براى بررسى متون منثور واقعه عاشورا ناگزیر از مطالعه آثار مکتوبى هستیم که تمام و یا قسمتى از آنها به گزارش گونه‏اى از وقایع قیام کربلا اختصاص یافته و رخدادهاى روز عاشورا را صحنه به صحنه و یا با مرورى کلّى و گذرا روایت کرده‏اند و گاه نیز به بررسى تحلیلى اهداف این قیام ماندگار و آثارى پرداخته‏اند که بر آن مترتّب بوده و هست و انگیزه الهى نهضت حسینى را مورد کند و کاو قرار داده‏اند.
کتب مقاتل از رایج‏ترین و مهم‏ترین منابعى به شمار مى‏روند که هر پژوهشگرى براى بررسى این حادثه خون نگار ناگزیر از مطالعه و بررسى آنها است و از همین رو با طرح کلّیاتى درباره مقتل و مقتل نگارى مى‏خواهیم محدوده این قلمرو تاریخى و ماتمى را مشخّص کنیم و سپس در بخشى از این قلمرو وسیع به بررسى متونى بپردازیم که به واقعه عاشورا و شهداى کربلا اختصاص دارند. بدیهى است نتیجه حرکت در چنین قلمرو کران ناپیدایى مى‏تواند در یک گزارش منقّح چندین هزار صفحه‏اى به شیفتگان مکتب عاشورا ارائه شود، ولى از عنوان این اثر مى‏توان دریافت که اوّلًا بخش عظیمى از این قلمرو که اختصاص به آثار منظوم عاشورایى دارد از محدوده این پژوهش فراتر است و ما پیش از این در «شکوه شعر عاشورا در زبان فارسى» «1» تفصیلًا به آن پرداخته‏ایم.

ثانیاً به خاطر حوصله تنگ این مقال- که حدّاکثر باید در چهارصد تا پانصد صفحه سامان یابد- ناگزیریم در بررسى تنون منثور نیز به سراغ آثارى برویم که مشخّصاً تفکّر و برداشت خاصّى از این رویداد ماندگار را بیان مى‏کنند و به تعبیر دیگر، نماینده قرائت خاصّى از فرهنگ عاشورا به شمار مى‏روند.

1. معانى لغوى مقتل‏
در کتب لغت، معانى مختلفى را براى «مقتل» ذکر کرده‏اند:
الف: محلّ قتل، جاى کشتن، کشتارگاه، قتلگاه.
ب: جایى از بدن انسان یا حیوان که هرگاه ضربتى بدان وارد شود، شخص کشته گردد، مانند شقیقه.
ج: کتابى که درباره وقعه کربلا تألیف شده. «1»
درباره معناى سومى که مرحوم دکتر محمّد معین در فرهنگ فارسى از اصطلاح «مقتل» به دست داده‏اند، ذکر این مطلب ضرورى است که موضوع برخى از مقاتل ربطى به حادثه عاشورا ندارد و این امر نشان مى‏دهد که در عرف مقتل‏نگارى به هر گزارش مکتوبى که حاوى مطالبى پیرامون قتل و یا شهادت یکى از شخصیّت‏هاى مطرح در تاریخ اسلام باشد، مقتل مى‏توان گفت.
علّامه شیخ آقا بزرگ تهرانى در «الذّریعه» از چهارده مقتل نام مى‏برد که داراى عنوان مشترک «مقتل امیرالمؤمنین» (ع) اند که به قلم علماى بزرگ اسلامى نگارش یافته و چگونگى شهادت امیر مؤمنان على (ع) را مورد بررسى قرار داده‏اند. «2» نیز به اسامى کتبى برمى‏خوریم که از عناوین آنها مى‏توان به موضوعى که مورد عنایت نویسندگان آنها بوده، پى برد، براى نمونه:
«مقتل اولاد مسلم» از شیخ حسین عصفورى؛ «مقتل حجر بن عدى» از ابى مخنف و دو مقتل دیگر با همین عنوان از نصر بن مزاحم کوفى و هشام کلبى؛ «مقتل الحسن بن على» (ع) از ابى مخنف؛ «مقتل رشید و میثم و جویریّة بن مسهّر» از هشام کلبى و «مقتل زید الشّهید و تواریخه» از محمّد على هبة الدّین شهرستانى؛ که به زبان عربى‏اند و «مقتل سادات» از ابى القلم المولوى صغیر حسن ملقّب به شمس الهندى در دو جزء به زبان اردو، و «مقتل نامه» از نصیرالدّین به زبان فارسى که چند و چون آن براى ما مشخّص نیست و مؤلّف الذّریعة نام این اثر را از فهرست بنگال استخراج کرده است، «3» ولى در ادب فارسى معنایى که از مقتل به ذهن‏ متبادر مى‏گردد ارتباط تامّ و تمام با وقایع عاشورا دارد و نظر مرحوم دکتر معین در معناى سوم مقتل در میان پارسى زبانان از دیرباز مورد عنایت بوده است.
2. پیشینه مقتل‏نگارى در زبان عربى و فارسى‏
1- 2. مقتلِ ابوالقاسم اصبغ بن نباته مجاشعى تمیمى حنظلى:
مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانى، از این صحابه خاص امیر مؤمنان على (ع) به عنوان اوّلین مقتل نگار یاد مى‏کند و درباره او مى‏نویسد: «اقول والظّاهر انّه اوّل من کتب مقتل الحسین و کتابه اسبق کتب المقاتل»، «1» و برخى از محقّقان از ابومخنف لوط بن یحیى ازدى غامدى به عنوان نخستین مقتل‏نگار عاشورا یاد کرده‏اند که هم عصر با امام جعفر صادق (ع) بوده است «2» که قدمت زمانى اصبغ بن نباته بر او نیازى به توضیح ندارد.
بسیارى از محقّقان از جمله مؤلّف «روضات الجنّات» روضة الشّهداى ملّاحسین واعظ کاشفى (متوفاى 910 ه. ق) را به عنوان اوّلین مقتل پارسى معرّفى کرده‏اند «3» ولى بطلان این نظر بر اهل تحقیق پوشیده نیست؛ زیرا در قدمت زمانى برخى از متون منثورى که به نقل و بررسى وقایع عاشورا پرداخته‏اند، تردیدى وجود ندارد و در پیشینه نثر فارسى مى‏توان عناوین این آثار و موضوعاتى را که درباره حادثه کربلا نگاشته‏اند، به روشنى نشان داد و ما از آنها در اینجا به خاطر اهمیّتى که دارند به صورت گذرا یاد مى‏کنیم: 2- 2. ترجمه تاریخ طبرى:
مرحوم ملک الشعراى بهار از چهار کتاب زیر به عنوان قدیم‏ترین نثر فارسى یاد کرده‏اند که سومین آنها مورد استفاده ماست و ما به خاطر اهمیّت موضوع آنها را نقل مى‏کنیم:
الف- مقدمه شاهنامه ابومنصورى‏
ب- ترجمه تفسیر طبرى‏
ج- ترجمه تاریخ طبرى، که در سنه 356 هجرى به امر امیر ابوصالح منصور بن نوح سامانى که بر زبان ابى الحسن الفایق الخاصّة پیغام فرستاد سوى ابو على محمّد بن محمد البلعمى الوزیر، و وى آن را به پارسى درى برگردانید. این کتاب هم در غایت فصاحت و سادگى است.
د- حدود العالم من المشرق الى المغرب. «1»
3- 2. ترجمه «الفتوح» ابن اعثم (م 314 ه):
از محمد بن احمد مستوفى هروى، محقق سده ششم هجرى که از آن به نام‏هاى: فتوحات الشّام و تاریخ فتوح نیز یاد کرده‏اند. «2»
4- 2. مقتل الشّهداء:
تألیف شاعرى با تخلّص «عاصى» به زبان فارسى با تاریخ کتابت 887 ه. ق مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانى ضمن معرّفى این مقتل فارسى مى‏نویسد: فیظهر انّه مقدّم على «روضة الشهداء» للکاشفى المتوفّى سنة 910 ه. ق. «3»
5- 2. مقتل الشّهداء:
تألیف ابو المفاخر رازى به زبان فارسى که بارها مورد استفاده ملّاحسین واعظ کاشفى قرار گرفته و در روضة الشهداء از آن یاد کرده است. مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانى درباره این مقتل مى‏نویسند: ینقل عنه فى روضة الشّهداء کثیراً لا سیّما من منظوماته منها نظم رجز قاسم بن الحسن (ع) و منها نظم قول اهل الکوفة فى کتبهم الى الحسین (ع). «4»
6- 2. مقتل نور الائمّة:
تألیف ابو المؤیّد خوارزمى که ملّاحسین واعظ کاشفى در تألیف روضة الشّهداء از مطالب آن سود جسته است ولى تاریخ تألیف آن براى نگارنده این سطور مشخّص نشد. «5»
بر این اساس در قدمت زمانى این پنج اثر منثور پارسى- که کلًاّ و یا بخش‏هایى از آنها به روایت حادثه کربلا اختصاص دارد- بر «روضة الشّهداء» تردیدى وجود ندارد.

