این روزها خیابان ها و معابر شهر تهران به روال سالهای قبل رنگ و بوی تازه ای به خود گرفته اند و انگار همه دست به دست هم داده اند شهر را برای روز تولد آقا امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف آب و جارو کنند.

سالهای سال است که شهرهای کشور ما از هفته ها مانده به نیمه شعبان با حال و هوای تازه ای روبرو می شوند که شاید در سایر روزها و هفته های سال وجود نداشته باشد. انگار مرد و زن پیر و جوان دست در دست هم داده اند تا شهر را برای سالروز تولد امامی که سالها است منتظر باز آمدنش هستیم، آب و جارو کنند. پای ثابت تزئینات نیمه شعبانی خیابان ها نوجوان و جوانان هستند که با امکانات اندک اما با دلی پر از عشق و شور، کاغذهای تزئینی رنگی را بر فراز هر کوی و برزن نصب می کنند و ریسه های نور و چراغ را به میهمانی های معابر می آورند، تلاش پر شوری که باعث می شود از هفته ها مانده به عید نیمه شعبان ، شهرهای ما رنگ و بوی تازه ای به خود بگیرند.

جشن هایی به رنگ عشق
پای ثابت تزئینات نیمه شعبانی خیابان ها نوجوان و جوانان هستند که با امکانات اندک اما با دلی پر از عشق و شور، کاغذهای تزئینی رنگی را بر فراز هر کوی و برزن نصب می کنند و ریسه های نور و چراغ را به میهمانی های معابر می آورند
چند سالی است که در نیمه شعبان نوجوانان و جوانان با حضور گسترده تر در خیابانها، شادی خود را بروزمی دهند و فضای پرنشاطی را به بطن جامعه تزریق می کنند، راستش در جامعه این روزها که مشکلات اقتصادی نفس زندگی آدم ها را به شماره انداخته، شاید چنین اعیادی بهانه ای باشد برای اینکه مردم برای عرض ارادت به صاحب این روز هم که شده با پخش شیرینی و شکلات شادی و نشاط را به بطن زندگی روزمره و تکراری تزریق کنند و رنگی تازه به چهره شهر ها بزنند.

روزی برای برگزاری مراسم های نامزدی و عروسی
یکی دیگر از رسوماتی که سالهای سال است در نیمه شعبان برگزار می شود، انجام رسومات مربوط به ازدواج است. معمولا خانواده آقا دامادها که دختری برای پسرشان نشان کرده اند، علاقه زیادی دارند که در تولد امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف برای خواستگاری به خانه دختر بروند و خانواده هایی که این مرحله را پشت سر گذاشته اند ترجیح می دهند که مراسم «بله برون» را در چنین روز خجسته ای برگزار کنند. از اینها گذشته عروس و دامادهایی که مراحل خواستگاری و بله برون را پشت سر گذاشته اند اگر تصمیم به عقد و برپایی جشن نامزدی داشته باشد زمانی را مساعد تر از نیمه شعبان نمی دانند و مراسم عروسی را در سالروز تولد امام زمان برگزار می کنند.خلاصه اینکه نیمه شعبان همیشه یادآور عروس و دامادهایی است که مرحله تازه ای از زندگی شان را تجربه می کنند.

فضای مولودی های نیمه شعبانی
در کنار مراسم عروسی و بله برون و خواستگاری هایی که به بهانه نیمه شعبان برگزار می شوند، هیئت ها، تکایا و مساجد هم در این روزها فضای شاد و پر نشاطی را تجربه می کنند. پس از پایان اعیاد ابتدای شعبان به مناسبت تولد امام حسین علیه السلام ،حضرت ابوالفضل علیه اسلام و امام سجاد علیه السلام، در پانزدهم این ماه بار دیگر فضای شادی به محیط های مذهبی شهر حکم فرما می شود. نوای مولودی خوانی در نیمه شعبان فضای خانه ها، تکایا، حسینه ها و مساجد را پر می کند و همه را به یاد کسی می اندازد که سالها انتظار آمدنش را در یکی از عصرهای جمعه می کشیم.

آب و جارو کردن معابر
در جامعه این روزها که مشکلات اقتصادی نفس زندگی آدم ها را به شماره انداخته، شاید چنین اعیادی بهانه ای باشد برای اینکه مردم برای عرض ارادت به صاحب این روز هم که شده با پخش شیرینی و شکلات شادی و نشاط را به بطن زندگی روزمره و تکراری تزریق کنند و رنگی تازه به چهره شهر ها بزنند
عید نیمه شعبان شاید از معدود موقعیت هایی باشد که مردم شهر را به یاد زیبایی در و دیوارهای شهرشان می اندازد، در سایر روزهای سال شاید یک بار هم نگاهمان را با دقت به کوچه ها و خیابان هایی که هر روزه محل عبورمان هستند، نیندازیم اما در روزهای باقی مانده شعبان به فکر زیبا سازی محیط اطرافمان می افتیم و در این میان هر کسی به نوبه خود دست به کار می شود تا برای زیبا شدن کوچه پس کوچه های شهرش برای استقبال از تولد قائم آل محمد کاری کند.

روزی برای پخش کردن شیرینی و نذری
یکی دیگر از رسومات نیمه شعبان تهیه نذری و توزیع آن در میان اهالی محل است، از چند روز مانده به این عید شیعیان، مردم شهر به تکاپوی تهیه اقلام لازم پخت نذری می افتند و در نهایت به تبع زمان تهیه غذا، قابلمه را بار می گذارند تا بتوانند غذای نذری خود را تهیه و در اختیار مردم قرار دهند. در چنین شبی شهر پر می شود از شیرینی و شکلات نذری که هر کس با نیتی که در قلبش دارد در میان مردم توزیع می کند.
در نهایت اما نیمه شعبان همواره خاطره ای روشن را در ذهن ما تداعی می کند، خاطره ای از شادی هایی که از روزهای کودکی مان آغاز شده است و تا روز ظهور حضرتش ادامه دارد.

  به ضررهاى جدایى ملت‏ها از آیین خدایى توجه کنید:

خطاى بزرگ اجتماع امروزى این است که از پیروى قانون تعالى‏بخش روانى‏ سرپیچى کرده، و مستبدّانه روان را به قواى عقلانى منحصر نموده است، و در تربیت قواى فکرى مى‏کوشد؛ زیرا فکر به کمک علم تسلط بر همه چیز را تأمین مى‏کند؛ ولى فعالیت‏هاى دیگر روانى را از یاد برده است، فعالیت‏هایى که به زبان عام، جز تصاویر ناقصى از آنان نمى‏توان کشید و جز با عمل و هنر و نمایش قابل بیان نیست، مثل: حس اخلاقى، ایثار، شجاعت، حس جمال و حس مذهبى، در مدارس به شاگردان نظم شخصى و انضباط و ادب و دلیرى نمى‏آموزند. از یاد برده‏اند که تمام تمدن‏هاى قدیم، هنگام حاکمیّت خود، حس مذهبى داشته‏اند.

مردمِ امروزى هنوز توجه نکرده‏اند که سرپیچى از قانون تعالى روانى، تا چه اندازه خطرناک است، و گمان مى‏برند که پرورش فکرى، معادل با تربیت روانى است؛ در حالى که در کنار عقل، فعالیت‏هاى معنوى قرار دارند که براى زندگى صحیح، لازمند.

استیلاى تدریجى، زشتى و پلیدى، بى‏ادبى و الکلیسم، راحت و امنیت‏طلبى، حسد و بدگویى، کینه متقابل و معایبى که به نظر «دانته» پست‏تر از همه مى‏آید (به نظر خدا و انبیا تمام این عیوب پست مى‏آید) یعنى تزویر، دروغگویى و خیانت از آثار این مشى غلط است.

وقتى که قانون تعالى روانى پایمال شود، زندگى خود به خود با سوق به سوى سقوط و انحطاط واکنش نشان مى‏دهد. بدیهى است که تقاضاهاى زندگى از آدمى خیلى بیشتر از امکاناتى است که در اختیار دارد. روان، یک مجموعه غیر قابل تقسیم است و نمى‏توان به دلخواه خود، از این مجموعه جزیى را انتخاب کرد «1».

این همان راهى است که اسلام به انسان نشان مى‏دهد؛ یعنى توجه به‏ مجموعه غیر قابل تقسیم، یعنى جوابگویى به تمام تقاضاهاى وجودى در سایه قانون الهى؛ زیرا همانطورى که بشر نمى‏تواند بدون عوامل حیات زنده بماند، نمى‏تواند بدون مذهب نیز حیات اجتماعى داشته باشد

توافق محمد بن عبدالوهاب با محمد بن سعود براى کشتن مسلمانان

سرانجام پسر عبدالوهاب از «عیینه‏» بیرون رانده شد و به سال‏1160 به شهر «درعیه‏» رفت (همان شهرى که مرکز مسیلمه کذاب‏ بود) و در خانه مردى به نام «عبدالله بن سویلم‏» فرود آمد ودر آن موقع حکمران این سرزمین «محمد بن سعود» (جد آل سعود) از قبیله «عنیزه‏» بود، محمد بن سعود زنى داشت ‏به نام‏«موصى‏» دختر «ابى وحطان‏» از آل کثیر که زنى با تدبیر و خردمند بود، این زن از وضع شیخ اطلاع یافت و به محمد، شوهر خود اظهار داشت که این مرد غنیمتى است که خدا به تو فرستاده، مقدم‏او را گرامى بدار و در بزرگداشت وى کوشا باش و یارى او را غنیمت‏ شمار.

ابن سعود پیشنهاد زن خود را پذیرفت و در خانه عبدالله بن‏سویلم به دیدن شیخ رفت و به عزت و نیکى به او مژده داد، شیخ‏نیز قدرت و تسلط بر همه بلاد نجد را به وى بشارت داد و درباره‏روش پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) و اصحاب آن حضرت در امر به معروف و نهى از منکرو جهاد در راه خدا سخن گفت و همچنین به او یادآور شد که هربدعتى گمراهى است و این که مردم نجد بدعتهائى بکار مى‏برند، ومرتکب ظلم مى‏شوند و دچار اختلاف و تفرقه هستند.

محمد بن سعود، سخنان شیخ محمد را به مصلحت‏ خود تشخیص داد وآنها را پذیرفت و به وى اطمینان داد که به یاریش برخواهد خاست‏و بامخالفان، جهاد خواهد کرد ولى به دو شرط: یکى آن که وقتى‏ کارها رو به راه شد، شیخ از او جدا نشود و با دیگرى رابطه‏برقرار نکند. دوم این که مجاز باشد خراجى را که همه‏ساله ازاهل درعیه، دریافت مى‏دارد، بازهم دریافت کند. شیخ شرط اول راپذیرفت و درباره شرط دوم گفت: امید است‏خداوند فتوحات و غنائم‏بسیارى بیشتر از خراج درعیه نصیب تو گرداند (1) . بدین ترتیب‏محمد بن عبدالوهاب و محمد بن سعود در مورد جنگ با مخالفان وامر به معروف و نهى از منکر و اقامه شعائر دین (طبق عقاید خود) با یکدیگر بیعت کردند.

بعضى از مستشرقین مثل «فیلیپ حتى‏» (2) و «گلدزیهر» (3) وبرخى دیگر گفته‏اند: محمد بن سعود پسر خود عبدالعزیز را دامادشیخ ساخت و اگر این امر صحیح باشد، موجب رابطه نزدیکترى میان‏آن دو گردید و این عهد و پیمان میان آل سعود و عائله‏عبدالوهاب تا به امروز همچنان استمرار دارد و روابط فامیلى‏نیز همچنان میان آنها در جریان است (4) .

عثمان بن معمر نخستین قربانى این توافق

گفتیم که «عثمان بن معمر»، امیر عیینه، شیخ را از آن شهربیرون کرد، اما وقتى «محمد بن سعود»، امیر درعیه به یارى‏شیخ شتافت و با یکدیگر بیعت کردند و کار او بالا گرفت، عثمان‏از کار خود به شدت پشیمان شد و به این فکر افتاد که شیخ محمدرا دوباره به «عیینه‏» برگرداند و بدین منظور با جمعى ازیاران خود، به درعیه رفت و شیخ را به بازگشت‏به عیینه، ترغیب‏کرد، اما شیخ بازگشت‏خود را موکول به اجازه «محمد بن سعود»نمود، محمد هم به هیچ‏وجه به این امر راضى نشد و عثمان به‏عیینه باز گشت درحالى که سخت پشیمان و بیمناک بود (5) .

