دارد دوست بدار و آن که علی را دشمن بشمارد، دشمن دار، هر کس علی را یاری کند یاری کن، و هر که علی را خوار کند، خوار ساز.» برخیزد و شهادت دهد.
زید بن‏ارقم می‏گوید: بعد از این سخن حضرت، دوازده تن از اصحاب جنگ بدر برخاستند و گواهی دادند. اما من، با آنکه این گفتار را از زبان رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ شنیده بودم، از ادای شهادت خودداری کردم و بر اثر همین امر و نفرین حضرت بینایی‏ام را از دست دادم.
در خطبه وسیله
2. هفت روز پس از وفات پیامبر اکرم(ص)، امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ در مدینه خطبه‏ای بسیار بلند ایراد فرمود که به خطبه وسیله معروف شد. حضرت در آن خطبه به واقعه غدیر خم و نزول آیه اکمال دین در آن روز تصریح می‏کند. ثقة‏الاسلام کلینی، در روضه کافی، خطبه وسیله را نقل کرده است. در بخشی از آن چنین می‏خوانیم:
«... و قوله صلی الله علیه و اله حین تکلّمت طائفة فقالت: نحن موالیّ
رسول الله(ص) فخرج رسول الله صلی الله علیه و آله إلی حجة الوداع ثم صار الی غدیر خمّ، فأمر فأصلح له شبه المنبر ثم علاه و أخذ بعضدی حتی رئی بیاض إبطیه رافعا صوته قائلاً فی محفله: «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» فکانت علی ولایتی ولایة الله و علی عداوتی عداوة الله. و أنزل الله عزّو جلّ فی ذلک الیوم: الیوم اکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا2 فکانت ولایتی کمال الدین و رضا الربّ جلّ ذکره...»3
[در اواخر عمر پیامبر اکرم(ص)،]، وقتی گروهی گفتند: ما بعد از پیامبر رهبران مردم هستیم، رسول خدا(ص) برای حجة‏الوداع از مدینه خارج شد و پس از اعمال حج به وادی غدیر خم شتافت، فرمان داد چیزی مانند منبر برایش آماده کردند. سپس بالای آن رفت، و بازوی مرا گرفت و بلند کرد، به گونه‏ای که سفیدی زیر شانه‏هایش دیده شد. آنگاه با آواز بلند فرمود:
هر کس که من مولای او هستم علی
مولای اوست. خدایا، دوستش را دوست بدار و دشمنش را دشمن شمار. پس ولایت من معیار ولایت خدا و دشمنی با من میعار دشمنی با خدا شد؛ و خداوند در همان روز این آیه را نازل فرمود: امروز دین شما را کامل ساختم، نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را دین شما برگزیدم.
پس ولایت من کمال دین و رضایت پروردگار جلّ ذکره شد. ...
در شورای شش‏نفره
3. در شورای منتخب خلیفه دوم برای تعیین خلیفه، که امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ نیز در شمار آنان جای داشت، استدلالهای فراوانی از حضرت نقل شده که در کتابهای تاریخ و حدیث به «حدیث الانشاد» یا «حدیث المناشدة» معروف است. امام(ع) در یک از استدلالهای خود به حدیث غدیر خم استناد کرده است.
ابن‏مغازلی شافعی (متوفای 483)، در کتاب المناقب،سخن علی(ع) را چنین نقل می‏کند:
«فأنشدکم باللّه‏، هل فیکم أحد قال له رسول اللّه‏ صلی اللّه‏ علیه و آله: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، لیبلغ الشاهد منکم الغائب» غیری؟4 قالوا: اللهم لا.»
شما را به خدا سوگند می‏دهم، در جمع شما غیر از من کسی هست که پیامبر در باره او فرموده باشد: «هر کس من مولای او هستم علی مولای اوست، خدایا، دوستدارش را دوست بدار و دشمنش را دشمن بشمار، حاضران باید این مطلب را به غائبان برسانند؟ اعضای شورا گفتند: به خدا سوگند، نه».
در روزگار عثمان
4. در ایام خلافت عثمان جمعی از مهاجران و انصار در مسجد النبی ـ صلی اللّه‏ علیه و اله ـ گرد آمده، پیرامون فضایل و سوابق قریش و انصار سخن می‏گفتند و از سخنان پیامبر اکرم(ص) در باره قریش و انصار بهره می‏جستند. حضرت علی ـ علیه السلام ـ نیز در این مجلس حضور داشت و به سخنان آنان گوش می‏داد. گروهی از حضرت خواستند که او نیز سخنی بگوید. حضرت پاره‏ای از سوابق و مناقبش را برشمرد و حاضران بر درستی گفتارش گواهی دادند. آنگاه امام به حدیث غدیر اشاره کرد و فرمود:
«افتقرون أن رسول اللّه‏ صلی اللّه‏ علیه و آله دعانی یوم غدیر خمّ فنادی لی بالولایة ثم قال: لیبلغ الشاهد منکم الغائب؟»
قالوا: اللهم نعم.5
آیا قبول دارید که رسول خدا ـ صلی اللّه‏ علیه و آله ـ در روز غدیر خم مرا خواست، ولایتم را به مردم ابلاغ کرد و فرمود حاضران باید این مطلب را غایبان برسانند؟
حاضران گفتند: آری.