هرگاه صفات امام زمان علیه السّلام را بررسی کنیم چیزی جز مهربانی و عطوفت نمی بینیم امامی که مهربان تر از پدر و مادر توصیف شده است، اما یکی از القاب ایشان "منتقم" است. حال در این نوشتار به بررسی چرایی انتقام گرفتن حضرت می پردازیم.

آرامش بشر در سایه عدل مهدوی
هدف امام زمان علیه السّلام از ظهور و قیام، برپایی عدالت جهانی و حاکمیت قرآن و اسلام در جهان است، تا در پرتو قرآن بشر به آرامش کامل رسیده و به راحتی نردبان ترقی و کمال را طی کند، اما از ابتدای تاریخ ما شاهد زورگویی و ظلم و ستم طاغوت ها بوده ایم و همیشه عده ای هستند که به هیچ وجه حاضر به پذیرش حق و عدالت نیستند و حاضرند تمام انسانها را قربانی امیال نفسانی خود کنند، مانند اسرائیل در این زمان که هیچ منطق و قانونی را نمی پذیرد و منطقش فقط کشتار است، حال امام مهربانی ها که برای هدایت بشر و آرامش و عدالت جهانی قیام می کند چاره ای جز مبارزه و جنگ با این ستمگران دارد؟
افزایش ظلم های تاریخ
امامی که آگاه و عالِم به ظلم های تاریخ است و دشمنان خدا مادر مظلومه اش را به طور وحشیانه اى بین در و دیوار فشار داده و محسن اش را سقط کردند و در نهایت این بانوی بزرگوار 75 (یا 95)روز بعد از رحلت پدر، دنیا را با دلى آزرده و جراحاتى بسیار ترک کردند و پس از آن حرمت شکنى دردناک، فاجعه ها وحشتناک و وحشتناک تر مى شود و اهل بیت علیهم السّلام و پیروانشان در روزگار ستم و فشار به سر برده و یکى پس از دیگرى مظلومانه به شهادت نائل مى گردند و در روز عاشورا فاجعه به اوج رسیده و اهل بیت پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه وآله و شیعیان مخلصشان از طفل شیرخوار تا پیر هفتاد سال مورد هجوم واقع مى شوند و گناهشان جز احیای قرآن نبود. مسلما این ستمگرى ها ادامه دارد تا قیام قائم آل محمد(عج) و هر روز با رنگ هاى مختلفى جلوه گرى نموده و فاجعه اى وحشتناک رخ مى دهد. و ظلم و فساد در عالم فراگیر مى شود.
امام غائب تکمیل کننده اهداف عاشورا
احترام خون انسانها و حرمت قتل نفس از مسائلى است که همه شرایع آسمانى و قوانین بشرى در آن هم عقیده اند، و آن را یکى از بزرگترین گناهان مى شمرند، ولى اسلام اهمیت بیشترى به این مساله داده است تا آنجا که قتل یک انسان را همانند کشتن همه انسانها شمرده
از مجموعه سخنان امام حسین علیه السلام اهداف والاى نهضت عاشورا به خوبى روشن مى شود که احیاى قرآن، احیاى سنت نبوى و سیره علوى، از بین بردن کج رویها، حاکم ساختن حق، حاکمیّت بخشیدن به حق پرستان، از بین بردن سلطه استبدادى حکومت ستمگران، تأمین قسط و عدل در عرصه هاى اجتماعى و اقتصادى و... از جمله آنهاست.
یقیناً، پیش از ظهور و مقارن با آن، ستمگران خون ریزى بر دنیا حاکم اند که از هیچ جنایتى فرو نمى گذارند. حال، امامى که قیام مى کند، در برابر این همه کج روى ها و بیدادگرى ها، چگونه برخورد کند، تا جهان را پر از عدل و داد سازد؟ بى تردید، گروه هاى معاندى که دست شان به خون بشریّت آلوده است و حق مردم را غصب کرده اند و یا پست و مقامشان به خطر افتاده، در مقابل حرکت اصلاح گرانه و نهضت امام، ایستادگى مى کنند. بنابراین، امامى که قیام مى کند و مأموریّت تشکیل حکومت جهانى اسلام را دارد، ناگزیر از جنگ خواهد بود.
حق خونخواهی در قرآن
در سوره مبارکه اسراء آیه 33 می خوانیم: «وَ لا تَقْتلوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّه إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ مَنْ قتِلَ مَظْلوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سلْطاناً فَلا یسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّه کانَ مَنْصوراً »؛ و کسى را که خداوند خونش را حرام شمرده به قتل نرسانید، جز به حق، و آن کس که مظلوم کشته شده براى ولیّش سلطه (حق قصاص) قرار دادیم، اما در قتل اسراف نکند، چرا که او (ستم دیده) مورد حمایت است.
احترام خون انسانها و حرمت قتل نفس از مسائلى است که همه شرایع آسمانى و قوانین بشرى در آن هم عقیده اند، و آن را یکى از بزرگترین گناهان مى شمرند، ولى اسلام اهمیت بیشترى به این مساله داده است تا آنجا که قتل یک انسان را همانند کشتن همه انسانها شمرده و در سوره مائده آیه 32 می فرماید: «...مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعاً...»؛ هر کس انسانى را بدون ارتکاب قتل یا فساد در روى زمین بکشد چنان است که گویى همه انسانها را کشته است.
اسلامی که کشتن یک انسان بی گناه را همانند کشتن همه انسان ها می داند، حق قصاص را برای ولیّ دم قرار داده و می فرماید: «وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً» (سلطه: قصاص قاتل)