طولى نکشید شیخ محمد حکم کفر عثمان بن معمر را صادر کرد وگفت: «ان عثمان بن معمر مشرک کافر» و دو نفر را مامور کشتن‏او نمود، آن دو نفر در نماز جمعه شرکت کردند و پس از پایان‏نماز او را در محراب مسجد در ماه رجب سال 1163 به قتل‏رساندند، روز بعد محمد بن عبدالوهاب به عیینه آمد و «مشارى‏بن معمر» را که از پیروانش بود، به عنوان حاکم عیینه تعیین‏کرد (6) .

با این که «عثمان بن معمر» همیشه کمک مردم درعیه بود و باتزویج کردن دخترش با «عبدالعزیز بن محمد» با سعودیها روابطنزدیکترى برقرار کرده بود و از این دختر فرزندى به دنیا آمده‏به نام «سعود» که در عصر او و هابیها به اوج قدرت رسیدند،ولى شیخ اولین کارى که کرد، عثمان را به بهانه این که کافرشده، به قتل رساند و شخصا به «عیینه‏» رفت و دستور داد قصرآل معمر را با خاک یکسان کردند (7) .

حال نمى‏دانیم چگونه «عثمان بن معمر» حاکم عیینه کافر و مشرک‏شده بود که در روز جمعه در محراب نماز به قتل رسید؟! در آن‏وقت که شیخ محمد به درعیه آمد و با محمد بن سعود براى کشتن‏مسلمانان توافق کرد مردم درعیه در نهایت تنگدستى و احتیاج‏بودند و براى قوت روزانه خود کار مى‏کردند و نیز در مجلس شیخ‏حاضر مى‏شدند تا به وعظ او گوش فرا دهند.

«ابن بشر نجدى‏» چنین مى‏گوید: من (ابن بشر) شهر درعیه را بعداز این تاریخ در زمان سعود، مشاهده کردم درحالى که مردم آن ازثروت فراوان برخوردار بودند و سلاحهاى ایشان با زر و سیم تزیین‏شده بود و بر اسبهاى اصیل سوار مى‏شدند و از لباسهاى فاخر به‏تن مى‏کردند و از هر لحاظ در نعمت و رفاه بودند، به حدى که‏زبان از شرح و بیان آن ناتوان است. روزى در یکى از بازارهاى‏درعیه دیدم که مردها در طرفى و زنها در طرف دیگر قرار داشتند،در آنجا، طلا و نقره و اسلحه و شتر و اسب و گوسفند و لباسهاى‏فاخر و مواد غذائى، به قدرى زیاد بود که زبان از وصف آن عاجزاست تا چشم کار مى‏کرد، بازار دیده مى‏شد و من فریاد فروشندگان‏و خریداران را مى‏شنیدم که مانند زنبور عسل همهمه مى‏کردند که‏یکى مى‏گفت فروختم و دیگرى مى‏گفت‏خریدم (8) .

«ابن بشر» از ثروتهاى انباشته در درعیه، سخن گفته ولى شرح‏نداده است که این ثروتهاى هنگفت از کجا پیدا شده بود ولى ازتاریخ پیداست که آن از حمله به قبائل و شهرهاى دیگر نجد وغارت کردن اموال دیگر مسلمانان به دست آمده بود. خود ابن بشردر ضمن بیان سیره سعود بن عبدالعزید(درگذشته 1229) گفته است‏که وى در حملات خود جز کودکان نابالغ و زنان و سالخوردگان، همه‏را از دم شمشیر مى‏گذرانید و تمام اموال را تصاحب مى‏کرد (9) .

پس از آن که محمد بن عبدالوهاب براى کشتار مسلمانان با حکمران‏درعیه محمد بن سعود پیمان بست، آنگاه به روساى قبائل و تمام‏مردم نجد و قاضیان نامه نوشته و آنها را به قبول مذهب تازه‏ فرا خواند، برخى پیروى کردند و برخى نیز بى‏اعتنائى نمودند. او مردم درعیه را به جنگ و پیکار فرا خواند، آنان به نداى وى‏ پاسخ گفتند. و اعلان نمود تمام اهل نجد بدون استثناء «کفره‏تباح دماوهم و نساوهم و متملکاتهم و المسلم هو من آمن بالسنه‏التى یسیر علیها محمد بن عبدالوهاب و محمد بن سعود» (10)

«کافر هستند و خونها و زنها و اموالشان مباح است، مسلمان کسى ‏است ‏به سنتى که محمد بن عبدالوهاب و محمد بن سعود سیر مى‏کنند، ایمان بیاورد».

بعد از پنج‏سال از پیمان «محمد بن عبدالوهاب و محمد بن‏سعود»، هنوز سلطه امیر درعیه در منطقه حتى در نزدیکترین ‏آبادیها پذیرفته نشده بود. در «حریملا»; «سلمان‏» برادر«محمد بن عبدالوهاب‏» مردم را بر ضد وهابیها تحریک مى‏کرد و به تمام شهرهاى نجد نامه‏هائى فرستاد و در آنها تعالیم برادرش ‏را مصیبت‏بار خواند، نامه‏هاى او در مردم اثر مى‏گذاشت، الا این‏که «عبدالعزیز» با 800 نفر پیاده و 20 سواره بر «حریملا»استیلا یافت و «سلمان‏» به طرف «سدیر» فرار کرد (11) .

«ملطبرون‏» مى‏گوید: او در سرزمین نجد مذهبش را آشکار ساخت وسعود از وى تبعیت نمود، او مردى بود زیرک و محکم‏ کار بود. هریک خود را با دیگرى تقویت کرد، سعود با پیروى از آئین تازه ‏«محمد بن عبدالوهاب‏» پایه‏هاى کومت‏ خویش را محکم مى‏کرد و پسر عبدالوهاب هم در اثر کمک‏هاى نظامى سعود و به زور شمشیر او داعیه خویش را بگسترد و تقویت نمود و در نتیجه، سعود حکمران ‏منطقه، و محمد بن عبدالوهاب رهبر مذهبى مردم شد.

فرزندان هر یک پست پدر خود را اشغال مى‏کردند و بعد از آن که‏سعود بر قبیله خود پیروز گشت و بر دو قبیله دیگر از یمن نیزغلبه یافت و قبائل بسیارى از عرب و نیز همه اعراب نجد به‏ وهابیت گرویدند. شهر درعیه را که در جنوب شرقى بصره واقع است، پایتخت ‏خویش قرار داد و پس از پانزده سال، حکومت ‏سعود توسعه‏ پیدا کرد و باز به توسعه بیشترى حرص مى‏ورزید.

او از پیروان خود یک دهم چهار پایان، نقدینه و اجناس، بلکه ‏انسانها را مى‏گرفت. او با قرعه‏کشى، یک‏دهم(110) نیروى انسانی ‏پیروان خود را به خدمت ‏خویش مى‏گماشت، در نتیجه ثروتى کلان بهم ‏رساند و سپاهى انبوه تدارک دید که بر یکصد و بیست هزار رزمنده ‏بالغ مى‏شد (12) . 

«زینى دحلان‏» در کتاب «خلاصه الکلام فى امراء البلد الحرام‏» مى‏نویسد: «ابتداى ظهور محمد بن عبدالوهاب به سال 1142ه بودو پس از پنج ‏سال آئین او شهرت پیدا کرد و عقاید واهى او درنجد ظاهر شد و علنا تعالیم خود را بر مردم بخواند.

حکمران درعیه محمد بن سعود به یارى او شتافت و اهالى این شهررا به متابعت وى فراخواند آنها نیز جملگى تبعیت کردند و به‏ تدریج طوائف بسیارى از عربها از او پیروى نمودند تا نیروى اوعظیم شد به حدى که عربهاى بدوى از او بیمناک شدند.

برنامه دعوتش این بود که مى‏گفت: «انما ادعوکم الى التوحید وترک الشرک بالله‏» (13) .«من شما را به توحید و یگانه‏پرستى وترک شرک به خدا فرا مى‏خوانم‏».

در دائره‏المعارف اسلامى مى‏نویسد: «محمد بن سعود» پس از توافق‏با «محمد بن عبدالوهاب‏» در سال 1159، از هر طرف به بلادمجاور و مناطق بدویانى که به او نزدیک بودند، حمله مى‏برد واموالشان را غارت مى‏کرد، این امر باعث‏شد که امراى نیرومندنجد که با او همسایه بودند، مانند بنى‏خالد از «لحایا»(احسا) و «آل مکرمى‏» از نجران، در کار او مداخله نمایند، اما آنها نتوانستند جلو پیشرفت وهابیت را بگیرند (14) .

نخستین کسى که با «محمد بن سعود» به دشمنى برخاست، «دهام‏بن دواس‏» بود که به درعیه حمله برد و دو پسر محمد ، فیصل و سعود را به قتل رساند (15) .

در سال 1162 اشراف مکه، جریان کار وهابیان را به باب عالى ‏عثمانى اطلاع دادند و این نخستین بار بود که حکومت عثمانى از فتنه وهابى اطلاع یافت.

ابن بشر مى‏نویسد: «سال 1178 براى محمد بن سعود سخت‏ترین سالها بود، زیرا «عرعربن خالدى‏» حاکم احسا و «حسن بن هبه‏الله‏» حاکم نجران با یکدیگر هم‏قسم شده بودند که به «درعیه‏» حمله‏کنند و دعوت جدید دینى را از میان ببرند و شوکت مروجان آن رادرهم شکنند. از طرفى محمد بن سعود مى‏دید که هنوز سپاه عرعر و دیگر مخالفان او نرسیده، فرزندش در ناحیه حائر، ما بین خرج و ریاض شکست‏خورده و حدود 500 کشته و 200 اسیر داده است. این ‏پیشامدها او را بسیار نگران ساخته بود، اما شیخ محمد او را باسخنان خود، دلگرم مى‏ساخت. در اینجا شیخ محمد بن عبدالوهاب یک ‏زیرکى بزرگ دیبلوماسى نشان داد و حاکم احساء نرسیده با حاکم ‏نجران صلح برقرار نمود و لذا نجرانیها بدون این که منتظر آمدن ‏سپاه عرعر بشوند، منطقه را ترک گفته به سوى احساء حرکت‏کردند (16) . و بدین ترتیب خطرى که در این ناحیه، محمد بن سعودرا تهدید مى‏کرد، از میان رفت و پس از رفتن آنها، سپاه عرعرفرا رسید و در پشت‏حصار درعیه ماندند و کارى نتوانستند انجام‏بدهند (17) .

وهابیان و شرفاء مکه

«زینى دحلان‏» مى‏نویسد: «وهابیها در زمان حکومت‏ شریف مسعود متوفى به سال 1165 سى تن از علماى خود را براى بحث و گفتگو به‏ مکه و مدینه فرستادند. شریف مسعود از علماى حرمین خواست که با آنان به بحث و گفتگو بپردازند و علماى مکه با آنها بحث کردند و سرانجام عقائد آنها را فاسد و بى‏اساس یافتند و قاضى شرع حکم‏کفر آنان را صادر کرد و به حبسشان فرمان داد، برخى از آنان ‏زندانى و برخى دیگر فرار را بر قرار ترجیح دادند» (18) .

«زینى دحلان‏» در کتاب دیگر مى‏گوید: «وهابیان نزد شریف مسعودعده‏اى را فرستادند تا از او اجازه حج دریافت دارند، مقصود نهائى آنها این بود که معتقدات خود را به مردم حرمین شریفین‏عرضه کنند، آنان قبل از این، سى تن از علماى خود را فرستاده ‏بودند تا به اثبات تباهى عقاید اهل مکه و مدینه بپردازند.

وهابیان تا آنجا حاضر بودند که در مقابل دریافت اجازه حج مال‏ مقررى به‏طور سالیانه به عهده بگیرند. مردم مکه و مدینه پیدایش‏ مسلک و هابى را شنیده بودند ولى از حقیقت آن آگاه نبودند. چون‏علماى نجد به مکه رسیدند، شریف مسعود، دستور داد علماى حرمین ‏با آنان به مناظره بپردازند، سرانجام شریف به قاضى شریح دستورداد سند به کفر آنها بنویسد و آنها را زندانى کرد و دست وپایشان را در غل و زنجیر نهاد» (19) .

در سال 1179ه محمد بن سعود پس از سى سال فرمانروائى به هلاکت‏رسید (20) .

و «عبدالعزیز» بزرگترین پسر «محمد بن سعود» به جاى پدرنشست و زمام امور را در دست گرفت. «ابن غنام‏» و «ابن بشر» نوشته‏اند که «عبدالعزیز» تنها حاکم و صاحب تخت نبود، بلکه‏ امام و پیشواى وهابیها به حساب مى‏آمد (21) .

او در راه پیشرفت مسلک وهابى و توسعه حکومت‏ خود ، بسیار کوشش ‏کرد. وى در سى سال اول فرمانروائى خود، مدام با قبائل مجاوردر حال جنگ بود و اغلب آنها را شکست داده و رام کرده بود و درسال 1208 منطقه احسا را فتح کرد و با فتح احسا و قطیف، وهابیان به کرانه‏هاى خلیج فارس راه یافتند.