در میدان جنگ جمل
5. قبل از شروع جنگ جمل، حضرت برای اتمام حجتی دیگر به طلحه پیام داد تا با وی دیدار کند. طلحه نیز پذیرفت و به حضور امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ شتافت. حضرت به وی فرمود:
«نشدتک اللّه‏ هل سمعت رسول اللّه‏ صلی اللّه‏ علیه و آله یقول: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه»؟
قال: نعم. قال ـ علیه السلام ـ «فلم تقاتلنی؟» قال: لم اذکر.6
تو را به خدا سوگند می‏دهم، آیا شنیدی که رسول اللّه‏ ـ صلی اللّه‏ علیه و آله ـ می‏فرمود: «هر کس من مولای او هستم علی مولای اوست، خدایا هر کس او را دوست دارد دوست بدار و هر کس ا او دشمنی می‏کند دشمن بدار؟»
طلحه گفت: آری شنیده‏ام:
حضرت فرمود: پس چرا با من می‏جنگی؟
طلحه جواب داد: فراموش کرده بودم.
در صحنه صفّین
6. در جنگ صفین، هنگامی که فرستاده‏های معاویه به حضور امیرمؤمنان ـ علیه اسلام ـ رسیدند تا به اصطلاح بین حضرت و معاویه صلح برقرار سازند، حضرت خطبه‏ای ایراد کرد و فرمود:
«أنشد کم اللّه‏ فی قول اللّه‏: (یا ایّها الذین آمنوا أطیعوا اللّه‏ و أطیعوا الرسول و أولی الأمر منکم)7 و قوله: (إنما ولیکم اللّه‏ و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون)8 ثم قال: (و لم یتخذوا من دون اللّه‏ و لا رسوله و لا المؤمنین ولیجة)9، فقال الناس: یا رسول اللّه‏، أخاصّ لبعض المؤمنین أم عام لجمیعهم؟ فأمر اللّه‏ عز و جل رسوله أن یعلمهم فیمن نزلت الایات و أن یفسر لهم من الولایة ما فسر لهم من صلاتهم و صیامهم و زکاتهم و حجهم. فنصبنی بغدیر خم و قال: «إن اللّه‏ ارسلنی برسالة ضاق بها صدری و ظننت أن الناس مکذبونی، فأوعدنی لأبلّغنها أو یغذبنی، قم یا علی» ثم نادی بالصلاة جامعة فصلی بهم الظهر ثم قال: «ایها الناس، إن الله مولای و أنا مولی المؤمنین و أولی بهم من أنفسهم، ألا من کنت مولاه فعلیّ مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، و انصر من نصره و اخذل من خذله.» فقام إلیه سلمان الفارسی فقال: یا رسول اللّه‏ ولاءه کما ذا؟ فقال: «ولاءه کولایتی، من کنت اولی به من نفسه فعلیّ أولی به من نفسه.» و أنزل اللّه‏ تبارک و تعالی: (الیوم اکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الإسلام دینا)10 ...»11
شما را به خدا سوگند می‏دهم، در باره این آیات: «ای مؤمنان، از خدا و پیامبر و صاحبان امر خود پیروی کنید؛» «صاحب اختیار و ولی شما خدا و پیامبرش و کسی است که نماز را به پا داشته، در حال رکوع زکات می‏دهد» و «غیر از خدا، پیامبر و مؤمنان را دوست صمیمی به شمار نیاوردید.»
مردم از رسول خدا(ص) سؤال کردند: آیا مراد از «مؤمنان» در این آیات بعضی از آنهاست یا همه آنان را شامل می‏شود؟ خداوند به پیامبرش دستور داد تا به آنان بفهماند که این آیات در باره چه کسی نازل شده است و ولایت را برای آنها تفسیر کند چنانکه نماز، روزه، زکات و حج را تفسیر کرد. پیامبر(ص)، برای امتثال امر خدا، در غدیر خم مرا به خلافت منصوب کرد و
فرمود: «خداوند مرا به رسالتی فرستاده است که سینه‏ام از آن به فشار آمده، گمان می‏کنم مردم مرا تکذیب خواهند کرد؛ ولی خداوند مرا تهدید کرد و فرمود: این پیام را برسانم وگرنه مرا عذاب می‏کند. ای علی برخیز». سپس مردم را برای نماز جماعت فرا خواند، و نماز ظهر را با آنان خواند و فرمود: ای مردم، خداوند مولای من است، من مولای مؤمنینم و اختیارم بر مؤمنین از خود آنان بیشتر است، بدانید هر که من مولای او هستم علی مولای اوست. خداوندا، هر که علی را دوست دارد دوست بدار و آن که علی را دشمن دارد دشمن بدار، هر کس علی را یاری کند یاری کن و هر که علی را یاری نکند خوار کن.
در اینجا سلمان فارسی برخاست و گفت: یا رسول الله، ولایت و اختیار او بر مردم چگونه است؟ حضرت فرمود: اختیارات او مانند اختیارات من است، هر کس اختیار من به او از خود او بیشتر بوده، علی هم اختیارش بر او از خودش بیشتر است.
و خداوند تبارک و تعالی این آیه را نازل فرمود: امروز دین شما را کامل کردم، نعمتم را بر شما تمام کردم و راضی شدم که اسلام دین شما باشد.
در مسجد کوفه
7. امام علی ـ علیه السلام ـ بارها مردم را مسجد کوفه جمع کرد و فرمود که، هر کس در غدیر خم حضور داشته، حدیث غدیر را از زبان پیامبر اکرم شنیده است برخیزد و شهادت دهد.
هر بار حضرت چنین خواسته‏ای را بیان کرده، جمعی از بزرگان اصحاب پیامبر(ص) اجابت کرده، شهادت دادند که، ما در غدیر خم این سخن را از رسول خدا(ص) شنیده‏ایم.
این بخش از استشهادات حضرت چنان گسترده و متنوع است که، بی هیچ اغراقی گردآوری منابع آن کتابی می‏طلبد.