در روایات، یکی از مصادیق "ولیّ" در آیه مورد نظر، حضرت مهدی (عج) بیان شده است؛ چرا که انتقام همه مظلومان عالم به خصوص جد عزیزش، امام حسین علیه السلام را خواهد گرفت.
امام زمان علیه السلام عهده دار تمام خون هایی است که به ناحق در طول تاریخ ریخته شده است و در زمان ظهور با ایجاد عدالت و پایان دادن به جریان ظلم، انتقام مظلومان جهان را خواهد گرفت و مظلوم ترین فردی که در عالم کشته شده است، حضرت سیدالشهداء علیه السلام است از این رو امام مهدی علیه السلام خونخواه و منتقم خون امام حسین علیه السلام است
امام محمد باقر علیه السلام در تفسیر این آیه فرمود : منظور آیه از «قتِلَ مَظْلُوماً» امام حسین علیه السلام می باشد؛ زیرا آن بزرگوار مظلومانه شهید شد و ما امامان خونخواه آن حضرت هستیم. هنگامی که قائم ما خاندان قیام کند خون امام حسین علیه السلام را طلب خواهد کرد.
و نیز در روایات آمده است وقتی امام زمان علیه السلام و یارانش قیام کنند، شعار انقلابشان این خواهد بود: «یا لثارات الحسین» یعنی ما آمده ایم انتقام خونی که از امام حسین علیه السلام ریخته شد را بگیریم. این جمله اشاره به این معنا دارد که هنگام انتقام خون پاک امام حسین علیه السلام فرا رسیده است، کسانى که مى خواهند از دشمنان آن حضرت انتقام خون به ناحقّ ریخته حجّت الهى را بگیرند مهیا شوند.
چه اشخاصی به دست منجی موعود کشته می شوند
حال این سوال پیش می آید که قاتلان امام حسین علیه السلام که هم اکنون در قعر جهنم هستند چگونه امام زمان علیه السلام از آنها انتقام می گیرد؟
در پاسخ باید گفت در روایات داریم که قاتلان ائمه علیهم السلام جزء رجعت کنندگان هستند و آنها را از قبرها بیرون آورده و قصاص می کنند، نکته بعدی این که هر کس در همان زمان با امام به جنگ برخیزد و راضی به کار قاتلان باشد شریک جرم آنان است، همچنانکه در حدیث می خوانیم از امام رضا علیه السلام سؤال کردند آن افرادی که امام حسین علیه السلام را کشتند، نیستند که از آنها انتقام بگیرند و نیز در قرآن می خوانیم نباید گناه دیگری را به گردن فرد دیگری انداخت! امام رضا علیه السلام فرمودند: هر کسی در عصر ظهور راضی باشد به کاری که یزید و یزیدیان با امام حسین علیه السلام انجام دادند، همچون کسى است که آن را انجام داده باشد، و اگر کسى در مشرق کشته شود و کس دیگر در مغرب بدان قتل راضى باشد، شخص راضى هم پیش خدا شریک قاتل است. و البته قائم علیه السلام هم وقتى که خروج کرد آنان را بوسیله رضایت به فعل پدرانشان مى کشد.
دانستیم امام زمان علیه السلام عهده دار تمام خون هایی است که به ناحق در طول تاریخ ریخته شده است و در زمان ظهور با ایجاد عدالت و پایان دادن به جریان ظلم، انتقام مظلومان جهان را خواهد گرفت و مظلوم ترین فردی که در عالم کشته شده است، حضرت سیدالشهداء علیه السلام است از این رو امام مهدی علیه السلام خونخواه و منتقم خون امام حسین علیه السلام است.

حقایقی مهم در مورد سیّدالشهدا (ع)

اگر معارف و احادیث ناب اسلامی را در مورد امام حسین (ع)  مورد واکاوی قرار دهیم، حقایق و لطایف بلندی در مورد آن حضرت آشکار می‌شود؛ این حقایق را می‌توان در پنج بخش دسته‌بندی کرد که در این بخش به تشریح آن می‌پردازیم.

حقیقت اول: دعاهای عارفانه از امام حسین (ع)  

متخصصان مسائل الهی اگر بخواهند سخنان ملکوتی و عرفانی حضرت سیدالشهداء (ع) را سال‌ها برای مردم شرح و تفسیر کنند، تمام­شدنی نیست.

من امروز با یکی از عاشقان معارف الهی صحبت می‌کردم و به ایشان عرض کردم که سخنان حضرت سیدالشهدا (ع) که به عنوان دعا معروف است، فقط دعا نیست، بلکه از قوی‌ترین معجزات روح الهی یک انسان در بستر تاریخ حیات عالم هستی و نه فقط عالم انسانی است؛ یعنی اگر خداوند به تمام ملائکه خطاب می‌کرد که جمیع شما چنین سخنان و جملاتی را از نزد خود بیان کنید، ملائکه اعلام عجز می‌کردند، دلیلش هم آیات سوره مبارکه بقره است. هنگامی که پروردگار عزیز عالم، داستان خلقت انسان را با ملائکه در میان گذاشت، واقعیت‌هایی میان پروردگار و ملائکه رد و بدل شد و در پایان، ملائکه به پروردگار عالم عرضه داشتند: تو منزه از هر عیب و نقص هستی و ما نسبت به حقیقت و واقعیت جاهل هستیم و دانش ما به همان مقداری است که تو به ما عنایت کرده‌ای.

(لا عِلْمَ لَنا إِلاَّ ما عَلَّمْتَنا)^[1]

ملائکه با این مقدار از دانش، از آوردن خواستة خدا که فرمود از این اسماء به من خبر دهید، اعلام عجز ‌کردند.