البته سلطه سعودیها تنها قائم به سلاح نبود، بلکه به مجرد فتح‏ یک منطقه، عده‏اى از علماى وهابى از درعیه مى‏رسیدند و مردم را به قول خودشان به توحید حقیقى دعوت مى‏کردند. بنابراین قسمتى ‏از ساکنان درعیه را علماء و مبلغین وهابى تشکیل مى‏دادند که ‏براى تبلیغ مسلک وهابیت ‏به سراسر منطقه اعزام مى‏گردیدند (22) .

جلوتر گفتیم: محمد بن عبدالوهاب عده‏اى از علماى وهابى را براى ‏اظهار دعوت و گرفتن اجازه حج نزد شریف مسعود فرستاد ولى شریف‏ مسعود دستور دستگیرى آنان را صادر کرد و حکم به کفرشان داد واجازه حج هم به آنان نداد.

وهابیها تا فوت «شریف مسعود»(1165) از شرکت در مراسم حج ‏محروم بودند، بعد از شریف مسعود، برادرش «شریف مساعد بن‏سعید» به امارت مکه رسید. وهابیها براى دریافت اجازه حج‏عده‏اى را نزد او فرستادند، او نیز مانند برادرش از دادن ‏اجازه، خوددارى کرد.

«مساعد» در سال 1184 درگذشت و برادرش «شریف احمد» به جاى ‏او نشست. امیر درعیه عده‏اى از علماى وهابى را نزد او فرستاد.

شریف به علماى مکه دستور داد آنها را بیازمایند علماى مکه ‏آنها را آزمایش کردند و آنها را بى‏دین و زندیق تشخیص دادند وشریف اجازه حج ‏به آنها نداد. و در سال 1186 «شریف سرور بن‏مساعد» امارت مکه را از عمویش گرفت. وى اجازه زیارت خانه خدارا به وهابیان داد به شرط این که مانند رافضه و عجم‏ها صد راس‏اسب بپردازند ولى آنان از این که مثل رافضى‏ها باشند، از پرداخت آن امتناع کردند (23) .

و چون در سال 1202 شریف سرور درگذشت، «شریف غالب‏» جانشین اوگردید باز وهابیها عده‏اى را براى گرفتن اجازه ج‏به مکه‏فرستادند، شریف غالب نیز از دادن اجازه به آنها امتناع ورزیدو آماده جنگ با «عبدالعزیز» امیر وهابى‏گردید و در سال 1205لشگرى جهت جنگ با وهابیها آماده ساخت (24) .

«عبدالعزیز» که همواره در فکر تصرف مکه بود و بهانه‏اى براى‏این کار مى‏جست، بلافاصله به سوى مکه لشگر کشید و میان او وشریف غالب جنگ آغاز گشت. این جنگ از سال 1205 تا سال 1220ادامه داشت و در این مدت پانزده واقعه مهم میان طرفین رخ دادولى کار یک طرفه نشد.

«صلاح‏الدین مختار» مولف کتاب «تاریخ‏المملکه‏العربیه‏السعودیه‏» درباره این جنگ مى‏نویسد:

«در سال 1205 شریف غالب، سپاه گرانى که تعداد آن به ده هزارتن بالغ مى‏شد، و بیش از 20 عدد توپ همراه ایشان بود، به‏فرماندهى برادرش «عبدالعزیز» براى جنگ با مردم نجد، تجهیزکرد ولى سپاه مزبور کارى از پیش نبرد».

نویسنده مزبور، دفاع وهابیان را به طرز مبالغه‏آمیزى وصف کرده‏و از جمله نوشته است که سپاه عظیم شریف غالب که در بین راه،جمعى از عشایر حجاز و شمر و مطیر و افراد دیگر نیز به آنهاملحق شده بودند، نتوانستند قصر بسام را که فقط سى تن از آن‏دفاع مى‏کردند، به تصرف خود درآورند و همچنین نتوانستند قریه‏شعرا را بعد از یک محاصره طولانى فتح کنند درحالى که بیش ازچهل تن از آن دفاع نمى‏کردند (25) . این جنگها همچنان ادامه داشت‏و محمد بن عبدالوهاب آخرین سالهاى عمر خود را مى‏گذراند،عبدالعزیز براى تحکیم موفقیت‏خود و خاندانش با صلاحدید شیخ،سلطنت را در خانواده خود ارثى ساخت و پسرش سعود را در حال‏حیات خود به ولایت عهدى انتخاب کرد و شیخ نیز آن را تاییدنمود (26) . و سرانجام شیخ محمد بن عبدالوهاب در سال 1206 به‏هلاکت رسید و حکومت پادشاهى وهابى براساس مسلک محمد بن‏عبدالوهاب در نجد برقرار کرد.

پی نوشت‌ها:

 

1- ابوعلیه، عبدالفتاح، محاضرات فى تاریخ الدوله‏السعودیه‏الاولى،ص 14 - 13 - تاریخ الجزیره‏العربیه فى عصر شیخ محمد بن‏عبدالوهاب، تالیف حسین خلف شیخ خزعلى، ص 161.

2- فیلیب حتى، تاریخ عرب، ج‏2، ص 926، ترجمه فارسى.

3- العقیده و الشریعه، ص 267.

4- جبران شامیه، آل سعود ماضیهم و مستقبلهم ، ص 23، طبع ریاض.

5- حسین خلف، الشیخ خزعل، تاریخ الجزیره‏العربیه فى عصر شیخ‏محمد بن عبدالوهاب، ص 2 - 161.

6- ابن بشر، عنوان المجد، ج‏1، ص 23 - 24 - ابن غنام، تاریخ‏نجد، ج‏2، ص 13 ، 14.

7- ابن غنام، تاریخ نجد، ج‏2، ص 57 - ابن بشر، عنوان المجد، ج‏1،ص 43.

8- عنوان المجد، ج‏1، ص 13.

9- عنوان المجد، ج‏1، ص 170.

10- تاریخ نجد، و... ص 98، 99.

11- ابن غنام، تاریخ نجد، ج‏2، ص 45 - ابن بشر، عنوان المجد،ج‏1، ص 29 ، 30.

12- جغرافیاى ملطبرون، بنا به نقل کشف الارتیاب، ص 13.

13- به نقل کشف الارتیاب، ص 13.

14- دائره‏المعارف اسلامى، ج‏1، ص 191، ترجمه عربى.

15- رساله شیخ عبدالرحمن آل شیخ، ج‏2، ص 24، ابن بشر.

16- ابن غنام، تاریخ نجد، ج‏2، ص 66 - 65 - ابن بشر، عنوان‏المجد، ج‏1، ص 48 - 47 - حافظ وهبه، جزیره‏العرب فى القرن‏العشرین، ص 244.

17- تاریخ نجد، ج‏2، ص 66 - ابن بشر، ج‏1، ص 8 - 49.

18- خلاصه‏الکلام، به نقل کشف الارتیاب، ص 13.

19- الدرر السنیه، ص 44 - 43.

20- دائره‏المعارف اسلامى، ج‏1، ص 191.

21- تاریخ العربیه‏السعودیه، ص 30.

22- تاریخ العربیه‏السعودیه، ص 31.

23- الدرر السنیه، ص 43.

24- همان مدرک.

25- صلاح الدین مختار، تاریخ المملکه‏العربیه‏السعودیه، ج‏1، ص 52.

26- تاریخ العربیه‏السعودیه، ص 34.

آیات قرآن مجید به ویژه آیاتى که در صفحات قبل گذشت عموم موجودات را داراى شعور و نطق میداند در این زمینه به گوشهاى از شعور و نطق برخى از حیوانات اعم از پرنده و چرنده و حشرات اشاره میشود تا در ضمن آشنائى با بخشى از حقایق به معجزه بودن قرآن هم که زمان نزول به این واقعیت اشاره کرده آگاه شوید.

وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ وَ قالَ یا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَ أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ‏ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ: «1»

سلیمان از داود به ارث بُرد و گفت اى مردم منطق پرندگن را به ما آموختهاند و ازهرچیزى بهرهاى به ما داده شده، یقیناً این مزیتى روشن است.

حَتَّى إِذا أَتَوْا عَلى‏ وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ: «2»

سلیمان با سپاهیانش حرکت کرد تا به وادى مورچگان درآمدند مورچهاى گفت: اى مورچگان به خانه هایتان درآئید تا سلیمان و سپاهیانش ناآگاهانه شما را پایمال نکنند.

فَمَکَثَ غَیْرَ بَعِیدٍ فَقالَ أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُکَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ:

پس هدهد زمانى نه چندان دور درنگ کرد [و با شتاب بازگشت‏] پس گفت: اى سلیمان من به چیزى آگاهى یافتهام که تو به آن آگاهى نیافته اى، و من از سرزمین سبا خبرى مهم و یقینى برایت آورده ام.

اگر در آیه مربوط به مورچگان و آیه مربوط به هدهد دقت کنیم میبینیم قرآن مجید از ناحیه مورچه به لفظ قالت‏ و از ناحیه هدهد به لفظ قال‏ تعبیر کرده که این تعبیر دلالت روشن و آشکار برنطق حیوانات میکند، البته ضرورى و لازم نیست که در مسئله سخن گفتن بدون برو برگرد ابزار گفتار زبان باشد، بلکه نطق درهر نوعى از موجودات ابزار ویژه و خاصّ خودش را دارد، آنچه در این زمینه قابل توجه است این است که صریح قرآن مجید نشانگر نطق حیوانات است، و از نطقى که از آنها در زمینههاى گوناگون و در رابطه با مطالب مهم و حقیقى نقل میکند ثابت مینماید که آنها داراى درک شعور هستند.

نطق و شعور همه موجودات خیمه هستى بدون این که موجودى از آنها استثنا شود از آیات شریفهاى که در سوره مبارکه فصلّت آمده نیز استفاده میشود:

وَ یَوْمَ یُحْشَرُ أَعْداءُ اللَّهِ إِلَى النَّارِ فَهُمْ یُوزَعُونَ، حَتَّى إِذا ما جاؤُها شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ‏ وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ:

و یاد کن روزى را که دشمنان خدا به سوى آتش گرد آورده میشوند، پس آنان را از حرکت باز میدارند تا گروههاى دیگر به آنان ملحق شوند. هنگامى که به آتش میرسند، گوش و چشم و پوستشان به اعمالى که همواره انجام میدادند گواهى میدهند.

و آنان به پوستشان میگویند: چرا برضد ما گواهى دادید؟ میگویند: همان خدائى که هرموجودى را به سخن آورد ما را گویا ساخت و او نخستین بار شما را آفرید و به سوى او بازگردانده میشوید.

این آیه شریفه با صراحت کامل و گویاتر از همه آیات برنطق و شعور همه موجودات‏ «کل شیئى» دلالت دارد.

شرط حتمى سخن گفتن و فهماندن مقصود زبانى که در دهان آدمیان است نیست، بلکه هر وسیله و ابزارى که براى تفهیم مقاصد به کار رود به منزله زبان و مکالمه هم به هر کیفیتى صورت گیرد نطق نامیده میشود.

حیوانات با ژست هاى ویژه، و حرکات خاص و یا با صدا و نطق مکالمه میکنند و به طرف مقابل مقصود خود را میفهمانند.

علائم رمز در مخابرات یا نقطه خطهاى تلگرافى هم نوعى مکالمه است که انسانها مبتکر آن هستند، و براى کسانى که به این امور آشنائى دارند چنان مقصود و گوینده را که همان مخابرهکننده است درک میکند که گوئى باهم گفتگوى حضورى دارند و این نیز نوعى سخن گفتن است.

براى آگاهى از چگونگى این برخوردها و مکالمات میتوان آزمایشات زیر را انجام داد:

1- بارها مورچگان را دیده اید که در مسیر معینى و گاهى خیلى طولانى در رفت و آمدند و ظاهراً آنها در مسیر کار روزانه خود ماده شیمیائى مخصوصى میپاشند که در هنگام رفت و آمد دچار اشتباه و گمراهى نشوند و به راحتى به لانه خود راه یابند چنانچه با انگشت قطعهاى و محلى از این جاده عبور و مرور را پاک کنید خواهید دید که مورچگان به این نقطه که میرسند متوقف میشوند، گوئى یا، بوى بدن انسان را استشمام کرده به خطرى آگاه شدهاند که به پیش نمى ورند یا چون پل فرضى آنها خراب شده به فکر تعیمر آن افتاده و در دو طرف جاده اجتماع میکنند، در این موقع است که مشاهده خواهید کرد شاخک هاى مورچهها چون آنتن هاى رادیو که در مسیر باد قرار گیرد به اطراف در حرکت است! آیا مورچگان در این موقع چه میگویند؟

شاید آنها نیز مانند انسانها خطر را به یکدیگر اعلام و مهندسین ورزیده را براى تعمیر جاده دعوت میکنند، زیرا به هرحال طولى نمى کشد که راه عبور دیگرى ساخته و مادّه شیمیائى لازم در آن مسیر میپاشند، گوئى آنها نیز جاده را آسفالت میکنند.