احمد بن‏حنبل در مسند خود داستان یکی از گواه‏جویی‏های حضرت را چنین نقل می‏کند: علی ـ رضی الله عنه ـ مردم را در رحبة (یکی از میادین کوفه) گرد آورد و فرمود:
«أنشد الله کل امرئ مسلم سمع رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یقول یوم غدیر خم ما سمع لما قام.»
به خدا سوگند می‏دهم هر مسلمانی که در روز غدیر خم گفتار پیامبر خدا(ص) را شنیده‏است برخیزد و شهادت دهد.
احمد بن‏حنبل می‏افزاید: به گفته ابی‏الطفیل سی‏تن از مردم برخاستند ولی ابونعیم نقل می‏کند که بسیاری از مردم برخاسته، شهادت دادند پیامبر اکرم(ص) را در غدیر خم در حالی که دست حضرت علی را گرفته بود، مشاهده کردند که می‏فرمود: «آیا می‏دانید که من به مؤمنین از خودآنان سزاوارترم؟» مردم در جواب عرضه داشتند: آری چنین است، ای رسول خدا. آنگاه فرمود: «هر کس من مولای او هستم علی مولای اوست. خدایا، دوستدار وی را دوست بدار و با دشمن وی دشمن باش.
ابی‏الطفیل که راوی این حدیث است، می‏گوید: من از جمع مردم خارج شدم. در حالی که پذیرش این حدیث برایم مشکل بود و در تردید به سر می‏بردم، به ملاقات زید بن‏ارقم رفتم و آنچه از علی(ع) در آن روز دیده و شنیده بودم با وی در میان گذاشتم. زید بن ارقم گفت: حق همان است که شنیده‏ای. من خود همه آن مطالب را از رسول خدا(ص) شنیده‏ام».12
در میدان کوفه
8. امام علی(ع) در خطبه‏ای، که در رحبه کوفه ایراد کرد، به واقعه غدیر و گفتار پیامبر اکرم(ص) در آن تمسک جست. ولی در این محفل انس بن‏مالک، که در غدیر حضور داشت، مصلحت‏اندیشی پیشه‏کرده، از گواهی دادن سرباز زد.
ابن‏ابی‏الحدید در شرح نهج‏البلاغه چنین نقل می‏کند:
«المشهور أن علیا ـ علیه السلام ـ ناشد الناس الله فی الرحبة بالکوفة، فقال: أنشدکم الله رجلاً سمع رسول الله صلی الله علیه و آله، یقول لی و هو منصرف من حجة الوداع: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، فقام رجال فشهدوا بذلک. فقال ـ علیه السلام ـ لانس بن‏مالک: «لقد حضرتها فما بالک؟. فقال: یا امیرالمؤمنین کبرت سنی و صار ما أنساه اکثر مما اذکر. فقال [علی علیه السلام] له: ان کنت کاذبا فضربک الله بها بیضاء لا تواریها العمامة. فما مات حتی أصابه البرص».13
مشهور است که علی ـ علیه السلام ـ در رحبه کوفه مردم را سوگند داد و گفت: به خدا سوگند می‏دهم هر کس در بازگشت رسول خدا(ص) از حجة‏الوداع از آن حضرت شنید که در باره من فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» برخیزد و گواهی دهد. مردانی
برخاستند و گواهی دادند. سپس علی ـ علیه السلام ـ به انس بن مالک فرمود: تو نیز آن روز حضور داشتی، چه شده است [که گواهی نمی‏دهی]؟ انس گفت: یا امیرالمؤمنین، سن من زیاد شده و آنچه فراموش کرده‏ام بیش از چیزهایی است که به یاد دارم. حضرت فرمود: اگر دروغگو باشی، خداوند تو را به چنان سفیدی مبتلا کند که حتی عمامه نیز آن را پنهان نسازد. پس انس قبل از آنکه بمیرد مبتلا به پیسی شد.
در مسجد کوفه
9. حضرت علی ـ علیه السلام ـ بارها در مسجد کوفه نیز به واقعه غدیر و سخن رسول خدا در آن روز تمسک جست. زید بن‏ارقم چنین نقل می‏کند: «نشد علی ـ علیه السلام ـ الناس فی المسجد فقال: أنشد الله رجلاً سمع النبی صلی الله علیه و آله یقول: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه. فقام اثنا عشر بدریا، ستة من الجانب الأیمن و ستة من الجانب الأیسر، فشهدوا بذلک. و کنت انا فیمن سمع ذلک فکتمته، فذهب الله ببصری».14
علی ـ علیه السلام ـ مردم را در مسجد سوگند داد و فرمود: به خدا سوگند می‏دهم هر که گفتار پیامبر(ص) را شنید که فرمود: هر که من مولا و فرمانروای اویم علی مولای اوست، خدایا هر که او را دوست دارد دوست بدار و هر که او را دشمن دادر دشمن دار؛ برخیزد و گواهی دهد. پس دوازده تن از اهل بدر، شش تن از سمت راست و شش تن از سمت چپ، برخاستند و بدان گواهی دادند. من نیز از کسانی بودم که این سخن
را از پیامبر(ص) شنیده بودم، ولی آن روز از گواهی خودداری کردم و خداوند بینایی را از من گرفت.
به نوشته تاریخ‏نگاران او برای شهادتی که نداده بود افسوس می‏خورد، اظهار پشیمانی می‏کرد و از خدا آمرزش می‏طلبید.