اما امام حسین (ع)  تمام عمر شریف‌شان را در راه دعوت مردم به سوی پروردگار متعال سپری کردند؛ این دعوت در قالب دعاهایی بود که انسان‌های عادی از درک آن عاجزند. یکی از این دعاها، دعای حضرت امام حسین (ع)  در روز عرفه است. نکتة لطیف و ظریف آن است که با این‌که پیامبر اسلام (ص) و امیرالمؤمنین (ع)  می‌توانستند این معارف را بیان کنند، اما خداوند اراده کرده بود که این معارف بلند عرفانی از مجرای سیدالشهدا (ع) به مردم برسد و این دعا بر زبان مبارک امام حسین (ع) جاری شود.

آن حضرت، علاوه بر دعاها و اذکار، اعمال دیگری نیز چون امر به معروف و نهی از منکر، بیان احکام، معارف الهی و دعوت مردم به سوی حق تعالی را نیز بیان ‌نموده‌اند.

ایشان در روزهایی که به کربلا تشریف آورده بودند نیز از ذکر الهی غافل نبودند. مهم‌ترین ذکر حضرت در سرزمین کربلا بیداری وجدان‌های خفته بود. در این ایام همواره به سوی لشکریان دشمن می‌رفت وآنان را با گفتار محبّت‌آمیز به سوی حق هدایت می‌کرد. این ذکر مهم تا آخرین لحظات عمر شریف‌شان ادامه داشت. پس از آن‌که تمام یاران و اصحاب حضرت به شهادت رسیدند، خطاب به دشمنان دین فرمود: «هنوز درهای توبه به روی شما باز است، به درگاه الهی توبه کرده و از کشتن من صرف‌نظر کنید.»^[2]؛ سپس این جمله تاریخی را به زبان آوردند:

«هَل مِن ناصِرٍ یَنصُرُنی؛ آیا کسی هست که مرا یاری کند!»^[3]

در این هنگام، عمر بن سعد دستور داد طبل و شیپورها را با صدای بلند بزنند تا صدای پرفروغ حق در میان صداهای باطل گم شده و به گوش لشکر دشمن نرسد.^[4]

امروزه نیز ماهواره‌ها و سایت‌های اینترنتی نقش طبل و شیپورهای دشمن را بازی می‌کنند؛ آنان سعی دارند با راه‌‌اندازی کانال‌ها و سایت‌های ضد دینی و غیراخلاقی و القاء شبهات دینی، ارزش‌ها و کرامات انسانی را لگدمال کرده تا صدای حق و حقیقت به گوش جهانیان نرسد.

تجلی اوج معرفت الهی در دعای عرفه و واقعة عاشورا

امام حسین (ع)  در اوج معرفت الهى قرار دارند و تمام اولیاى الهى و سالکان طریق الى الله باید در مکتب ایشان زانو بزنند و درس عشق و معرفت بیاموزند، باشد که از برکت و نور قدسى آن حضرت (ع)  بهره‌اى ببرند و توشه‌اى بیندوزند.

ایشان (ع)  در دعاى عرفه مى‌فرماید:

«أَنْت الّذی أَشرقت الأَنوار فی قُلوبِ أُولیائکَ حتّى عَرَفُوک  و وحّدوک، وأنتَ الّذی أزلْتَ الأغیارَ عن قلوبِ أحبّائِک حتّى لم یُحِبُّوا سِواکَ، و لم یلجَؤا إلى غیرِک؛ بارالها! تو نور ]ایمان[ را در دل‌هاى دوستدارانت تاباندى تا این‌که تو را شناخته و به یکتایى‌ات اقرار کردند. ]بارالها![ تو بیگانگان را از دل‌هاى دوستدارانت راندى تا غیر تو را دوست نداشته باشند و به کسى جز تو پناه نجویند.»^[5]

در روز عاشورا هنگامى‌که فرزند با عظمت امام حسین (ع)  حضرت على اکبر (ع)  از پدر اذنِ مبارزه و جهاد طلبید، حضرت (ع)  بدون هیچ درنگى به او اجازه‌ى جهاد دادند^[6]. به طور یقین، تنها کسانى که فقط خداوند سبحان را مى‌بینند و رضایت او را مدّ نظر دارند، لحظه‌ای درنگ نمى‌کنند و تمام دارایى خود را بدون هیچ چشم‌داشتى فداى معبود حقیقى مى‌کنند.

اگر در دل امام حسین (ع) بجز حبّ و دوستى خداوند، دوستى غیر او جاى داشت هرگز نمى‌توانستند در آن لحظات سخت و سنگین عاشورا دست به چنین فداکارى عظیمى بزنند و صحنه‌هایى از عشق و شور بیافرینند که در تمام تاریخ بى‌نظیر است. هیچ حجاب و پرده‌اى میان امام حسین (ع)  و خدای سبحان وجود نداشت و ایشان (ع)  بجز خداوند، هیچ چیز دیگرى را نمی‌دیدند.

امام حسین (ع)  آثار و مظاهر این مقام معرفت را در مرحلة‌ عمل در صحراى کربلا به بهترین وجه نمایان کردند و درس ایثار، عشق و معرفت را به جهانیان آموختند. در روز عاشورا تمام ملائکه، جنّیان و قدرت‌هاى عالم گرد آمدند، تا ایشان (ع)  را یارى دهند، امّا آن حضرت به همه جواب رد مى‌دهند و فقط رضایت محبوب را مى‌نگرند و به محضرش عرض مى‌کنند:

«صَبراً على قَضائِک یا ربّ! لا إله سِواک یا غیاثَ المسُتغیثین؛ بارالها! صبر مى‌کنم بر قضاى تو، خدایى جز تو نیست، اى فریادرس گرفتاران! »^[7]

پی نوشت ها:

[1]. بقره (2): 32؛ «ما را دانشی جز آنچه خودت به ما آموخته‌ای نیست.»

[2]. ینابیع المودّة:3/79؛ مقتل الحسین7 (مقرم):275. همچنین برای اطّلاع بیشتر به کتاب بحارالأنوار:45/51 مراجعه نمایید.

[3]. وقعة الطف: 29: «ثم نادى(الامام الحسین7) برفیع صوته: هل من ناصر ینصرنی، هل من معین یعیننی؟»

[4]. بحارالأنوار:45/8.

[5] . بحارالأنوار:95/ 226.

[6] . اللهوف: 67.

[7] . موسوعة کلمات الإمام الحسین7: 615 .

در این قسمت،حوادثی را که در ارتباط با نهضت عاشورا در شام،مدینه،کوفه،مکه،کربلا و...به ترتیب زمانی اتفاق افتاده است،می آوریم:

15 رجب 60 هجری:مرگ معاویه در شام و نشستن یزید به جای پدر.

28 رجب 60:رسیدن نامه یزید به والی مدینه مبنی بر بیعت گرفتن از حسین «ع »ودیگران.

29 رجب 60:فرستادن ولید،کسی را سراغ سید الشهدا و دعوت به آمدن برای بیعت،دیدار امام حسین «ع »از قبر پیامبر و خدا حافظی،سپس هجرت از مدینه،همراه بااهل بیت و جمعی از بنی هاشم.