2- طعمهاى نسبتاً سنگین [مانند جسد مگس‏] در برابر مورچهاى که در تلاش رزق و روزى است بگذارید، این مورچه براى حمل آن کوشش خود را خواهد کرد، وقتى کاملًا مطمئن شود که از بردن آن به لانه عاجز است طعمه را واگذاشته و به لانه خود مراجعت میکند، طولى نمى کشد که چند مورچه به دنبال هم به راه افتاده و تا محل طعمه آمده به کمک یکدیگر آن را به لانه حمل میکنند، آیا این مورچه هم نوعان خود را چگونه از وجود طعمه در محل معین آگاه کرده؟، جز این است که به هر وسیلهاى بود مقصودش را به هم نوعان خویش فهمانیده است! این تفهیم و تفهّم را سخن گفتن مورچه مینامیم.

3- در نقطهاى از محلّ عبور و مرور مورچگان که مانند زنجیرى تا لانه امتداد دارد مثلًا مقدارى نفتالین بگذارید به محض این که مورچه هاى مجاور نفتالین خطر را احساس کنند بلافاصله صف آنها از هم خواهد پاشید و همه با عجله خود را به لانه خواهند رسانید، آیا نباید تصدیق کرد که سیستم مخابراتى این حشرات ریز خیلى قوى تر و بهتر از انسان است؟!

4- در شرح حال مورچگان گوشت خوار خواندید که به هنگام لشگرکشى اگر قسمت پیشین سپاه با دشمن روبه رو شود مورچههائى که در آخر ستون در حرکتاند در کمتر از ده ثانیه از این ماجرا باخبر میشوند، پس باید اعتراف کرد که نطق مورچگان و طریقه مکالمه و تفهیم آنان خیلى بهتر و کامل تر از نطق و روش مکالمه انسان است.

5- در لانه مورچهها اتفاقات عجیب و غریب میافتد از جمله تقاضاى مورچه گرسته از مورچه سیر است به این شرح که:

مورچگان به عدهاى از هم نوعان خود به اندازهاى شهد میخورانند که حکم خمره و ظرف مربّا را پیدا میکنند و این مورچهها در محلى آویزان میشوند تا به هنگان نیاز به مورچه هاى نیازمند شهد تحویل دهند.

هرگاه مورچهاى گرسنه شود به نزدیک این کوزه هاى زنده آمده با حرکت دادن شاخکها و بیان احتیاج خود شهد مطالبه میکنند، مورچه فراوان خورده هم قطرهاى عسل به کام دوستش ریخته شکم او را هم سیر مینماید، این هم نوعى بیان و نطق و صورتى از همکارى خاص در دنیاى مورچگان است. «3»

براى این که بدانید موریانهها از چه شعور و آگاهى بالائى برخوردارند به مطلب زیر دقت کنید:

ساختمان شگفت انگیز لانه موریانهها از چندین طبقه تشکیل شده که در ورودى آن برخلاف ساختمان هاى بشرى بالاى ساختمان قرار دارد.

زندگى آنان داراى تشکیلات بسیار منظمى است. حتى منظم تر و مرتب تر از زندگى انسان متمدن!

طبقات ساختمان موریانهها به شرح زیر است:

طبقه اوّل از بالا اطاق نگهبانى و مأمور کنترل ورود و خروج، طبقه دوم خوابگاه تابستانى کارگران، طبقه سوم اطاق نهارخورى، طبقه چهارم انبار آذوقه، طبقه پنجم سربازخانه، طبقه ششم مقر تابستانى ملکه، طبقه هفتم انبار تره بار، طبقه هشتم آغل حیوانات شیرده، طبقه نهم اطاق بچه ها، طبقه دهم اطاق بازى، طبقه یازدهم بیمارستان و تأسیسات پزشکى، طبقه دوازدهم خوابگاه زمستانى کارگران و گورستان، طبقه سیزدهم مقر زمستانى ملکه.

ساختمان سیزده طبقهاى که موریانه در زیرزمین میسازند و هرطبقهاى را به مسئلهاى خاص اختصاص میدهند و اگر خطرى این بناى دوسه میلیونى را تهدید کند بلافاصله همه موریانهها به وسیله مأمورین انتظامات یا فرد مطّلع باخبر میشوند و براى دفاع در برابر خطر آماده میگردند «4» دلالت بر شعور بسیار بالا و نطق آنان دارد، نطقى که بخشى از آن به تسبیح خدا اختصاص دارد چنان که در آیاتى نظیر آیه زیر میخوانیم‏ یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ ... «5»

آنچه در آسمانها و زمین است همواره خدا را تسبیح میگویند.

به این آیه شریفه هم که بیانگر شعور و آگاهى فوق العاده حیوانات است دقت کنید:

وَ أَوْحى‏ رَبُّکَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ، ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ. «6»

و پروردگارت به زنبورعسل الهام کرد که: از کوهها و درختان و آنچه از داربستهائى که مردم بر میافرازند براى خود خانههائى برگیر.

آنگاه از همه محصولات و میوهها بخور، پس در راههاى پروردگارت که براى تو هموار شده به سوى کندو برو، از شکم آنها شهدى نوشیدنى با رنگ هاى مختلف بیرون میآید که درآن درمانى براى مردم است، بى تردید در این حیات و زندگى شگفتى که زنبور دارد نشانهاى بر قدرت و لطف و رحمت خداست براى مردمى که میاندیشند.

از آیه شریفه به وضوح استفاده میشود که موجودات که یکى از آنها زنبور است داراى هوش و فراست است که به وسیله آن میتواند الهام و وحى الهى را براى تمشیت دادن به امور زندگى خود و حرکت در راه راست و طریق الهى را دریافت کند.

موجودات به ویژه حیوانات بر اثر مطالعات و تجربیات زیادى که دانشمندان نسبت به آنها داشتهاند تنها نه از هوش و فراست برخوردارند بلکه میتوانند بر اثر تعلیم و تربیت تکامل هوشى و فکرى پیدا کرده، بر هوش و فراستشان افزوده گردد!

سگ تعلیم ندیده حرکات و اعمالش در حدود غریزه و هوش ذاتى اوست، ولى وقتى درسایه تعلیم و تربیت قرار میگیرد چنان نبوغى در کارها و حرکاتش از خود نشان میدهد که انسان را مات و شگفت زده میکند مانند سگهائى که تعلیمات پلیسى میبینند.

یکى از سگ هاى پلیس اسکاتلند، در منطقه هایدپارک لندن توانست شخصى را که قصد ربودن کیف خانمى را داشت، پیش از وقوع جرم دستگیر کند، و جریان امر زمانى روشن شد که دزد در دادگاه اعتراف کرد که مترصد موقعیتى مناسب بوده است تا به آسانى بتواند کیف آن زن را برباید، و این واقعه و مشابه آن میرساند که سگها حتى میتوانند از حرکات و صورت ظاهر اشخاص به اراده و مکنونات قلبى آنها پى ببرند.

امروزه بسیارى از سگ هاى تربیت شده وجود دارند که درمیان چندنفر از متهمین، قاتل حقیقتى را روى شمّ و هوش قوى خود تشخیص داده و بدون کوچک ترین اشتباه به صاحب خود معرفى نمایند.

روباه در هر زایمان چهار تا هفت بچه میزداید، نوزادان تا پانزده روز چشم هایشان بسته است، روباه مادر به هیچ وجه به روباه دیگرى اجازه نمى دهد به محل بچه هایش نزدیک شود، بارها دیده شده که روباه به خاطر دفاع از بچه هاى خود با شیر مبارزه کرده است.

ماده روباه یک روز پیش از تولد بچهها همه پشم هاى شکم خود را با دندان میکند تا بچه هایش به آسانى بتوانند از پستان هاى او شیر بخورند!!

خانه روباه مظهر هوش و فراست و نبوغ اوست، زمین را 2 تا 3 متر حفر میکند، سپس در این چاه کم عمق تونلهائى میزند. خانه روباه از یک سالن مرکزى، یک مخفى گاه، و یک انبار آذوقه تشکیل شده است، این خانه چنان با تدبیر و نقشه و به قول مردم با حیله گرى ساخته شده که هنوز هم در بزرگ ترین دانشکده هاى نظامى دنیا بهترین سنگر را حفره روباه مینامند.

گورخر از غذاهاى لذیذ شیر است، معمولًا شیر در پشت تپه و درخت هاى جنگلى کمین میکند و هنگامى که گورخرها به صورت گله یا تک تک نزدیک میشوند یک باره حمله کرده و به تعقیب آنها میپردازد، گورخرها که بسیار باهوش و زیرکاند گاهى تدبیرى به کار میگیرند که شیر یا ببر و پلنگ را که به تعقیب آنها میپردازند به ستوه میآورند.

بارها اتفاق افتاده است که گورخرهاى نزدیک مأواى شیر براثر وزش باد بوى شیر را که فقط حیوانات حس میکنند، حس کرده و از نزدیکى شیر آگاه میشوند، به محض احساس خطر فوراً گورخرها به جاى فرار کردن، خود را به زمین انداخته و حرکات نامنظم و غیرعادى به خود میدهند و چنین وانمود میکنند که بیمار هستند، از آنجائى که شیر هیچ گاه شکار مریض را نمى خورد، به محض مشاهده آنها از کشتنشان صرف نظر کرده به سراغ گورهاى دیگر میرود.

استعداد و هوش کبوتر براى فراگیرى کار و مداومت بر انجام آن غیرقابل تصور است، کبوتر چنانچه مأمور اجراى کارى شود غیرممکن است تا پایان عمر از انجامش سرپیچى یا از یک نواختى آن خسته و کسل شود.

پرفسور ویلیام کومینک میگوید به توصیه و راهنمائى او، یک کارخانه داروسازى براى نظارت در تهیه قرصها و کپسولها کبوتران را انتخاب نموده و آنها را با دقت و با هوش و شعورى که دارند مراقب ماشین هاى مأمور ساخت داروها میباشند و هرگاه قرصى یا کپسولى بخوبى پرنشده یا شکسته باشد با نوک خود آن را خارج میکنند.

کبوتر ذاتاً حیوانى کنجکاو و دقیق است، لذا براى کنترل کار و حرکت ماشین هاى کوچک او را در قفسه مخصوصى که در قسمت جلو داراى صفحهاى جهت کنترل کار و چگونگى حرکت ماشینها و بالاخره دیدن حرکات و پیچ مهرههاى ماشین میباشد قرار میدهند و ماشین را به راه میاندازند، کبوتر با تربیت و پرورشى که در این زمینه یافته است لاینقطع چشم به این ابزار وآلات دوخته و حرکات چرخها و پیچ مهرههاى ماشین را تماشا میکند و به محض این که صدا و یا حرکت غیرعادى که حتى انسانها نیز از تشخیص آن عاجز میباشند مشاهده و یا حس کرده بلافاصله روى خود را برگردانده و با نوک خود ضرباتى برصفحه مقابل قفس میکوبد و مسئول قسمت را از وقوع بى نظمى آگاه میکند. «7» پلنگ از حیواناتى است که از فراست و هوش بالائى برخوردار است، پلنگ ماده بچه هاى خود را از هنگامى که بتوانند سرپا بایستند تمرین میدهد، او به بچه هاى خود میفهماند که دُم او را بگیرند ولى به محض این که بچه پلنگها به دُم مادر نزدیک میشوند وى به سرعت دُم خود را از سرراه آنها دور میکند و این کار را به اندازهاى ادامه میدهد که بچه بتوانند دُم او را به چنگ آورند.

پلنگ به بچه هاى خود طرز کمین گرفتن و پریدن روى شکار و کشتن شکار را با حرکات آهسته و دقیق نشان میدهد و بچهها هم مانند شاگردى که به معلم نگاه کنند به مادر خود خیره میشوند.

پلنگ به محض احساس خطر فوراً به زمین میچسبد و هرگز با فرار کردن خود را نشان نمى دهد و این گونه استتار و پنهان شدن را پلنگها به فرزندان خود نیز میآموزند.

در هرصورت براساس آیات قرآن مجید و تحقیقات تجربى دانشمندان شعور و آگاهى و نطق و گویائى براى همه موجودات جهان آفرینش امرى مسلم و حقیقتى قطعى است، و بنابر صریح آیات کتاب خدا همه موجودات برپایه این شعور و نطق درگردونه تسبیح و حمد خداى مهرباناند و فهم و نیروى عقل ما به خاطر محدودیتى که دارد از درک تسبیح آنها عاجز است.

وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً:

و چیزى در دایره هستى نیست مگر این که همراه با ستایش تسبیح او میگوید ولى شما تسبیح آنها را درک نمى کنید، بى تردید او بردبار و بسیار آمرزنده است.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- نمل، آیه 17.

(2)- نمل، آیه 19.

(3)- نطق و شعور جانوران، ص 25.

(4)- نطق و شعور حیوانات، ص 31.

(5)- جمعه، آیه 1.

(6)- نحل، آیات 69- 68.

(7)- مجله حمایت از حیوانات، شماره 86.

بخش دوم: عوامل زمینه ساز ظهور

در این بخش از نوشتار، دوباره پرسش را این گونه مطرح می کنیم که آیا در خصوص زمینه سازی برای ظهور، دلیلی وجود دارد؟

در پاسخ می توان گفت: برخی از روایات به طور کلی بر این مطلب دلالت دارند؛ از جمله روایتی که طبرانی و ابن ماجه از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کنند که فرمود: «یخرج ناس من المشرق فیوطئون للمهدی سلطانه».⁽²⁹⁾ مردمی از مشرق خروج می کنند و زمینه حکومت مهدی (عج) را آماده می سازند. و در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام می خوانیم که درباره طولانی شدن عذاب بنی اسرائیل می فرماید:

«فلما طال علی بنی اسرائیل العذاب ضجوا و بکوا الی اللّه اربعین صباحا فاوحی اللّه الی موسی و هارون یخلصهم من فرعون فحطّ عنهم سبعین و مأة سنة، قال [الراوی[ فقال ابوعبداللّه هکذا انتم لو فعلتم لفرج اللّه عنا، فاما اذ لم تکونوا فان الامر ینتهی الی منتهاه».⁽³⁰⁾

می رسد.

این روایت به صراحت بیان می کند که اگر درست اقدام شود، می توان طول غیبت را کاهش داد.

از نظر عقلایی نیز می توان گفت: تشکیل حکومت جهانی با آن عظمت و شکوه، به صورت دفعی هر چند محال نیست، اما دلیل عقلی یا نقلی معتبر بر چنین وقوعی نداریم. هر چند ممکن است خود ظهور به دلیل عدم توقیت، به طور «بغتة» و ناگهانی صورت گیرد، اما قطعا نمی توان گفت بدون هیچ زمینه ای انجام می شود.

نظر دانشمندان

شهید مطهری می نویسد: بعضی از علمای شیعه که به برخی از دولت های شیعی معاصر خود حسن ظن داشته اند، احتمال داده اند که دولت حقّی که تا قیام مهدی موعود ادامه خواهد یافت، همان سلسله مورد نظر باشد.⁽³¹⁾

اجرای عدالت، پیاده کردن احکام الهی و جلوگیری از فحشا محکوم دادگاه او و طعمه شمشیر وی باشد؟

آیت اللّه مکارم شیرازی نیز، درباره آمادگی های لازم برای حکومت جهانی می نویسد: برای این که دنیا چنان حکومتی را پذیرا باشد، چند نوع آمادگی لازم است:

1 ـ آمادگی فکری و فرهنگی: یعنی سطح افکار مردم جهان آن چنان بالا رود که بدانند مثلاً مسأله «نژاد» یا «مناطق مختلف جغرافیایی» مسأله قابل توجهی در زندگی بشر نیست و تقاوت رنگ ها و زبان ها و سرزمین ها نمی تواند بشر را از هم جدا سازد...

2 ـ آمادگی اجتماعی: مردم جهان باید از ظلم و ستم و نظامات موجود خسته شوند، تلخی این زندگی مادی و یک بعدی را احساس کنند و حتی از این که ادامه این راه یک بعدی ممکن است در آینده مشکلات کنونی را حل کند، مأیوس گردند.

3 ـ آمادگی های تکنولوژی و ارتباطی: بر خلاف آن چه بعضی می پندارند که رسیدن به مرحله تکامل اجتماعی و رسیدن به جهانی آکنده از صلح و عدالت، تنها با نابودی تکنولوژی جدید امکان پذیر است، وجود این صنایع پیشرفته نه تنها مزاحم یک حکومت عادلانه جهانی نخواهد بود، بلکه شاید بدون آن وصول به چنین هدفی محال باشد... سپس می افزاید معجزه، استثنایی است منطقی در نظام جاری طبیعت، برای اثبات حقانیت یک آیین آسمانی؛ نه برای اداره همیشگی نظام جامعه.⁽³²⁾

بتواند بار سنگین چنان اصلاحات وسیعی را به دوش بکشد.

این در درجه اول نیاز به بالا بردن سطح اندیشه و آگاهی و آمادگی روحی و فکری برای پیاده کردن آن برنامه عظیم نیاز دارد... .

منتظر واقعی برای چنان برنامه مهمی نمی تواند نقش تماشاچی را داشته باشد...⁽³³⁾

مؤید این سخن، ادعیه عهد است که در آن گفته می شود:

«اللهم انی اجدد فی صبیحة یومی هذا و ما عشت من ایامی عهدا و عقدا و بیعة له فی عنقی، لا احول عنها، و لا ازول ابدا».⁽³⁴⁾

از آن برنمی گردم و آن را از بین نمی برم.

اگر از یک سو آمادگی، شرط حضور و ظهور باشد و از سوی دیگر، این آمادگی به دست خود انسان صورت گیرد، طبیعی است که انسان می تواند در تعجیل ظهور نقش داشته باشد.

نگاه قرآن

در این جا آیاتی از قرآن کریم را که به نوعی می تواند بر مسأله زمینه سازی ظهور مصلح موعود دلالت کند، یادآور می شویم. باید توجه داشت، آیاتی که بر این امر دلالت دارد، بر دو گونه است:

الف: آیات عموم

منظور از آیات عموم آیاتی است که به طور کلی و عمومی بر زمینه سازی ظهور مهدی (عج) دلالت می کند. مثل آیات دعا؛ از جمله آیه

«ادعونی استجب لکم»⁽³⁵⁾ مرا بخوانید تا (دعای) شما را بپذیرم. و آیه «و اذا سألک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوة الداع اذ دعان».⁽³⁶⁾

کننده را به هنگامی که مرا می خواند پاسخ می گویم.

با توجه به این که از یک سو خداوند سبحان اجابت دعا را تضمین کرد و از سوی دیگر پیشوایان دین علیهم السلام به دعای تعجیل سفارش کرده اند، شکی نیست که دعا از مهم ترین عوامل زمینه ساز، برای ظهور است.

ادعیه ی تعجیل

چنان که پیش از این نیز گفته شد: به ما سفارش شده است که برای تعجیل در فرج حضرت حجت، زیاد دعا کنیم؛ «و اکثروا الدعاء بتعجیل الفرج، فان ذلک فرجکم» برای تعجیل فرج زیاد دعا کنید که فرج شما در آن است.

نکته جالب توجه در این روایت، این است که فرج امام زمان (عج) فرج ما دانسته شده است و دعا برای فرج آن حضرت در واقع دعا برای فرج و رفع گرفتاری خود ما است. به تعبیر دیگر مشارالیه ذلک، الفرج است یعنی فرج حضرت، فرج شما هم هست. برگشت اسم اشاره به قریب نیز موافق این انتخاب است. گرچه بازگشت به آثار دعا نیز چندان بی وجه نیست یعنی فرج شما در گرو آثار دعا بر فرج است.

در بسیاری از آثار رسیده از ائمه معصومین علیهم السلام دعای تعجیل فرج آمده که خود بیانگر آماده سازی برای ظهور منجی است چرا که دعا افزون بر این که یاری و کمک خواستن از خداوند قادر و توانا است، موجب آمادگی فکری و قلبی شده نوعی توجه به وظایف و عهد و پیمان را به دنبال دارد. از جمله:

در دعای عهد:

«فاظهر اللهم ولیک... حتی لایظفر بشیی ء من الباطل الا مزقه و یحق الحق و یحققه،...»⁽³⁷⁾

محقق گرداند.

و در صلوات بر آن حضرت چنین آمده است که

«اللهم صل علیه و قرب بعده و انجز وعده و اوف عهده واکشف عن بأسه حجاب الغیبة...»

خدایا درود بر او فرست. و دوری اش را نزدیک گردان و وعده اش را حتمی ساز و عهدش را وفا کن و از گرفتاریش حجاب غیبت را بر طرف فرما.

و در دعای معروف «اللهم عرفنی نفسک»، بعد از بیان شکوائیه به خاطر فقدان نبی و ولی، مشکلات دوران، فزونی دشمن و کمی دوستان، چنین آمده است:

«اللهم فافرج ذلک بفتح منک تعجله»

خدایا فرج آن را با گشایشی شتابان برسان.

و نیز آمده است که:

«اللهم انا نسألک ان تأذن لولیک فی اظهار عدلک فی عبادک...»⁽³⁸⁾

خدایا، از تو درخواست می کنیم که به ولیّ خودت اذن دهی تا عدلت را در میان بندگانت آشکار سازد.

نکته دیگری که در این جا مطرح است این که، دعا برای تعجیل در فرج و ظهور، باید با کیفیت ویژه باشد. به دیگر سخن، باید همراه با ندبه، استغاثه⁽³⁹⁾ و صدا زدن باشد. مؤید این سخن زیارت حضرت حجت بن الحسن علیه السلام است که نام دعای ندبه به خود گرفته است که فرازی از آن دعای شریف عبارت است از:

«این بقیة الله التی لاتخلوا من العترة الطاهرة، این المعد لقطع دابر الظلمة، این المنتظر لاقامة الامت و العوج، این المرتجی لازالة الجور والعدوان، این المدخر لتجدید الفرائض و السنن، این المتخیر لاعادة الملة و الشریعة، این المؤمل لاحیاء الکتاب و حدوده، این محیی معالم الدین و اهله، این قاصم شوکة المعتدین، این هادم ابنیة الشرک و النفاق، این مبید اهل الفسوق و العصیان و الطغیان، این حاصد فروع الغی و الشقاق، این طامس آثار الزیغ و الاهواء، این قاطع حبائل الکذب و الافتراء، این مبید العتاة و المردة، این مستأصل اهل العناد و التضلیل و الالحاد، این معز الاولیاء و مذل الاعداء...»⁽⁴⁰⁾

کجاست عزت بخش دوستان و خوارکننده دشمنان....

در این زیارت بر خلاف دیگر زیارت ها، سخن از کارهای انجام شده نیست، بلکه این دعا به آرمان ها و اهداف آینده نظر دارد که ضمن صدا زدن برای آمدن آن حضرت، اهداف ظهور و قیام نیز روشن می کند. در این زیارت به نحوی راز و نیاز می کند که گویا گم شده ای دارد و در پی او ناله و ندبه می کند و دعوتش می کند که هر کجا هستی، بیا.

نکته بسیار مهمی که در این جا وجود دارد، این است که این ناله و ندبه به صورت فردی چندان کارساز نیست، بلکه می بایست همگانی باشد که ما از آن به استغاثه عمومی تعبیر می کنیم و در ذیل آیه نصر بدان خواهیم پرداخت.

ب: آیات خصوص

منظور از آیات خصوص، آیاتی است که با مسأله زمینه سازی ظهور مهدی (عج) قابل انطباق است. که عبارتند از:

1 ـ آیه تناوش، که می فرماید:

«و قالوا آمنا به و انی لهم التناوش من مکان بعید».⁽⁴¹⁾

و می گویند: «به حق ایمان آوردیم.» ولی چگونه می توانند از فاصله دور به آن دسترسی پیدا کنند.

این آیه دسترسی به ایمان [از جمله مهدی] از مکان دوردست را ناممکن می داند.

طبرسی در مجمع البیان پس از تفسیر آیه می نویسد: این مربوط به جنگ بیداء [خروج سفیانی در آستانه قیام مهدی علیه السلام ] و خسف آن است؛ بدین بیان که، سپاه سفیانی به هنگام رویایی با سپاه مهدی علیه السلام می گویند: «آمنا به»، اما خداوند می فرماید: «انی لهم التناوش من مکان بعید». چگونه ممکن است این ایمانی که زمان آن منقضی شده است، به حال آنان نفعی داشته باشد.⁽⁴²⁾

خلاصی خود قرار دادند و ایمان اضطراری که از روی خوف و وحشت باشد، ارزشی نخواهد داشت.