پس از جنگ نهروان
10. پس از جنگ نهروان امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ نامه‏ای خطاب به شیعیان خود نوشت و ده نفر از بزرگان کوفه‏را که مورد اعتماد بودند، مأمور کرد تا هر جمعه در حضور آنها این نامه برای مردم قرائت شود. حضرت در بخشی از این نامه بر حق ولایت خود استدلال می‏کند و می‏فرماید:
«و انما حجّتی أنی ولی هذا الأمر من دون قریش، أن نبی الله صلی الله علیه و آله قال: «الولاء لمن أعتق» فجاء رسول الله صلی الله علیه و آله بعتق الرّقاب من النار، و أعتقها من الرق، فکان للنبیّ صلی الله علیه و آله، ولاء هذه الأمة، و کان لی بعده ما کان له، فما جاز لقریش من فضلها علیها بالنبیّ صلی الله علیه و آله، جاز لبنی هاشم علی قریش، و جاز لی علی بنی هاشم یقول النبی صلی الله علیه و آله یوم غدیر خم «من کنت مولاه فعلی مولاه»، الا أن تدعی قریش فضلها علی العرب بغیر النبی صلی الله علیه و آله. فإن شاءوا فلیقولوا ذلک...»15
دلیل من بر اینکه من ولی امرم نه سایر قریش، این است که پیامبر(ص) فرمود: ولایت برای کسی است که آزاد کرده است؛ و چون رسول الله(ص) مردم را از قید بندگی و آتش جهنم آزاد کرد پس بر امت ولایت دارد. بعد از آن حضرت، همان ولایت او از آن من است؛ زیرا هر فضیلتی که قریش بر سایر امت دارد به سبب پیامبر(ص) است و [با توجه به این معیار[ بنی‏هاشم بر قریش فضیلتی آشکارتر دارد؛ و من همان فضیلت را بر بنی‏هاشم دارم، زیرا رسول خدا در روز غدیر خم فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه.» مگر آنکه قریش ادعا کند به دلیلی جز انتساب به پیامبر بر عرب برتری دارد، پس اگر می‏خواهند چنین بگویند، بگویند...
در پایان مقاله برای تکمیل بحث، فهرست بقیه مواردی که حضرت علی(ع) به حدیث غدیر استناد کرده است، ذکر می‏شود:
موارد دیگر
1 ـ طولانی‏ترین کلامی، که پیرامون غدیر خم و عظمت آن از حضرت علی(ع) نقل شده است، خطبه‏ای است که در جمعه‏ای که با سالگرد غدیر خم مصادف بود در کوفه ایراد شده است.
شیخ طوسی در صفحه 752 مصباح المتهجد این خطبه را بطور کامل آورده است و علامه مجلسی در جلد 97 بحارالانوار آن را از «مصباح الزائر» سید بن‏طاووس نقل می‏کند.
2 ـ امیر مؤمنان علی(ع) در نامه‏ای، که در قالب نظم برای معاویه فرستاد، به حدیث غدیر تصریح کرده است. کتابهای زیر بخشی از منابعی است که این ابیات در آنها دیده می‏شود:
1. الفصول المهمة، ابن الصباغ المالکی، ص 15.
2. تذکرة الخواص، ابن‏الجوزی، ص103.
3. فوائد السمطین، حموینی، ج 1، ص427.
4. الفصول المختارة، شیخ مفید، ج 2، ص 70.
5. الاحتجاج، طبرسی، ج 1، ص 429.
3 ـ همچنین اشعار بسیار زیبایی از
حضرت علی(ع) نقل شده است، که امام(ع) برای اثبات حقانیت خویش به حدیث غدیر خم تمسک جسته است. این اشعار در صفحه 78 ینابیع المودّة قندوزی حنفی، صفحه 540 دیوان منسوب به امیرالمؤمنین و صفحه 32 جلد دوم الغدیر نقل شده است.
4 ـ حضرت علی(ع) در مجلسی که انس بن‏مالک، براء بن‏عازب، اشعث بن‏قیس و خالد البجلی حضور داشتند، خطبه‏ای ایراد کرد و از این چهار تن خواست که بر درستی حدیث غدیر گواهی دهند. ولی هر چهار تن به خاطر ملاحظات سیاسی از ادای شهادت خودداری کردند. حضرت در باره هر یک آنها دعایی کرد که به اجابت رسید. شیخ صدوق(ره) در کتابهای «الخصال» و «امالی» خود از این واقعه یاد کرده است. این مطلب در جلد دوم، مناقب آل ابی‏طالب ج 2 و جلد 31 و بحارالانوار نیز نقل شده است.
5 ـ داستان نفرین حضرت در باره کسانی که حدیث غدیر را کتمان کردند در منابع معتبر بسیار آمده است.
انساب الاشراف، اسدالغابة، مسند احمد، و البدایة و النهایة بخشی از روایات این واقعه شمرده می‏شوند.
6 ـ أمیر مؤمنان علی ـ علیه السلام ـ در روایتی طولانی هفتاد فضیلت ویژه خود را بیان کرده، در ضمن آنها از حادثه غدیر خم نیز سخن گفته است. این روایت را شیخ صدوق(ره) در جلد دوم کتاب خصال آورده است.
7 ـ همچنین در صفحه 166 کتاب بشارة المصطفی حادثه غدیر و سخنان پیامبر اکرم(ص) در آن روز از زبان علی(ع) نقل شده است.