3 شعبان 60:فرستادن ولید،کسی را سراغ سید الشهدا و دعوت به آمدن برای بیعت،دیدار امام حسین «ع »از قبر پیامبر و خداحافظی،سپس هجرت از مدینه،همراه با اهل بیت و جمعی از بنی هاشم.

ورود امام حسین «ع »به مکه و ملاقاتهای وی با مردم.

10 رمضان 60:رسیدن نامه ای از کوفیان به دست امام،توسط دو نفر از شیعیان کوفه.

15 رمضان 60:رسیدن هزاران نامه دعوت به دست امام،سپس فرستادن مسلم بن عقیل به کوفه برای بررسی اوضاع.

5 شوال 60:ورود مسلم بن عقیل به کوفه،استقبال مردم از وی و شروع آنان به بیعت.

11 ذی قعده 60:نامه نوشتن مسلم بن عقیل از کوفه به امام حسین و فراخوانی به آمدن به کوفه.

8 ذی حجه 60:خروج مسلم بن عقیل در کوفه با چهار هزار نفر،سپس پراکندگی آنان از دور مسلم و تنها ماندن او و مخفی شدن در خانه طوعه.تبدیل کردن امام حسین «ع »

حج را به عمره در مکه،ایراد خطبه برای مردم و خروج از مکه همراه با 82 نفر از افرادخانواده و یاران به طرف کوفه. دستگیری هانی،سپس شهادت او.

9 ذی حجه 60:درگیری مسلم با کوفیان،سپس دستگیری او و شهادتش بر بام دار الاماره کوفه،دیدار امام حسین با فرزدق در بیرون مکه.

ذی حجه 60:بر خورد امام حسین «ع »با حر و سپاه او در منزل «شراف ».

ذی حجه 60:دریافت مجدد خبر شهادت مسلم بن عقیل و قیس بن مسهر در منزل «عذیب الهجانات ».

2 محرم 61:ورود امام حسین «ع »به سرزمین کربلا و فرود آمدن در آنجا.

3 محرم 61:ورود عمر سعد به کربلا،همراه چهار هزار نفر از سپاه کوفه و آغازگفتگوی وی با امام برای وادار کردن آن حضرت به بیعت و تسلیم شدن.

5 محرم 61:ورود شبث بن ربعی با چهار هزار نفر به سرزمین کربلا.

7 محرم 61:رسیدن دستور از کوفه بر ممانعت سپاه امام از آب،ماموریت پانصدسوار دشمن بر شریعه فرات به فرماندهی عمرو بن حجاج.

9 محرم 61:ورود شمر با چهار هزار نفر به کربلا،همراه با نامه ابن زیاد به عمر سعد،مبنی بر جنگیدن با حسین «ع »و کشتن او،و آوردن امان نامه برای حضرت عباس «ع »و حمله مقدماتی سپاه عمر سعد به اردوگاه امام و مهلت خواهی امام برای نماز و نیایش در شب عاشورا.

10 محرم 61:درگیری یاران امام با سپاه کوفه،شهادت امام و اصحاب،غارت خیمه ها،فرستادن سر مطهر امام به کوفه، توسط خولی.

11 محرم 61:حرکت سپاه عمر سعد و نیز اسرای اهل بیت از کربلا به کوفه،پس ازآنکه عمر سعد بر کشته های سپاه خود نماز خواند و آنان را دفن کرد و اهل بیت را برشترها سوار کرده به کوفه برد.

1 صفر 61:ورود اسرای اهل بیت «ع »از کربلا به دمشق.

20 صفر:بازگشت اهل بیت «ع »از سفر شام به مدینه.

نوشته اند تا اصحاب زنده بودند،تا یک نفرشان هم زنده بود،خود آنها اجازه ندادند یک نفر از اهل بیت پیغمبر،از خاندان امام حسین،از فرزندان،برادر زادگان، برادران،عموزادگان به میدان برود.می گفتند آقا اجازه بدهید ما وظیفه مان را انجام بدهیم،وقتی ما کشته شدیم خودتان می دانید.اهل بیت پیغمبر منتظر بودند که نوبت آنها برسد.آخرین فرد از اصحاب ابا عبد الله که شهید شد،یکمرتبه ولوله ای در میان جوانان خاندان پیغمبر افتاد.همه از جا حرکت کردند.نوشته اند:«فجعل یودع بعضهم بعضا»شروع کردند با یکدیگر وداع کردن و خدا حافظی کردن،دست به گردن یکدیگر انداختن،صورت یکدیگر را بوسیدن.

از جوانان اهل بیت پیغمبر اول کسی که موفق شد از ابا عبد الله کسب اجازه کند، فرزند جوان و رشیدش علی اکبر بود که خود ابا عبد الله در باره اش شهادت داده است که از نظر اندام و شمایل،اخلاق،منطق و سخن گفتن،شبیه ترین فرد به پیغمبر بوده است.سخن که می گفت گویی پیغمبر است که سخن می گوید.آنقدر شبیه بود که خود ابا عبد الله فرمود:خدایا خودت می دانی که وقتی ما مشتاق دیدار پیغمبر می شدیم،به این جوان نگاه می کردیم.آیینه تمام نمای پیغمبر بود.این جوان آمد خدمت پدر،گفت:پدر جان!به من اجازه جهاد بده.در باره بسیاری از اصحاب،مخصوصا جوانان،روایت شده که وقتی برای اجازه گرفتن نزد حضرت می آمدند،حضرت به نحوی تعلل می کرد(مثل داستان قاسم که مکرر شنیده اید)ولی وقتی که علی اکبر می آید و اجازه میدان می خواهد، حضرت فقط سرشان را پایین می اندازند.جوان روانه میدان شد.

نوشته اند ابا عبد الله چشمهایش حالت نیم خفته به خود گرفته بود:«ثم نظر الیه نظر ائس » (1) به او نظر کرد مانند نظر شخص ناامیدی که به جوان خودش نگاه می کند. ناامیدانه نگاهی به جوانش کرد،چند قدمی هم پشت سر او رفت.اینجا بود که گفت:خدایا! خودت گواه باش که جوانی به جنگ اینها می رود که از همه مردم به پیغمبر تو شبیه تر است.جمله ای هم به عمر سعد گفت،فریاد زد به طوری که عمر سعد فهمید:«یابن سعد قطع الله رحمک » (2) خدا نسل تو را قطع کند که نسل مرا از این فرزند قطع کردی.بعد از همین دعای ابا عبد الله،دو سه سال بیشتر طول نکشید که مختار عمر سعد را کشت.پسر عمر سعد برای شفاعت پدرش در مجلس مختار شرکت کرده بود.سر عمر سعد را آوردند در مجلس مختار در حالی که روی آن پارچه ای انداخته بودند،و گذاشتند جلوی مختار.حالا پسر او آمده برای شفاعت پدرش.یک وقت به پسر گفتند:آیا سری را که اینجاست می شناسی؟وقتی آن پارچه را برداشت،دید سر پدرش است.بی اختیار از جا حرکت کرد.مختار گفت:او را به پدرش ملحق کنید.