در مجموع می توان از این آیه استفاده کرد که اگر ایمان به مهدی علیه السلام واقعی [از جای نزدیک و قرب ولایی [باشد، می تواند عاملی برای دسترسی به آن حضرت باشد. اما چنان چه ایمانی باشد، ظاهری و [از مکان بعید، و دور از محبت و ولایت] اثری نخواهد بخشید.

2 ـ آیه تغییر، که می فرماید:

«ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم»⁽⁴³⁾

تغییر دهند.

علامه طباطبایی می نویسد: بین نعمت های الهی که به انسان داده شده است و بین حالات نفسانی انسان تلازم برقرار است. اگر انسان بر مبنای فطرت گام برداشت و ایمان و عمل صالح را کسب نمود، نعمت دنیا و آخرت در پی خواهد داشت، اما اگر خودشان احوال خود را تغییر دهند، خدای سبحان نیز نعمت ها را دگرگون می سازد.

ممکن است از آیه استفاده عموم نمود و گفت: بین حالات نفسانی انسان و بین اوضاع خارجی نیز تلازم وجود دارد؛ خواه نسبت به امور خیر باشد یا شر. بدین معنا که اگر جامعه ای بر ایمان و اطاعت و شکر نعمت بودند، نعمت های ظاهری و باطنی به آن ها روی می آورد و تا زمانی که حال خود را تغییر نداده اند باقی است، ولی زمانی که وضع خود را دگرگون ساخته و فکر و فسق را برگزیدند، نعمت از آنان بازپس گرفته می شود.⁽⁴⁴⁾

اصلاحی در جامعه، می تواند، نویدی بر اسباغ نعمت الهی ظهور و حضور باشد.

3 ـ آیه ایمان و تقوا: چنان که می فرماید:

«و لو ان اهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض».⁽⁴⁵⁾

زمین را بر آن ها می گشودیم.

این آیه بیانگر این است که اگر افراد جامعه، خود را از رذایل اخلاقی، فکری و عملی پاک سازند و با ایمان آوردن به مبدأ، معاد، و دیگر امور، تقوای الهی پیشه کنند، همه درهای رحمت و برکت خداوند به روی آنان گشوده خواهد شد. شکی نیست که ظهور حضرت نیز یکی از مصادیق برکت است.

البته این مسئله مستلزم ایمان جمعی و نوعیِ جامعه است و رسیدن به این درجه از ایمان هر چند در جوامع بزرگ و آلوده به کفر تا حدود زیادی محال می نماید، اما در جوامع ایمانی و برای کسانی که ادعای محبت و ولایت دارند، کاری ممکن و لازم است.

4 ـ آیه یأس: می فرماید:

«حتی اذا استیأس الرسل و ظنوا انهم قد کذبوا جائهم نصرنا».⁽⁴⁶⁾

هنگام، یاری ما به سراغ آنان آمد.

در روایات نیز به مسأله یأس اشارت شده است:

«ان هذا الامر لا یأتیکم الا بعد ایاس...».⁽⁴⁷⁾

این امر (ظهور) نمی آید شما را مگر پس از ناامیدی.

با این تفاوت که مفاد آیه، بیانگر یأس انبیا از گرویدن مردم، به دلیل تکذیب آنان است و مضمون روایت ناامیدی مردم از سامان پذیری امور حکایت دارد، ولی هر دو سوی قضیه، به یک امر بازمی گردد و آن هم مهیا شدن نصرت الهی برای مؤمنان و نابودی دشمنان است. اگر در داستان انبیای غضب و عذاب الهی برای یاری مؤمنان است، ارمغان ظهور مهدی علیه السلام ، نیز پیروزی مؤمنان بر جباران و ستمکاران و عاصیان است.

5 ـ آیه نصر: می فرماید:

«ام حسبتم ان تدخلوا الجنّة و لما یأتِکم مثل الذین خلوا من قبلکم مستهم البأساء و الضراء و زلزلوا حتی یقول الرسول و الذین آمنوا متی نصر اللّه الا ان نصر اللّه قریب».⁽⁴⁸⁾

ایمان آورده بودند، گفتند: پس یاری خدا کی خواهد آمد؟ آگاه باشید یاری خدا نزدیک است.

این آیه ضمن این که می فهماند، بهشت و از جمله بهشت حکومت مهدوی را به راحتی نمی دهند، بلکه آمیخته با مشکلات و نارسایی های بیرونی چون فقر و ناامنی و کمبودهای درونی چون بیماری و امثال این ها است، بیانگر این حقیقت است که دست یابی به رفاه، آسایش، امنیت و پیروزی، در گرو خواست عمومی است. تا بدان جا که پیامبر یک امّت نیز می باید در پس یک سلسله حوادث آزار دهنده و به قول قرآن زلزله ای دهشت زا و اضطراب آفرین، به همراه امتش دست به تضرع و دعا بردارد و از خدا تقاضای نصر نماید.

این یک استغاثه عمومی است که در موارد بسیار سخت لازم می باشد و همان گونه که پیش از این نیز یادآور شدیم، امام صادق علیه السلام پس از نقل انتظار بنی اسرائیل از موسی علیه السلام فرمود:

«هکذا انتم لو فعلتم لفرج اللّه عنا، فاما اذ لم تکونوا فان الامر ینتهی الی منتهاه».

همچنین شما اگر چنین کنید، خداوند فرج ما را می رساند و اگر مانند آنان نباشید، امر (فرج) به زمان معین خود موکول می شود.⁽⁴⁹⁾

و منجی است.

نتیجه گیری

از آن چه گذشت، چنین استفاده می شود که عمده ترین وظیفه هواخواهان برای زمینه سازی امر ظهور و تعجیل در فرج عبارت است از:

1 ـ دعا با شرائط ویژه؛ «و اکثروا الدعاء بتعجیل الفرج، فان ذلک فرجکم»

2 ـ ایمان و تقوا؛ «و لو ان اهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض»

3 ـ دوری از گناه؛ «فما یحبسنا عنهم الا ما یتصل بنا مما نکرهه»

4 ـ تقرب؛ «و قالوا آمنا به و انی لهم التناوش من مکان بعید»

5 ـ نومیدی؛ «ان هذا الامر لایأتیکم الا بعد ایاس»، و «فانه انما یجیی ء الفرج علی الیأس و قد کان الذین من قبلکم صباحا و مساءً».

6 ـ انتظار واقعی؛ «اذا افتقدوا حجة اللّه فلم یظهر لهم وحجب عنهم فلم یعلموا بمکانه فعندها فلیتوقعوا الفرج صباحا و مساءً».

7 ـ دعوت به دین خدا؛ «المنتظرون لظهوره... اولئک المخلصون حقا و شیعتنا صدقا و الدعاة الی دین اللّه سرا و جهرا»

8 ـ همدل شدن دوستان؛ «و لو ان اشیاعنا و فقهم اللّه علی اجتماع من القلوب فی الوفاء بالعهد علیهم، لما تأخر عنهم الیمن بلقائنا و لتعجلت لهم السعادة بمشاهدتنا»

9 ـ سازماندهی و آماده شدن

10 ـ تشکیل حکومت تمهیدی

1. بحارالانوار، ج 53، ص 189.

2. قصص / 5.

3. انبیاء / 105.

4. اعراف/ 187.

5. رک: بحار الانوار، ج 53، ص 2.

6. احزاب / 63.

7. شوری / 18.

8. رک: بحار الانوار، ج 53، ص 2.

9. رک: البرهان فی علامات آخرالزمان، ص 78؛ منتخب الاثر، ص 310؛ ینابیع المودة، ج 3، ص 115.

10. آل عمران / 104.

11. نور / 21.

12. توبه / 67.

13. رک: صافی گلپایگانی، لطف اللّه، منتخب الاثر، ص 334.

14. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 97.

15. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 98.

16. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 113.

17. رک: بحارالانوار، ج 53، ص 177، و الزام الناصب، ج 2، ص 467.

18. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 91، و ج 52 ص 113.

19. هود / 93.

20. ر.ک: بحارالانوار، ج 52، ص 129؛ اعراف / 71.

21. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 129.

22. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 122.

23. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 122.

24. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 95.

25. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 122، و یوم الاخلاص، ص 203.

26. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 92، و حایری یزدی (بارحینی)، الزام الناصب، ج 1، ص 428.

27. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 111.

28. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 129 و 110.

29. رک: البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان، ص 147.

30. رک: بحارالانوار، ج 52، ص 131.

31. ر.ک: مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی، ص 68.

32. رک: مکارم شیرازی، ناصر، حکومت جهانی مهدی علیه السلام ص 80 تا 83.

33. رک: مکارم شیرازی، ناصر، حکومت جهانی مهدی علیه السلام ، ص 100.

34. رک: بحارالانوار، ج 53، ص 96.

35. غافر / 60.

36. بقره / 186.

37. رک: بحارالانوار، ج 53، ص 96.

38. رک: بحارالانوار، ج 53، ص 189.

39. ندب و ندبه به معنای دعوت، و غوث اغاثه به معنای یاری خواستن است. رک: المصباح المنیر، ندب و غوث.

40. رک: بحارالانوار، ج 102، ص 107.

41. سباء / 52.

42. رک: طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان، ج 4، 398، تفسیر صافی، ج 4، 227.

43. رعد / 11.

44. رک: طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ج 11، ص 213 ـ 314.

45. اعراف / 96.

46. یوسف / 110.

47. ر.ک: بحارالانوار، ج 52، ص 111.

48. بقره / 214.

49. ر.ک، بحارالانوار، ج 52، ص 131

ظهور بزرگ منجی بشریت، امری مسلّم است و بی هیچ تردیدی واقع خواهد شد. آنچه مورد اختلاف است، وقت ظهور است و این که آیا ظهور، تعجیل پذیر است یا خیر؟ و آیا ما وظیفه ای برای زمینه سازی آن داریم؟ در این زمینه دیدگاه های مختلفی، وجود دارد. نویسنده مقاله، چنین می اندیشد که وظایفی بر عهده ماست که انجام آنها، موجب تعجیل در ظهور مصلح عالم می شود.

وی علاوه بر ذکر دلایل، قرآنی و روایی جهت اثبات نظر خویش، عوامل آمادگی و زمینه سازی را بر چهار نوع، تقسیم می کند: آمادگی فکری و فرهنگی؛ آمادگی اجتماعی؛ آمادگی های تکنولوژیکی و آمادگی های فردی.

دلالت برخی از آیات قرآنی، بر زمینه سازی ظهور، بحث پایانی مقاله است.

بسم اللّه الرحمن الرحیم

اللهم انّا نشکو الیک فقد نبیّنا و غیبة ولیّنا، و شدّة الزمان علینا، و وقوع الفتن بنا، و تظاهر الاعداء و کثرة عدوّنا و قلّة عددنا.⁽¹⁾

مقدمه

بی شک در روزگاری که دنیا از ظلم، جور و بی عدالتی پر و همچون کشتی در دریای پرتلاطم، دچار امواج سهمگین شده است، و هر لحظه به خطر نابودی نزدیک تر می شود، و در معرض غرق شدن قرار دارد، جامعه بشری منتظر است تا به دست منجی و مصلحی توانا به ساحل نجات برسد، و گرنه هستی و آفرینش انسان به مقصد نهایی و کمال خویش نخواهد رسید.

این اراده الهی است که روزی آن منجی حقیقی خواهد آمد، چرا که خداوند، خود فرمود:

«و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمة و نجعلهم الوارثین»⁽²⁾

ما می خواستیم بر مستضعفان زمین منت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قرار دهیم.

روزی که صالحان، وارث زمین خواهند شد و آن را از چنگال طالحان و جباران رها خواهند ساخت. که فرمود:

«و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر ان الارض یرثها عبادی الصالحون»⁽³⁾

در «زبور» بعد از ذکر (تورات) نوشتیم: «بندگان شایسته ام وارث (حکومت) زمین خواهند شد.

این مصلح واقعی و وارث حقیقی کسی نیست، جز مهدی موعود علیه السلام که به عنوان «بقیة اللّه»، در پس پرده غیبت به سر می برد، تا روزی که مشیت خداوندی اقتضا کند، آن حضرت ظهور و زمین را سراسر پر از عدل و داد کند.

وظایف ما برای فرج حضرت

اصل ظهور آن منجی، قطعی است و بی شک صورت خواهد گرفت، اما سخن در این است که چه باید کرد تا این حرکت سرعت گرفته و ظهور تعجیل پذیرد؟ بهتر است پرسش های اساسی را این گونه مطرح کنیم که:

آیا به طور کلی راهی برای تعجیل وجود دارد؟

آیا ممکن است با زمینه سازی مناسب، به ظهور حضرت حجة علیه السلام شتاب بخشید؟

آیا قرآن در این باره طرح و سخنی دارد؟

برای پاسخ گویی به این پرسش ها، این نوشتار را در دو بخش: دیدگاه ها و نگاه قرآن مورد بررسی قرار می دهیم.