8 ـ حضرت علی(ع) هنگام عزیمت به سوی شام برای جنگ با معاویه، در یکی از منازل بین راه، خطبه‏ای نسبتا طولانی ایراد کرد، او ضمن تشویق یارانش به جهاد در راه خدا به حدیث غدیر استناد جست و مردم را به اطاعت از خود دعوت کرد. این خطبه را شیخ مفید(ره) در جلد اول کتاب ارشاد، طبرسی در جلد اول الاحتجاج و علامه مجلسی بحارالانوار در جلد 32 و 34 نقل کرده‏اند.
9 ـ قضیه معمّم شدن امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ به وسیله پیامبر اکرم(ص) در روز غدیر، از مواردی است که حضرت پیرامون غدیر خم صحبت کرده است. ابن صبّاغ مالکی در «الفصول المهمة» این کلام حضرت را نقل کرده است. علامه امینی در جلد اول الغدیر از چندین منبع دیگر اهل سنت نام برد که این حدیث را نقل کرده‏اند.
10 ـ حضرت علی(ع) در جواب سؤال کسی که گفت: مهمترین فضیلت خود را از زبان پیامبر اکرم(ص) بیان کنید، به حادثه غدیر و وجوب ولایت خود اشاره می‏کند. این روایت را طبرسی در جلد اول کتاب احتجاج نقل کرده است. کتاب سلیم بن‏قیس و جلد چهلم بحارالانوار نیز از منابع این حدیث شمرده می‏شود.
11 ـ حضرت علی(ع)، در توضیح حدیث «ان حدیثنا أهل البیت صعب مستصعب»، حدیث غدیر را بیان کرده، از آزمون مؤمنان در این مسیر سخن گفته است. این روایت در صفحه 55 تفسیر فرات کوفی و نیز جلد 25 بحارالانوار دیده می‏شود.
12 ـ ابن عساکر شافعی در جلد دوم تاریخ دمشق به طرق مختلف حدیث غدیر را از زبان علی ـ علیه السلام ـ نقل کرده است. همچنین ابن مغازلی شافعی در صفحه 21 کتاب «المناقب»، ابن‏کثبر در جلد پنجم البدایة و النهایة و هیثمی در جلد نهم مجمع الزواید سخنان حضرت را نقل کرده‏اند.
* * *
به امید آنکه در پرتو نور غدیر به حریم ولایت راه یابیم و از سرچشمه حیات طیّبه اهل بیت ـ علیهم السلام ـ حیاتی نو به دست آوریم.

پاورقیها:

پاورقیها:

هفتاد روز از حادثه بسیار مهم و تاریخی غدیر خم گذشته بود که رسول مکرّم اسلام صلی الله علیه وآله وسلم دیده از جهان خاکی فرو بست و روح مطهرش به عالم ملکوت عروج کرد. ارتحال پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم موجی از غم و اندوه در فضای جامعه نوپای اسلامی ایجاد کرد. بار مصیبت چنان سنگین شد که بسیاری در حیرت فرو رفتهو از خود بیخود گشتند و از تصمیم گیری مناسب و شایسته باز ماندند. جمعی نیز که از قبل خود را آماده چنین روزی کرده بودند، حال و هوای جامعه را برای ایجاد گرد و غبار، مناسب یافتند و با گِل آلودن نمودن آب، به دنبال گرفتن ماهی مراد خود رفتند. ستاره امیدی که در غدیر خم طلوع کرده و آرام بخش دل های مؤمنان گشته بود، در لابلای گرد و غبار فتنه، از دیدگان کم فروغ، محو شد. در میان ظلمت ارتحال آفتاب، شب پره ها به تکاپو افتادند و با هجوم به خانه وحی، تلاش مذبوحانه ای را برای فرونشاندن نور خدا آغاز کردند؛ غافل از آنکه نور خدا با آن دسیسه ها خاموش شدنی نیست.
گرچه در این حمله و هجوم، آتش به کاشانه تنها یادگار رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم افتاد، و گل محمّدی صلی الله علیه وآله وسلم مظلومانه در پشت در، پرپرگشت، سینه دریایی اش شکافت و پهلویش بشکست؛ اما در عین حال، او، قدِ خمیده از ظلم و ستم را برافراشت و با دست الهی خود به دامن ولایت آویخت و با تمسک به حبل الله المتین و با صلابت و شهامتی بی نظیر از حقانیت امیرمؤمنان علیه السلام سخن ها گفت، و از غربت او نشان ها داد.
زهرای اطهرعلیها السلام دفاع جانانه ای از ولایت امیرمؤمنان علیه السلام نمود و در این راه، مشتاقانه جام پرافتخار شهادت را سر کشید و افتخار اولین شهید راه ولایت را تا ابد به نام خود ثبت کرد؛ ولی این دفاع نیز همانند خود آن بانوی بزرگوار، در هاله ای از غربت و مظلومیت قرار گرفت و آن گونه که سزاوار بود به شیعیان وی نیز منتقل نشد.
* * *
به رغم عمر بسیار کوتاه حضرت صدیقه طاهره علیها السلام، پس از ارتحال پدر بزرگوارشان، آثار به یادگار مانده از ایشان در آن دوران بحرانی و پرتنش، بیانگر عزم راسخ و صلابت و شجاعت فوق العاده حضرت در دفاع از ولایت امیرمؤمنان علیه السلام است. جدیت ایشان در این راه، که منجر به شهادت مظلومانه اش شد، نشان از توجه ویژه و اهتمام خاص حضرت به مسأله امامت امت و زمامداری جامعه مسلمانان دارد.