این طور بود که علی اکبر به میدان رفت.مورخین اجماع دارند که جناب علی اکبر با شهامت و از جان گذشتگی بی نظیری مبارزه کرد.بعد از آن که مقدار زیادی مبارزه کرد،آمد خدمت پدر بزرگوارش-که این جزء معمای تاریخ است که مقصود چه بوده و برای چه آمده است؟-گفت:پدر جان «العطش »!تشنگی دارد مرا می کشد،سنگینی این اسلحه مرا خیلی خسته کرده است،اگر جرعه ای آب به کام من برسد نیرو می گیرم و باز حمله می کنم.این سخن جان ابا عبد الله را آتش می زند،می گوید:پسر جان!ببین دهان من از دهان تو خشکتر است،ولی من به تو وعده می دهم که از دست جدت پیغمبر آب خواهی نوشید.این جوان می رود به میدان و باز مبارزه می کند.

مردی است به نام حمید بن مسلم که به اصطلاح راوی حدیث است،مثل یک خبرنگار در صحرای کربلا بوده است.البته در جنگ شرکت نداشته ولی اغلب قضایا را او نقل کرده است.می گوید:کنار مردی بودم.وقتی علی اکبر حمله می کرد،همه از جلوی او فرار می کردند.او ناراحت شد،خودش هم مرد شجاعی بود،گفت:قسم می خورم اگر این جوان از نزدیک من عبور کند داغش را به دل پدرش خواهم گذاشت.من به او گفتم:تو چکار داری، بگذار بالاخره او را خواهند کشت.گفت:خیر.علی اکبر که آمد از نزدیک او بگذرد، این مرد او را غافلگیر کرد و با نیزه محکمی آنچنان به علی اکبر زد که دیگر توان از او گرفته شد به طوری که دستهایش را به گردن اسب انداخت،چون خودش نمی توانست تعادل خود را حفظ کند.در اینجا فریاد کشید:«یا ابتاه!هذا جدی رسول الله » (3) پدر جان!الآن دارم جد خودم را به چشم دل می بینم و شربت آب می نوشم.اسب، جناب علی اکبر را در میان لشکر دشمن برد،اسبی که در واقع دیگر اسب سوار نداشت. رفت در میان مردم.اینجاست که جمله عجیبی نوشته اند:«فاحتمله الفرس الی عسکر الاعداء فقطعوه بسیوفهم اربا اربا» (4).

و لا حول و لا قوة الا بالله

پی نوشت ها:

1 و 2) اللهوف،ص 47.

3) بحار الانوار،ج 45/ص 44.

4) مقتل الحسین مقرم،ص 324.

حضرت سیّدالشهدا (ع)  همواره مورد توجّه ویژه رسول خاتم (ص)  بوده است. پیامبر اسلام (ص)  ارتباط ویژه‌ای با نوه خود برقرار می‌کردند و هرگاه این کودک خردسال را مشاهده می‌کردند، او را در آغوش گرفته و بسیار می‌بوسیدند.

در این رابطه روایات زیادی وجود دارد. به عنوان نمونه ابن قولویه^[1] در کتاب «کامل الزیارات» از امام باقر (ع)  این‌گونه نقل می‌کند:

«کانَ رَسُولُ الله (ص)  إِذا دَخَلَ الحُسَیْنُ (ع)  إجْتَذَبَهُ إِلَیْه»

هرگاه سیّدالشهداء (ع)  نزد رسول خاتم (ص)  می‌آمد، حضرت تمام آغوش خود را می‌گشود. نکته مهم این است که حضرت در هر مکانی، چه در منزل خود، چه در منزل دختر گرامی‌شان، چه در مسجد و حتّی در محراب، با مشاهده فرزند خود، غرق در شادی شده و او را در بغل می‌گرفت.

از واژة «إجتذبه» در روایت قبل به معنی «او را به سمت خود جذب می‌کرد» فهمیده می‌شود اباعبدالله (ع)  به راحتی در آغوش پیامبر (ص)  نمی‌آمد؛ بلکه پیامبر (ص)  باید نرمش و ملاطفت می‌نمود تا او را در آغوش بگیرد.

 در ادامه روایت آمده است: «ثُمَّ یَقُول ل‍أ میرالمُؤمنینَ (ع)  أمْسِکْه» هرگاه حضرت با نرمش نمی‌توانست فرزند را بغل کند، به پدر گرامی‌شان امام علی (ع)  می‌فرمودند که فرزندت را نگه دار و آن را نزد من بیاور. امام علی (ع)  که همواره مطیع مولای خود بودند، بلافاصله فرمان پیامبر (ص)  را اجرا می‌کردند و امام حسین (ع)  را نزد حضرت می‌آوردند.

«ثُمَّ یَقَعُ عَلَیهِ فَیُقَبِّلَهُ وَیَبْکی»^[2]

زمانی که پیامبر (ص)  امام حسین (ع)  را از دست پدرشان می‌گرفت، روی زمین می‌خواباند، سپس دو دست مبارک‌شان را شبیه حالت سجده بالای سر فرزندش می‌گذاشت و ایشان را زیر سینه‌شان قرار می‌داد. در این حالت ابتدا سر فرزندش را می‌بوسید، سپس دست‌ها، صورت و لب مبارک‌شان را می‌بوسید.

امام حسین (ع)  بر بالین پیامبر (ص)

در آخرین لحظات عمر مبارک رسول خاتم (ص) و بعد از تحمّل سختی‌های فراوان، ایشان به بستر بیماری افتادند. در آن هنگام امیرمؤمنان علی (ع) ، حضرت زهرا3، امام حسن مجتبی (ع)  و حضرت زینب کبری3 بر بالین ایشان حاضر شدند و برای ایشان دعا می‌کردند. در لحظات واپسین، پیامبر (ص)  به اطراف خود نگاه کرد و متوجّه شد همه فرزندان ایشان به جز حضرت سیّدالشهدا (ع)  حاضر هستند. در آن لحظه خطاب به امیرالمؤمنین (ع)  فرمود: «علی جان! حسینم را بر سینه من بگذار.»[3]

رسول خاتم (ص)  آن چنان به فرزند خود وابسته بودند که دوست داشتند قبل از رحلت و با وجود آن که ناتوان شده بودند، فرزندشان را بر روی سینه خود بگذارند.

این حکایت علاوه بر آن‌که ارتباط ویژه پیامبر اسلام (ص)  با حضرت سیّدالشهدا (ع)  را نشان می‌دهد، مقام عظیم امام حسین (ع)  را به همگان گوشزد می‌کند و به دیگران می‌فهماند که در هنگام مرگ از نام و یاد حضرت سیّدالشهدا (ع)  غافل نشوند.