بخش نخست: دیدگاه ها

در برابر پرسش های بالا، با توجه به دیدگاه های مختلف پاسخ های چندی وجود دارد که در زیر مورد بررسی قرار می گیرد

دیدگاه نخست

ظهور حضرت حجت، مانند وقوع قیامت به اراده خداوند است و انسان ها خواه دوست آن حضرت باشند یا دشمن، هیچ نقشی در آن ندارند؛ باید نظاره گر بود تا اراده الهی بدان تعلق بگیرد و ظهور محقق گردد.

دیدگاه دوم

با توجه به حدیث «امتلاء الارض» باید در اشاعه ظلم و گسترش جور گام برداشت تا پیمانه پر شده زمینه ظهور فراهم گردد.

دیدگاه سوم

انگیزه ظهور را باید در عوامل غیبت جست و جو کرد. باید علل غیبت را مورد توجه قرار داد و موانع را برطرف کرد تا زمینه ظهور مهیا شود.

دیدگاه چهارم

باید به وظایفی که در زمان غیبت بر دوش ما گذاشته شده و از ما خواسته شده، عمل کنیم تا در ظهور و قیام حضرت حجت علیه السلام شتاب لازم پدید آید.

بررسی دیدگاه نخست

دلیل طرفداران نظریه نخست، پاره ای از روایات است؛ از جمله روایت مفضل از امام صادق علیه السلام که می فرماید «... لانّه هو الساعة التی قال اللّه تعالی: یسئلونک عن الساعة ایان مرساها، قل: انما علمها عند ربّی لا یجلیها لو قتها الاّ هو»⁽⁴⁾⁽⁵⁾

سازد.)

برخی از روایات حتی بحث از مهدی( علیه السلام ) را نیز ممنوع کرده و آن را ضلالت دانسته اند؛ چنان که در ذیل آیه: «و ما یدریک لعلّ السّاعة تکون قریبا»⁽⁶⁾

و چه می دانی شاید قیامت نزدیک باشد.

می فرماید:

یستعجل بها الذین لایؤمنون بها و الذین امنوا مشفقون منها و یعلمون انّها الحقّ الاّ الّذین یمارون فی الساعة لفی ظلال بعید.⁽⁷⁾

هستند.

راوی می گوید: پرسیدم معنای یمارون چیست؟ حضرت فرمود:

یقولون متی ولد؟ و من رأی؟ و این یکون؟ و متی یظهر، و کل ذلک استعجالاً لامر اللّه و شکا فی قضائه و دخولاً فی قدرته.⁽⁸⁾

شتاب کردن در کار خدا و شک در حکم و دخالت در قدرت او است.

در این دو روایت ضمن آن که ظهور حضرت حجت، را تأویل آیات قیامت دانسته و عجله در وقوع آن را ناشی از عدم ایمان تلقی کرده است، بحث و پرسش درباره آن حضرت از جمله زمان ظهور را مراء، و محاجّه، شک در قضا و دخالت در قدرت خدا می داند.

در روایت دیگری تصریح دارد به این که، امر ظهور قابل تعجیل نیست؛ چنان که در روایتی از امام صادق علیه السلام چنین می خوانیم:

«ان اللّه لا یستعجل لعجلة العباد، ان لهذا الامر غایة ینتهی الیها، فلو قد بلغوها لم یستقدموا ساعة و لا یستأخرو»

خداوند به خاطر شتاب بندگان عجله نمی کند. همانا برای این کار (ظهور مهدی(عج)) زمانی است که به آن منتهی می شود. پس اگر (بندگان) آن (زمان) را طلب کنند، لحظه ای مقدم یا مؤخر نمی گردد.

بنابر این دیدگاه، انسان جز انتظار تکوینی هیچ نقشی ندارد. همانند کسی که مسافری دارد و نمی داند کجاست، باید به حکم تکوین چشم به راه باشد تا وصل محقق شود؛ زیرا مطابق اراده و مشیت مطلق الهی، انسان در این زمینه مسلوب الاختیار است، و کاری از وی ساخته نیست. نه قادر است اراده خدا را تغییر دهد و نه می تواند در برابر خواست خدا اراده ای داشته باشد. تشبیه وجه انتفاع از حضرت در زمان غیبت به خورشید در پس ابرها، می تواند مؤید این بینش باشد؛ چرا که بشر نمی تواند به سادگی ابرها را کنار زده و خورشید را نمایان سازد.

بدیهی است این دیدگاه، با همه وجهه توحیدی و معرفتی که دارد، توجیه عقلانی ندارد، و دست کم با اراده، اختیار، تشریع، تکلیف و اذن در دعا منافات دارد.

از سوی دیگر، مذمت استعجال و پرسش از حال آن حضرت، به کسانی اشاره دارد که در وجود حضرت تردید داشتند و با پرسش های پی درپی در صدد ایجاد شبهه در اصل وجود مهدی علیه السلام بودند و چه کسی می تواند بپذیرد که روایات متعددی که در معرفی آن حضرت وارد شده، مراء و محاجه باشد؟

دیدگاه دوم

روایت امتلاء که می فرماید:

«المهدی من ولدی تکون له غیبة اذا ظهر یملأ الارض قسطا و عدلاً کما ملئت جورا و ظلما»⁽⁹⁾

عدل می شود؛ همان طور که پر از جور و ظلم شده است.

این روایت متواتر بین شیعه و سنی است و شکی در آن راه ندارد، اما نمی تواند توجیه کننده اشاعه ظلم، جور، فحشا، منکرات و گناهکاری باشد؛ چرا که این موضوع با روح قرآن کاملاً در تضاد است. و نه تنها با تشکیل حکومت اسلامی و اجرای حدود و احکام مخالف است، بلکه با آیات امر به معروف و نهی از منکر، تواصی، ارشاد و تبلیغ نیز ناسازگار می باشد. چرا که خواست خداوند و قرآن دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر است؛ چنان که می فرماید:

«و لتکن منکم امة یدعون الی الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر»⁽¹⁰⁾

باید از میان شما، جمعی به نیکی، و امر به معروف و نهی از منکر دعوت کنند.

و پر کردن جامعه از ظلم و جور و گناه و فحشاء خواست شیطان و منافقان است، و این سخن قرآن است که می فرماید:

«و من یتبع خطوات الشیطان فانه یأمر بالفحشاء و المنکر»⁽¹¹⁾

هر کس پیرو گام های شیطان شود، (گمراهش می سازد زیرا) او به فحشا و منکر فرمان می دهد.

و نیز می فرماید: «المنافقون و المنافقات بعضهم اولیاء بعض یأمرون بالمنکر و ینهون عن المعروف.»⁽¹²⁾

مردان منافق و زنان منافق، همه از یک گروهند. آن ها امر به منکر، و نهی از معروف می کنند.

بنابر این دیدگاه، باید بخش عظیمی از آیات قرآن و پیام آن را از کار انداخت و در مسیر مخالف آن عمل کرد تا پیمانه پر شود. در سایه شوم این نظریه همه انقلاب های آزادی بخش، جنگ ها و حتی قیام ائمه علیهم السلام محکوم و با بحران مشروعیت دچار می شود؛ برای این که به جای پر کردن پیمانه ظلم، امتلای آن را به تأخیر می اندازد.

تنها نکته ای که در این باره می توان گفت: این است که حدیث امتلاء به ظهور علایم و نشانه ها از جمله گسترش بی عدالتی، گناه و منکرات در آخر الزمان اشاره دارد و این هرگز به معنای جواز ارتکاب گناه نمی باشد.

دیدگاه سوم

این که باید علت یا علل غیبت را بر طرف کرد تا زمینه ظهور فراهم آید، ابتدا باید دید علت یا علل غیبت چیست و پس از آن گفت چه باید کرد؟

دربرخی از روایات، تعابیر زیر خود نمایی می کند:

الف: عاری بودن از بیعت

چنان که در روایت رضوی( علیه السلام ) می خوانیم که «لئلا یکون فی عنقه لاحد بیعة اذا قام بالسیف».⁽¹³⁾

است که این غیبت خود زمینه تحقق آن ظهور است.

ب: خوف و ترس

در روایت زراره از امام صادق( علیه السلام ) می خوانیم که فرمود:

«ان للغلام غیبة قبل قیامه، قلت و لم؟ قال: یخاف علی نفسه الذبح»⁽¹⁴⁾

می ترسد.

و در روایت دیگری می فرماید:

«ان للقائم غیبة قبل ظهوره، قلت [زراره] لم؟ قال یخاف القتل»⁽¹⁵⁾

برای قائم(عج) قبل از قیامش غیبتی است. گفتم: چرا؟ فرمود: از کشته شدن می ترسد.

این عامل نیز همانند عامل قبل، در حقیقت باعث حفظ جان آن حضرت برای تحقق قیام و ظهور است؛ نه عامل اصلی غیبت، و نمی توان با تأمین جان وی، زمینه ظهور و قیام را فراهم آورد.

ج: آزمایش الهی

اخبار متعددی دلالت دارد که از علل و عوامل غیبت، آزمایش الهی است؛ در روایتی، امام باقر علیه السلام در پاسخ به جابر جعفی می فرماید:

«هیهات، هیهات، لا یکون فرجنا حتی تغربلوا ثم تغربلوا ثم تغربلوا، حتی یذهب الکدر و یبقی الصفو».

هیهات! هیهات! فرج ما واقع نمی گردد تا این که غربال شوید، سپس غربال شوید، سپس غربال شوید تا ناصافی و آلودگی برود و صاف و خالص باقی بماند.

و در روایت دیگری از امام ابوالحسن علیه السلام می خوانیم که فرمود:

«اما و اللّه لا یکون الذی تمدون الیه اعینکم حتی تمیزوا و تمحصوا، و حتی لا یبقی منکم الا الاندر. ثم تلا: ام حسبتم ان تترکوا و لما یعلم اللّه الذین جاهدوا منکم و یعلم الصابرین».⁽¹⁶⁾

تترکوا...».

هر چند عامل امتحان می تواند، از علل غیبت، یا به تعبیر دیگر حکمت آن، به شمار آید، اما این امر به دست مردم نیست تا مسیر آن را عوض کنند؛ آن هم آزمونی که ضرورتا می بایست وسیله جدا کردن سره از ناسره، و کدر از مصفا باشد. غربال کردنی که با آن، تعدادی اندک از صف اکثریت ناباب جدا شوند.

د: بی وفایی مردم

در برخی از توقیعات شریفه به این مسأله اشاره شده است که، بی وفایی مردم و گناهان آنان زمینه ساز غیبت حضرت حجت شده است. چنان که می فرماید:

«و لو ان اشیاعنا وفقهم اللّه علی اجتماع من القلوب فی الوفاء بالعهد علیهم، لما تأخر عنهم الیمن بلقائنا و لتعجلت لهم السعادة بمشاهدتنا، علی حق المعرفة و صدقها منهم بنا فما یحبسنا عنهم الا ما یتصل بنا مما نکرهه و لا نؤثره منهم».⁽¹⁷⁾

از آن ها به ما می رسد.

مضمون این توقیع این است که بی وفایی شیعیان نسبت به عهد و پیمان با آن حضرت موجب طولانی تر شدن غیبت و حرمان از وصال شده است. این توقیع در حقیقت بیانگر چند نکته اساسی است:

1 ـ دوری از حضرت ثمره کارهای ناپسند دوستان و شیعیان است؛ «فما یحبسنا عنهم الا ما یتصل بنا مما نکرهه».

2 ـ طولانی شدن غیبت نتیجه عدم همدلی شیعیان است؛

«و لو ان اشیاعنا و فقهم اللّه علی اجتماع من القلوب فی الوفاء بالعهد علیهم، لما تأخر عنهم الیمن بلقائنا»

اگر خداوند به شیعیان (و پیروان) ما توفیق همدلی در وفای به عهد می داد، مبارکی دیدار ما برای ایشان به تأخیر نمی افتاد.

3 ـ همدلی شیعیان در وفای به عهد [آن حضرت] می تواند عاملی برای تعجیل در ظهور باشد؛ «لتعجلت لهم السعادة بمشاهدتنا». در سعادت دیدار ما شتاب می شد.