از جمله محورهایی که در احتجاجات و سخنان حضرت زهراعلیها السلام جلبت توجه می کند، نقل «حدیث غدیر» است که موضوع نوشتار حاضر نیز همین مطلب است. در این نوشتار تلاش شده است استنادات حضرت به حدیث غدیر، در حدّ امکان از منابع کهن و معتبر حدیثی و تاریخی جمع آوری و تقدیم علاقمندان به غدیر گردد؛ اما قبل از پرداختن به این موضوع، پاسخ به دو سؤال ضروری به نظر می رسد:
1. چرا حضرت فاطمه زهراعلیها السلام محور بحث قرار گرفته است؟
2. چرا در میان سخنان ایشان، فقط به حدیث غدیر پرداخته شده است؟

چرا حضرت زهراعلیها السلام؟
چه ویژگی هایی در شخصیت حضرت زهراعلیها السلام هست که موجب شده ایشان به عنوان محور اصلی بحث، انتخاب و استناد آن حضرت به حدیث غدیر، از اهمیت خاصّی برخوردار گردد و حتی بر اعتبار آن حدیث بیافزاید؟
دلایل فراوانی برای انتخاب حضرت زهراعلیها السلام وجود دارد از جمله:
1. حضرت زهراعلیها السلام نزدیک ترین نسبت را با رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم داشت. او یگانه دختر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بود که نسل پاک نبوی از طریق او ادامه می یافت و امامان از فرزندان ایشان بودند. احترام فوق العاده پیامبر خداصلی الله علیه وآله وسلم نسبت به این دختر، حاکی از شخصیت ممتاز او بود و سفارش های مکرّر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به مؤمنان درباره حفظ حرمت او، منزلت بس عالی او را برای همگان روشن ساخته بود. حضرت زهراعلیها السلام بیش از همه، متوجه این موقعیت عالی بود و سنگینی بار مسؤولیت را نسبت به این جایگاه، بر دوش خود احساس می کرد و به همین علت بیشترین تلاش خود را جهت استفاده کامل و مفید از این موقعیت، برای یاری دین خدا و امام حق به عمل آورد.
2. قرآن منزلتی رفیع و عظمتی خاصی برای حضرت فاطمه علیها السلام تعریف کرده است. در آیه مباهله با تعبیر «نسائنا» از ایشان یاد شده و در آیه تطهیر، خداوند بر پاک و مطهر بودنشان شهادت داده است. در سوره «الانسان» با یادآوری داستان اطعام یتیم و مسکین و اسیر و اخلاص وصف ناشدنی ایشان، از برترین پاداش های الهی در حقّ آنان یاد شده است. و در کوچک ترین سوره قرآن یکی از بزرگ ترین عطایای الهی به حضرت رسول صلی الله علیه وآله وسلم، وجود نازنین زهرای اطهر، که حقیقت کوثر است، معرفی شده و در آیه مودّت، محبت ایشان اجر رسالت نبوی صلی الله علیه وآله وسلم به شمار آمده است.
همه اینها و آیات دیگر، بیانگر مقام رفیع معنوی و کمال عبودیت و عصمت ایشان بوده و جایگاه خاصّ هدایتی ایشان را در جامعه اسلامی تبیین می نماید.
3. فاطمه زهراعلیها السلام در دوران غربت اسلام به دنیا آمد و از همان اوان کودکی، در کانون اصلی مبارزه، با طعم سختی ها و مشکلات آشنا شد. هیچ کس مانند او شاهد زحمات طاقت فرسا و شبانه روزی رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نبود. گرد و غبار خستگی، با دستان کوچک او از رخسار مبارک رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم پاک می شد و در خلوت های پیامبر، او بود که درد دل های پدر را به گوش جان می شنید و با نثار محبت های خود او را غرق در سرور می کرد و همانند مادری دلسوز، سر حضرت را بر دامن می گرفت و آرام بخش دلش می گشت؛ تا آنجا که از پدر لقب «امّ ابیها» را دریافت نمود. حضرت زهراعلیها السلام نمی توانست بعد از ارتحال رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم شاهد پژمرده شدن نهال نورس اسلام باشد، که با آن همه زحمات رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم از زمین سر برآورده و با خون دل های فراوان سیراب شده بود. آیا شخصیتی مانند زهراعلیها السلام می توانست در مقابل این مسأله، خاموش بنشیند و نگران نباشد؟
4. حضرت زهراعلیها السلام همسری امیرمؤمنان علیه السلام را بر عهده داشت که دومین شخصیت ممتاز جهان اسلام؛ بلکه جهان بشریت بود. پیوند این دو نور الهی از نوع پیوندهای عادی زمینی نبود؛ بلکه بنا به تصریح رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم این ازدواج یک «پیوند آسمانی» بود و اگر علی علیه السلام نبود، برای زهرای اطهرعلیها السلام همسری شایسته پیدا نمی شد. شناخت حضرت از شخصیت امیرمؤمنان علیه السلام عمیق ترین شناخت ها بود. آنچه راکه دیگران فقط شعاعی از علی علیه السلام دیده بودند، ایشان با تمام وجود خود لمس کرده بود و از اخلاص و صفای علوی و از سوز دل و خیر خواهی وی آگاه بود. او از جان گذشتگی های فراوان علی علیه السلام و شهادت طلبی های او را هماره تجربه کرده بود. فاطمه علیها السلام پیکر پرجراحت علی علیه السلام را بارها و بارها مداوا نموده بود و شاهد بود چگونه زخم های گذشته التیام نیافته، زخم های جدیدی بر همان جا می نشیند؛ اما علی علیه السلام خم به ابرو نمی آورد و همیشه در پیشاپیش صف مجاهدان در راه خدا قرار داشت.