توسّل پیامبر (ص)  به امیرمؤمنان (ع)

در بحث توسّل و وسیله قرار دادن افراد مقرب نزد پروردگار برای رسیدن به حوائج، مباحث زیادی مطرح شده است؛ امّا آن‌چه که تعجّب همگان را در پی دارد این است که هرگاه رسول خاتم (ص)  به مانعی برخورد می‌کرد، به امیرمؤمنان، علی (ع)  متوسّل می‌شد. پیامبر (ص)  خطاب به امیرالمؤمنین (ع)  می‌فرمود:

«یا علی! کُنتَ مَعَ الأنبیاء سِرّاً؛ ای علی جان! قبل از آن‌که وارد این عالم شوی، در باطن با تمام انبیا (ص)  همراه بودی.

«وَمَعِیَ جِهراً وَقال: عَلیّ ناصِری ومعینی^[4]؛ و در آشکارا با من بودی و نیز می‌فرمود: علی ناصر و یاری‌کننده من است.»

خداوند قدرت معنوی امیرمؤمنان (ع)  را در عالم دنیا به عنوان پشتیبان برای من عطا کرد تا بتوانم اهداف دین مبین اسلام را به سرانجام برسانم. ایشان همان کسی است که در جنگ خندق، بدون هیچ هراسی با عمروبن‌عبدود^[5] مبارزه کرد و او را به هلاکت ‌رساند و جنگ را به سود مسلمانان به پایان ‌رساند. در جنگ اُحُد نیز بعد از شکست لشکریان اسلام و فرار کردن سربازان^[6]، تنها کسی که از مقام نبوت و رسالت دفاع کرده و زخم‌های فراوانی را به جان خرید، امیرالمؤمنین (ع)  بود.^[7]

هر چیزی که در عالم آفرینش وجود دارد، نشانه‌ای از نشانه‌های وجود خداوند متعال است. پروردگار سبحان می‌فرماید:

(وَ آیَةٌ لهُمُ اللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ^[8])

خداوند نشانه‌های دیگری را نیز در قرآن مثال زده و می‌فرماید:

(وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ^[9])

همچنین انبیای الهی و معصومین: نشانه‌های عظیم الهی در زمین هستند؛ امّا خود امیرمؤمنان، علی (ع)  می‌فرماید:

«ما لله نبأ أعظم منی وما لله آیة أکبر منی؛ برای خداوند خبری مهم‌تر از من و نشانه‌ای بزرگ‌تر از من نیست.» ^[10]

و در حدیث دیگری چنین آمده است:

«ما وَقَعَ نَبیٌّ فی شِدَّةٍ إلّا وَقالَ أینَ علی بن أبیطالب... ؛ هیچ پیامبری در سختی‌ها قرار نگرفت، مگر این‌که از نام علی مدد جُست.»[11]

گاهی پیامبر خاتم (ص)  دچار مشکلاتی می‌شد که با قدرت مالی یا نظامی قابل رفع نبود؛ در آن هنگام فقط نام امیرالمؤمنین (ع)  را به زبان آورده و از ایشان طلب یاری می‌کرد.

«فیجیبه بالتلبیه فَیَکْشِفُ عَنْهُ هَمَّه و ینجی غَمّه، کما یَشْهَدُ بِذلِکَ... ؛ پس حضرت علی (ع)  او را اجابت کرده، همّ و غم او را برطرف می‌نمود، همان‌گونه که این جملة جبرئیل بر این امر شهادت می‌دهد.»^[12]

 به عنوان مثال، وقتی در جنگ احد، مشکلات گوناگونی برای رسول خاتم (ص)  به وجود آمد، جبرئیل بر قلب نازنین ایشان نازل شد و فرمود:

«نادِ عَلیّاً مَظهر العجائب^[13]؛ صدا بزن علی (ع)  را [و از او مدد بخواه] که او ظاهر کنندة عجایب است.»

حضرت نیز بلافاصله به امیرالمؤمنین (ع)  متوسّل شد و به کمک ایشان توانست از چنگال دشمنان و کفّار رهایی پیدا کند.

البتّه این نکته هم پوشیده نیست که توسل پیامبر اسلام (ص) به حضرت علی (ع) به معنای این نیست که خود پیامبر (ص) از انجام کارهای خارق‌العاده ناتوان است، بلکه نشان‌دهندة آن است که پیامبر اکرم (ص)  با اشاره به این روایات قصد داشتند مقام والای امیرالمؤمنین علی (ع) را بازگو نمایند و ایشان را نفس خود معرفی کنند[14] و بیان کنند ایشان از چنان جایگاهی برخوردارند که مقامِ امامت و ولایت، پس از نبوّت، ویژة حضرت امیرالمؤمنین (ع)  است، همان‌گونه که در جملة دیگری خطاب به حضرت علی (ع)  می‌فرماید:

«أنتَ مِنّی بِمَنزِلَةِ هارُونَ مِن مُوسی إلّا أنَّهُ لا نَبیَّ بَعدِی[15]».

این در حالی است که حضرت علی (ع) خود را بنده‌ای از بندگان پیامبر (ص) معرفی کرده و در مقابل پیامبراکرم (ص)  نهایت تواضع و کرنش را از خود نشان می‌دهد و می‌فرماید:

«أنَا عَبدٌ مِن عَبیدِ مُحَمَّد (ص) ».[16]

توسّل امیرمؤمنان (ع)  به سیّدالشهداء (ع)

همان‌گونه که بیان شد مقام حضرت امیرالمؤمنین (ع)  آن چنان عظیم بود که رسول خاتم (ص)  به ایشان متوسّل می‌شدند، امّا گاهی امیرالمؤمنین‌علی (ع)  نیز برای برخی امور مهم به فرزندش امام حسین (ع)  متوسّل می‌شد. این در حالی است که امام علی (ع)  در اوج قدرت ظاهری و باطنی بود و هر چه می‌خواست برای ایشان مهیّا بود.

هنگامی که امام علی (ع)  حکومت و خلافت مسلمانان را بر عهده گرفت، عدّه‌ای از کشاورزان به حضور ایشان مشرّف شدند و به حضرت عرض کردند: «مدّت زیادی است که در کوفه باران نباریده و محصولات کشاورزی در حال نابود شدن است، شما از پروردگار درخواست کنید که بر باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی باران ببارد.»

امام علی (ع)  به جای آن‌که خود دعا کند یا به مردم فرمان دهد که نماز استسقاء بخوانند، وارد منزل شد، سپس فرزندش‌ امام حسین (ع)  را صدا زد و مشکل کشاورزان را مطرح کرد و از ایشان درخواست نمود برای رفع این مشکل در بارگاه الهی دعا کند.

 راز و رمز این توسّل آن بود که حضرت امیرالمؤمنین (ع)  به مقام والای فرزندشان آگاه بود و می‌دانست مسیر رسیدن به خدا از راه حضرت سیّدالشهدا (ع)  نزدیک‌تر و وسیع‌تر است.