هـ : علل ناشناخته

بعضی از روایات ها بیانگر این نکته اند که امامان معصوم از علت اصلی غیبت آگاهند، اما مأمور به بیان آن نیستند؛ لذا سربسته و به طور اجمال حکمت هایی از آن را بیان کرده اند؛ دلیل این ادّعا روایت عبداللّه بن فضل هاشمی از امام صادق( علیه السلام ) است که به وی فرمود:

«ان لصاحب الامر غیبة لا بد منها، یرتاب فیها کل مبطل، فقلت له: و لم جعلت فداک؟ قال لامر لم یؤذن لنا فی کشفه لکم، قلت: فما وجه الحکمة فی غیبة؟ فقال: وجه الحکمة فی غیبة وجه الحکمة غیبات من تقدمه من حجج اللّه تعالی ذکره، ان وجه الحکمة فی ذلک لا ینکشف الا بعد ظهوره، کما لا ینکشف وجه الحکمة لمّا أتاه الخضر( علیه السلام ) من خرق السفینة، و قتل الغلام و اقامة الجدار، لموسی( علیه السلام ) الا وقت افتراقها».⁽¹⁸⁾

هنگام جدایی آن ها.

بر اساس این روایت، و به خصوص تشبیه غیبت آن حضرت با خضر و کارهایش در مصاحبت حضرت موسی( علیه السلام ) صورت گرفته است، غیبت حضرت حجت( علیه السلام ) به عنوان یک واقعیت دارای تأویل معرفی گردیده است که پس از ظهور، توسط خود آن حضرت روشن خواهد شد.

از آن چه گذشت، به خوبی روشن شد، که علل شناخته شده و علل ناشناخته یاد شده، هیچ کدام قابل تغییر نیست تا بتوان به وسیله آن، زمینه ظهور را ایجاد و یا دگرگون نمود.

آری تنها بی توجهی و بی وفایی شیعیان، قابل تغییر است که آن را هم می توان در قالب وظیفه دعا و انتظار فرج که ـ پس از این در دیدگاه چهارم بدان خواهیم پرداخت ـ درمان و در ایجاد زمینه ظهور گامی برداشت.

دیدگاه چهارم

احادیث و اخبار رسیده از ان حکایت دارد که همان گونه که مردم در عصر حضور دیگر ائمه نسبت به امام حاضر وظایفی بر عهده داشته و ادا می کردند، در عصر غیبت نیز، افزون بر تکالیف عمومی، در خصوص مسأله غیبت وظایفی بر دوش دارند و باید ضمن وصول به اجرا و ثواب گام هایی نیز در زمینه ظهور بردارند.

وظایف عصر غیبت

با توجه به مجموع روایات، وظایف زیر استنباط می شود:

الف: صبر

در روایتی امام رضا علیه السلام می فرماید:

ما احسن الصبر و انتظار الفرج، اما سمعت قول الله تعالی «فارتقبوا انی معکم رقیب».⁽¹⁹⁾ و قوله عزوجل: «فانتظروا انی معکم من المنتظرین،⁽²⁰⁾ فعلیکم بالصبر، فانه انما یجیی ء الفرج علی الیأس و قد کان الذین من قبلکم اصبر منکم».⁽²¹⁾

انتظارم». همانا فرج پس از ناامیدی می آید و کسانی که قبل از شما بودند صبورتر از شما بودند.

تعبیر «علیکم بالصبر» صراحت دارد، در این که وظیفه شیعیان در عصر غیبت، صبر بر فراق است.

ب: انتظار

هر چند از روایت بالا وظیفه انتظار نیز به خوبی معلوم می شود، ولی درباره انتظار باید گفت: پیامبر و ائمه اطهار با تأکید بسیار بر این امر پای فشرده اند؛ در روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله می خوانیم که فرمود: «افضل اعمال امتی انتظار الفرج».⁽²²⁾ برترین اعمال امت من انتظار فرج است. علی علیه السلام در پاسخ کسی که از وی پرسید: «ای الاعمال احب الی اللّه عزوجل؟» فرمود: «انتظار الفرج».⁽²³⁾ کدام عمل نزد خداوند محبوب تر است. فرمود: انتظار فرج. در روایت دیگری امام صادق علیه السلام می فرماید:

«اقرب ما یکون العبد الی اللّه عزوجل و ارضی ما یکون عنه اذا افتقدوا حجة اللّه فلم یظهر لهم و حجب عنهم فلم یعلموا بمکانه... فعندها فلیتوقعوا الفرج صباحا و مساءً».⁽²⁴⁾

شام منتظر فرج او باشند.

پر واضح است که انتظار بر دو قسم است:

انتظار تکوینی

انتظار تشریعی

در انتظار تکوینی، منتظر بودن بیش تر به شکل منفی و همراه با سستی صورت می گیرد، اما انتظار تشریعی، پویا و همراه با علم و عمل است. مؤید این سخن، کلام امام سجّاد( علیه السلام ) است که می فرماید:

«المنتظرون لظهوره افضل اهل کل زمان، لان اللّه تعالی ذکره، اعطاهم من العقول و الافهام و المعرفة ما صارت به الغیبة عند هم بمنزلة المشاهدة، و جعلهم فی ذلک الزمان بمنزلة المجاهدین بین یدی رسول اللّه صلی الله علیه و آله بالسیف، اولئک المخصلون حقا، و شیعتنا صدقا، و الدعاة الی دین اللّه سرا و جهرا».⁽²⁵⁾

راستین و دعوت کنندگان به دین خدا در پنهان و آشکارند.

منتظر واقعی در بعد علمی، آن چنان معرفتی دارد که غیبت برای او همانند مشاهده است؛ یعنی در شناخت امام زمان خود، شک و تردید ندارد و در بعد عملی آشکارا و نهان به دعوت و تبلیغ مشغول است.

اگر منتظر منفی دست بر دست می گذارد و به بهانه این که کاری از ما ساخته نیست و کاری برای زمینه سازی ظهور نمی کند، منتظر مثبت شب و روز بر علم و معرفت و عمل خود می افزاید، خود را آماده ظهور می نماید، و تلاش دارد تا خود را از سنخ منتظر کند.

چکیده سخن آن که در انتظار مثبت ایمان به غیب، گرایش به عدالت، تنفر از ظلم، اعتراف به حق و دعوت به خیر و صلاح نهفته است.

ج: دعا

در برخی روایات عمده ترین وظیفه عصر غیبت را دعا دانسته اند؛ از جمله در توقیع اسحاق بن یعقوب که به وسیله محمد بن عثمان دریافت شده است، فرمود: «و اکثروا الدعاء بتعجیل الفرج، فان ذلک فرجکم».⁽²⁶⁾

این دعا شرایطی دارد، که پس از این بدان خواهیم پرداخت.

د: انقطاع

در روایتی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که فرمود: «ان هذا الامر لایأتیکم الا بعد ایاس... همانا این امر (ظهور مهدی (عج) نمی آید شما را مگر پس از ناامیدی».⁽²⁷⁾ و در روایت دیگری از امام رضا علیه السلام می فرماید «فانه انما یجیی ء الفرج علی الیأس و قد کان الذین من قبلکم اصبر منکم».⁽²⁸⁾ همانا فرج پس از ناامیدی می آید و کسانی که پیش از شما بودند صابرتر از شما بودند.

این بدان معنا است که تا بشریت چشم امید به قدرت های غیرالهی داشته باشد، عطش عدالت مهدوی در او وجود ندارد و آن گونه که بایسته و شایسته است، مهدی جو و مهدی خواه نخواهد بود.

با توجه به آن چه گذشت، می توان گفت: دیدگاه چهارم بیش از بقیه نظریه ها قابل پذیرش است؛ لذا آن را در بخش دوم مورد بررسی بیش تر قرار می دهیم.

شیطان، موسى را ملاقات کرد و به حضرت عرضه داشت: اى موسى! تویى آن انسانى که خداوند مهربان تو را به رسالت برگزیده و بى‏واسطه با تو سخن مى‏گوید، روى این حساب از آبروى فوق‏العاده‏ اى برخوردارى، من یکى از مخلوقات خدایم و گناهى را مرتکب شدم و علاقه دارم از آن گناه به درگاه حضرت حق توبه کنم!! به پیشگاه محبوب عالمیان واسطه شو تا توبه‏ام را بپذیرد.
موسى بزرگوار قبول کرد، از خداوند مهربان درخواست کرد: الهى! توبه‏اش را بپذیر.
خطاب رسید: موسى! خواسته‏ات را قبول کردم، به شیطان امر کن به قبر آدم سجده کند، چرا که توبه از گناه، جبران عمل فوت شده است.
موسى، ابلیس را دید و پیشنهاد مقصود خلقت را به او گفت. سخت عصبانى و خشمگین شد و با تکبّر گفت: اى موسى! من به زنده او سجده نکردم، توقّع دارى به‏ مرده او سجده کنم!!
سپس گفت: اى موسى! به خاطر این که به درگاه حق جهت توبه من شفاعت کردى بر من حق‏دار شدى، به تو بگویم که در سه وقت مواظب ضربه من باش که هرکس در این سه موضع، مواظب من باشد از هلاکت مصون مى‏ماند.
1- به هنگام خشم و غضب، مواظب فعالیت من باش که روحم در قلب تو و چشمم در چشم تو است و همانند خون در تمام وجودت مى‏چرخم، تا به وسیله تیشه خشم، ریشه‏ات را برکنم.
2- به وقت قرار گرفتن در میدان جهاد، متوجّه باش که در آن وقت من مجاهد فى سبیل اللّه را به یاد فرزندان و زن و اهلش انداخته، تا جایى که رویش را از جهاد فى اللّه برگردانم!
3- بترس از این که با زن نامحرم خلوت کنى که من در آنجا واسطه نزدیک کردن هر دو به هم هستم!
در این داستان عجیب، شیطان به سه برنامه خطرناک اشاره دارد: شهوت، غضب و حرص.
در هر صورت باید گفت: بدون شک، فرار انسان از جهاد، ریشه‏اى جز حرص به دنیا ندارد و امتناع ابلیس از سجده به آدم منشأى غیر حسد نمى‏تواند داشته باشد و این حسد، درب بسیار بزرگى است که شیطان با ورودش، قدرت تسخیر قلب را پیدا مى‏کند

دادستان دیوان «ایالات متحده» در یکى از مقالات خود مى‏گوید: «اساسى‏ترین اختلافات، میان قانون و مذهب قرار دارد. در غرب حتى در آن کشورهایى که عقیده محکمى به جدایى مذهب از سیاست ندارند، سیستم قانونى را یک موضوع دنیوى مى‏دانند، که در آن مقتضیات وقت رُل بزرگى بازى مى‏کند، البته نفوذهاى مذهبى در تشکیل قوانین خیلى مؤثر و قوى بوده‏اند.

قانون عبرانى «پنتاتوک» که پنج کتاب اول تورات است، تعلیمات مسیح و قوانین کلیسایى، هر کدام کمکى به فکر قانونى ما کرده‏اند، در ازمنه پیش غیر معمول و غیر عادى نبود که سیاستمداران با نفوذ؛ قضات و قانون‏گذاران را از میان مشایخ کلیسا انتخاب کنند؛ ولى با همه اینها، قانون باز به صورت یک امر دنیوى باقى مانده است.

مجالس مقنّنه براى وضع قانون، و دادگاه‏ها براى اجراى آن به وجود آمده است، و این‏ها تأسیسات این جهان به شمار مى‏آیند که با دولت سرو کار دارند و مسئول آن مى‏باشند، نه با کلیسا و مذهب، از این رو قانون ما در آمریکا تکالیف‏ مذهبى معین نمى‏کند؛ بلکه در حقیقت هشیارانه آن را حذف مى‏کند، (ملت‏هاى اسلامى و زمامدارانشان که دچار تقلید کورکورانه‏اند عبرت بگیرند).

قانون در آمریکا فقط یک تماس محدودى با اجراى وظایف اخلاقى دارد، در حقیقت یک شخص آمریکایى در همان حال که ممکن است یک فرد مطیع قانون باشد، ممکن است یک فرد پست و فاسدى هم از حیث اخلاق باشد؛ ولى بر عکس آن در قوانین اسلامى سرچشمه و منبع قانون، اراده خداست.

این قانون و این اراده الهى تمام مؤمنین را جامعه واحدى مى‏شناسد، گرچه از قبایل و عشایر گوناگون تشکیل یافته و در مواضع و محل‏هاى دور و مجزّاى از یک دیگر واقع شده باشند. در اینجا مذهب نیروى صحیح و سالم، سوق دهنده جماعت مى‏باشد، نه ملیّت و حدود جغرافیایى. در اینجا خود دولت هم مطیع و فرمان‏بردار قرآن است، و مجالى براى قانون گذارى دیگرى باقى نمى‏گذارد، چه رسد به آنکه اجازه انتقاد و شقاق و نفاق بدهد.

به نظر مؤمنِ به اسلام، این جهان مانند دهلیزى است به جهان دیگر، که جهان بهتر باشد، و قرآن قواعد و قوانین و طرز سلوک افراد را نسبت به یک دیگر و نسبت به اجتماع آنها معین مى‏کند، تا آن تحوّل سالم را از این عالم به عالم دیگر تأمین نماید» .