5. حضرت زهراعلیها السلام در بیت نبوّت بزرگ شده بود و در دوران ده ساله حکومت اسلامی در کانون اصلی حوادث مهمّ سیاسی و اجتماعی قرار داشت و با تیزبینی و هوشیاری فوق العاده خود، تمامی جریانات آشکار و پنهان را می شناخت و از ویژگی های افراد مؤثر نیز آگاهی کامل داشت. او از یک سو، رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را دیده بود که برای تداوم صحیح حکومت اسلامی و بالندگی و رشد آن، تدابیر مختلفی می اندیشید و زمینه سازی های لازم را برای امامت امیرمؤمنان علیه السلام فراهم می آورد و از سوی دیگر، شاهد نگرانی های رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم و یاران نزدیک وی از وجود جریانات مخفی و مرموز در بطن جامعه بود که در صدد بودند با دستیابی به قدرت، مسیر حکومت اسلامی را تغییر دهند.
با وفات رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نگرانی ها جدّی تر شد و جریانات پنهان سر برون آوردند و از بحران به وجود آمده بیش ترین استفاده را کرده و بر اوضاع مسلط شدند. زهرای اطهرعلیها السلام با آگاهی کامل از تدابیر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم جهت امامت امیرمؤمنان علیه السلام و با شناختی که از شخصیت علی علیه السلام داشت، که یگانه فرد شایسته برای زمامداری مسلمانان بود و با اطلاع از اوضاع سیاسی جامعه نوپای اسلامی که با صدها خطر مواجه بود، وظیفه خود می دانست که از حقّ الهی امیرمؤمنان علیه السلام دفاع نماید و در این راه، هیچ کوتاه نیاید. به همین دلیل بیش ترین حمله نیز به ایشان شد و خشن ترین برخوردها با او صورت گرفت و آن حضرت نیز با کمال شجاعت و شهامت تا پای جان ایستاد.
6. همان گونه که با آغاز رسالت پیامبراسلام صلی الله علیه وآله وسلم شخصیت ممتازی چون خدیجه در کنار ایشان قرار گرفت و در دوران غربت اسلام، با تمام توان و استعداد به یاری حضرتش پرداخت، با آغاز امامت امیرمؤمنان علیه السلام نیز، شخصیت بی نظیری همانند فاطمه زهراعلیها السلام به حمایت از ایشان شتافت و همه سرمایه های خود را در دفاع از مولای متّقیان نثار کرد. او با سعی و تلاش شبانه روزی خود غبار غربت را از رخسار امیرمؤمنان علیه السلام زدود و تحمل بارسنگین مظلومیت را برای ایشان آسان نمود و به حق، لقب «اوّلین شهید راه ولایت» را به خود اختصاص داد. اولین شهید راه ولایت یعنی کسی که در آن فضای پر شبهه، و آکنده از فتنه های گوناگون که در لابلای غبار برخاسته از آشوب و بلوا همه را گرفتار کرده بود، بتواند با حفظ بصیرتِ خود، لحظه ای در تشخیص حق خطا نکند و در دفاع از حق کم ترین تردیدی به خود راه ندهد. چنین انتظاری در آن شرایط، فقط از حضرت زهراعلیها السلام انتظار می رفت و بس. الحق که ایشان این رسالت را به نحو احسن و اکمل به انجام رساند. به راستی آن حضرت با کلام و عمل خود نشان داد که «ولایت»، قلب تپنده مکتب و روح دین است و بر کسانی که دغدغه حفظ مکتب دارند، جان فشانی در راه ولایت و گذشتن از همه تعلّقات برای پاسداری از امامت، مهم ترین وظیفه است. به همین دلیل است که تک تک کلمات ایشان سندی زنده و گویا و در کمال اعتبار برای همه دلسوزان دین و امت است. سندی که با خون پاک حضرت زهراعلیها السلام به امضا رسیده است و همچون امانتی گرانبها در دستان شیعیانش قرارگرفته، تا با اقتدا به آن بزرگوار، راه پر فراز و نشیب دفاع از دین و ولایت را با قدم های استوار و پر صلابت بپیمایند.
چرا غدیر؟
با اینکه سخنان زیادی در موضوعات مختلف از حضرت زهراعلیها السلام نقل شده است، چرا در مقاله حاضر فقط حدیث غدیر، مورد توجه قرار گرفته است؟ چه خصوصیاتی در حدیث غدیر هست که محور اصلی بحث گشته است؟
در جواب باید گفت: گرچه شیعه برای اثبات ادعای خود - مبنی بر امامت امیرمؤمنان علیه السلام و جانشینی ایشان نسبت به پیامبر - دلایل فراوانی دارد؛ اما در این میان، حدیث غدیر از ویژگی ها و امتیازاتی برخوردار است که آن را نسبت به دلایل دیگر، برتر و شاخص تر کرده است؛ از جمله:
1. علاوه بر محدّثان شیعه که همگی حدیث غدیر را نقل کرده اند، اغلب محدّثان بزرگ اهل سنّت و مورّخان جهان اسلام حدیث غدیر را نقل و صحّت آن را تأیید نموده اند؛ تا آنجا که اگر کسی در صحّت این حدیث تردید داشته باشد، باید به همه احادیث دیگر و حتّی مسائل بدیهی اسلام نیز با دیده تردید بنگرد.
2. گرچه رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در فرصت های مختلف و موقعیت های متفاوت، بر امامت و جانشینی حضرت علی علیه السلام تصریح کرده بودند؛ اما اعلام رسمی این مطلب مهم در «غدیر خم» بوده است. با توجه به اینکه این اعلام بعد از «حجّةالوداع» بود و همه مسلمانان متوجه نزدیک شدن حادثه رحلت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بودند و به طور طبیعی در انتظار معرفی جانشین ایشان به سر می بردند؛ رسمیّت بیشتری به روز غدیر داده بود.
3. اجتماع عظیم مردم نیز در غدیرخم، کم نظیر بود. بیشتر مسلمانان از مناطق مختلف و قبائل گوناگون، در آن جمع حضور داشتند و در حقیقت نقش پیک رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را بر عهده داشتند، تا «پیام غدیر» را به عنوان مهم ترین خبر حجّ آن سال به منطقه خود برده و دیگر مسلمانان را از این رویداد سرنوشت ساز آگاه سازند. با توجه به این نکته که حجّ آن سال نیز آخرین حجّی بود که مسلمانان به همراهی رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم برگزار کرده بودند و حالت وداع با آن حضرت را داشت، حسّاسیت حدیث غدیر بیشتر آشکار می شود.
4. آماده کردن فضا برای اعلام این خبر مهم و سرنوشت ساز، تأثیر به سزایی در ماندگار شدن حادثه غدیرخم داشت. رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم این اجتماع را در محلّی تشکیل داد که در آنجا راه های مختلف از هم جدا می شد. بنابراین به جمعی که از آن محل گذشته بودند، خبر دادند که جهت استماع سخنان رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم باز گردند و به جمع حاضر گفتند: مقداری صبر کنند تا بقیه نیز به این محل برسند. سپس منبری فراهم کردند و رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در اجتماع عظیم مردم به سخنرانی پرداخت.
مقدمه چینی های حضرت در سخنانش و سؤالاتی که از مردم کردند و سپس صراحت کلام حضرت در معرّفی امیرمؤمنان علیه السلام و بلندکردن دست وی و نشان دادن به مردم و اعلام رسمی خلافت وی، راه را برای هر نوع توجیه و تأویلی بست و «غدیرخم» را در تاریخ اسلام به طور قطعی و روشن به ثبت رساند.
5. آیه ای که قبل از اعلام رسمی ولایت امیرمؤمنان علیه السلام نازل شد، بیانگر اهمیّت فوق العاده غدیر بود و از سویی، بیانگر نگرانی های رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در این زمینه هست:
«یا ایّها الرّسول بلّغ ما انزل الیک من ربّک و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته والله یعصمک من الناس انّ الله لایهدی القوم الکافرین»(1)
ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است کاملاً (به مردم) برسان، و اگر (این کار را) نکنی، رسالت او را انجام نداده ای. خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم نگه می دارد و خداوند جمعیت کافران را هدایت نمی کند.
در قرآن چنین آیه تهدیدآمیزی خطاب به رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم وجود ندارد و به صراحت اعلام نشدن ولایت علی علیه السلام را، مساوی با عدم تبلیغ رسالت الهی معرّفی می نماید و در مقابل نگرانی هایی که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم داشت، وعده حفظ و حراست به ایشان داده می شود.
اما آیه ای که بعد از اعلام ولایت علی علیه السلام در غدیر نازل شد، موجی از سرور و شادی را در دل های مؤمنان پدید آورد و آرامش و اطمینان خاطری به آنان بخشید:
«الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلا تخشوهم واخشونی الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً»(2)
امروز کافران از (زوال) دین شما مأیوس شدند. بنابراین از آن ها نترسید و از من بترسید! امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم.
6. فرمان رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم به همه مسلمانان حاضر در غدیرخم، مبنی بر بیعت با امیرمؤمنان علیه السلام نیز حادثه مهمّی بود که در همان روز اتفاق افتاد. حضرت به همه مسلمانان دستور دادند تا با امیرمؤمنان علیه السلام دست بیعت دهند و اعلام وفاداری کنند. به همین منظور، خیمه ای فراهم شد و علی علیه السلام در آن خیمه نشست و مسلمانان یکایک با ایشان بیعت کردند و حتی روش خاصّی برای بیعت زنان با حضرت تدارک دیده شد؛ تا آنان نیز با خلیفه رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بیعت نمایند.
به رغم صراحت سخنان رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در غدیر و شفاف بودن مقصود ایشان، پس از ارتحال آن حضرت، مشکلات عدیده ای بروز کرد و مسیر ترسیم شده از طرف آن بزرگوار تغییر نمود. در چنین شرایطی بود که حضرت زهراعلیها السلام با موقعیت خاصّی که در میان امت مسلمان داشت، به حمایت از امیرمؤمنان علیه السلام برخاست و با استدلال های قوی و منطق متین، از حقّ الهی علی علیه السلام دفاع نمود و با تأکید بر جریان غدیرخم و کلمات صریح رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در آن روز تاریخی، پرده از رخسار حقیقتِ غبار گرفته بر گرفت و مسلمانان را به بیعتی که در غدیرخم با امیرمؤمنان علیه السلام داشتند، متوجه ساخت؛ تا برای چندمین بار، حجّت بر آنان تمام شود و راه دفاعاز حق تا ابد بر روی شیفتگان حق هموار گردد.
لازم به ذکر است که شیعیان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام نیز در طول تاریخ بیش ترین تلاش را برای حفظ و صیانت از حدیث غدیر به عمل آورده اند و در مباحثات علمی خود، پیوسته به آن احتجاج نموده اند. خداوند را سپاسگزاریم که بر اثر تلاش عالمان بزرگ اسلامی، امروز نیز حدیث غدیر بر تارک احادیث به یادگار مانده از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم می درخشد و جایگاه ویژه خود را حفظ نموده است و حقیقتاً می تواند مهم ترین عامل «وحدت» بین تمام گروه های مسلمان باشد.