حضرت سیّدالشهدا (ع)  نیز بلافاصله فرمان پدر را اجرا نمود و رو به سوی درگاه پروردگار دعا کرد. در همان هنگام، باران فراوانی بر زمین‌های تشنه نازل و مشکلات کشاورزان حل شد.^[17]

فرهنگ عاشورا وامام حسین (ع)  مرکز ثقل اصول دین

دشمنان دین بعد از بررسی‌های فراوان در مکتب تشیّع به این نتیجه رسیدند که یکی از محورهای اصلی شیعیان، حضرت سیّدالشهدا (ع)  است؛ زیرا آنان در مجالس حسینی بر حفظ و پاسداری عقاید حقّه خود اصرار ورزیده و جان دوباره‌ای به خود می‌گیرند؛ از این رو هزینه‌های زیادی صرف نمودند تا بتوانند شیعیان را از حضرت سیّدالشهدا (ع)  جدا کنند. به عنوان نمونه، کشور عربستان سعودی بخش عمدة بودجه فرهنگی خود را در این زمینه هزینه کرده است. این هزینة گزاف، غیر از هزینه‌هایی است که کشورهای غربی و اروپایی همچون آمریکا، اسرائیل، انگلستان و فرانسه صرف می‌کنند. از این رو وظیفه شیعیان، به ویژه علما و روحانیت در قبال خنثی کردن نقشه‌های شوم دشمنان بسیار سنگین است. علما باید از تمام ترفندها و حیله‌های دشمن آگاه بوده و اجازه ندهند فرهنگ‌های مبتذل غربی و شرقی جایگزین فرهنگ اصیل حسینی شود.

دشمنان دین با آگاهی فراوان و تکنولوژی‌های پیشرفته وارد عرصه نبرد شدند؛ زیرا به درستی فهمیدند که حضرت سیّدالشهدا (ع) مرکز ثقل توحید پروردگار، نبوّت پیامبران: و ولایت اهل بیت: می‌باشد. آنان گمان می‌کردند با کنار زدن این مرکز ثقل، شیعیان از درون پاشیده شده و به راحتی می‌توانند فرهنگ‌های مبتذل خود را در کشورهای شیعه‌نشین تحمیل کنند، امّا آگاه نیستند خود پروردگار حافظ ذکر خود (حضرت سیّدالشهدا (ع) ) تا روز قیامت بوده و خود، آن را تضمین نموده است.[18]

البتّه این بدان معنا نیست که شیعیان بی‌تفاوت بمانند و در مقابل هجمه‌های دشمن کاری نکنند، بلکه باید در مساجد، تکایا و هیئات مذهبی علم و دانش و فرهنگ عزاداری صحیح و شناخت با معرفت به سیدالشهدا (ع)  را محور جلسات معرفتی قرار دهند تا شیعیان با آگاهی کامل ابتدا دشمنان امام حسین (ع)  را بشناسند، سپس راه مقابله با نقشه‌های شوم‌شان را بیابند و خود را با سلاح علم و دین مجهّز کنند. نکتة لطیف این است که بعضی افراد گمان می‌کنند گریستن و سینه زدن بدون معرفت هم اثربخش است. در پاسخ به آنان باید گفت: شاید این گونه عزاداری ثمره‌ای داشته باشد، امّا ثمره آن مقطعی و موقّتی بوده و هنگامی که عزاداری و فرهنگ حسینی با معرفت و بصیرت همراه نباشد، دشمن از راه‌های مختلف می‌تواند نفوذ کرده و راه‌های انحرافی را ایجاد کند؛ اما دشمنان باید بدانند هرگز نتوانستند در برابر هفتاد و دو تن از یاران امام حسین (ع)  موفق شوند؛ زیرا آنان رادمردانی در عرصه علم و معرفت بودند که به تمام زوایای مقام ولایت و امامت احاطه علمی داشتند.

پی نوشت ها:

[1]. ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن مسرور بن قولویه قمی مشهور به ابن قُوْلَوَیْه (357 ه.ق)محدّث و فقیه بزرگ امامی در شهر قم به دنیا آمد. ابن قولویه از مشایخ بسیاری بهره برده که از آن میان می‌توان احمد بن ادریس قمی، علی ابن بابویه قمی، محمد بن یعقوب کلینی، ابوعمرو کشّی و همچنین پدرش محمد و برادرش علی را نام برد. ابن‌قولویه در بغداد درگذشت و در کاظمین خاک شد. افندی قبرش را در قم می‌داند. از بازماندگان وی تنها پسرش ابواحمد عبدالعزیز را می‌شناسیم که از راویان حدیث بوده‌است. ابن قولویه دارای تألیفاتی در حدیث و فقه بوده که مشهورترین آنها کتاب «کامل الزیارات» است که در سال 1316ش در نجف اشرف به کوشش عبدالحسین امینی به چاپ رسیده‌است.

[2]. کامل الزیارات: 70، حدیث4؛ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ7 قَالَ کَانَ رَسُولُ الله9 إِذَا دَخَلَ الْحُسَیْنُ7 اجْتَذَبَهُ(جذبه) إِلَیْهِ ثُمَّ یَقُولُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ7 أَمْسِکْهُ ثُمَّ یَقَعُ عَلَیْهِ فَیُقَبِّلُهُ وَ یَبْکِی فَیَقُولُ یَا أَبَهْ لِمَ تَبْکِی فَیَقُولُ یَا بُنَیَّ أُقَبِّلُ مَوْضِعَ السُّیُوفِ مِنْکَ وَ أَبْکِی قَالَ یَا أَبَهْ وَ أُقْتَلُ قَالَ إِی وَ الله وَ أَبُوکَ وَ أَخُوکَ وَ أَنْتَ قَالَ یَا أَبَهْ فَمَصَارِعُنَا شَتَّى قَالَ نَعَمْ یَا بُنَیَّ قَالَ فَمَنْ یَزُورُنَا مِنْ أُمَّتِکَ قَالَ لَا یَزُورُنِی وَ یَزُورُ أَبَاکَ وَ أَخَاکَ وَ أَنْتَ إِلَّا الصِّدِّیقُونَ مِنْ أُمَّتِی.

[3]. خصائص الحسینیه: 229.

[4]. نفحات الأزهار: 5/11.

[5]. عمرو بن عبدود عامری از بنی لؤی از قبیله‌ی قریش و از سوارکاران و شجاعان مشهور بود؛ به او «فارس یلیل» می‌گفتند؛ یعنی کسی که با هزار سوار برابری می‌کند. وی فردی تنومند و غول‌پیکر بود که کسی یارای مقابله با او را نداشت. در مورد وی نقل می‌کنند: عمرو بن عبدود به همراه کاروانی قصد داشت به شام برود. در میان راه دزدها به قافله او حمله کردند؛‌ وی و دیگر افراد کاروان به سلاح‌های جنگی مجهّز نبودند. در آن هنگام، شتری را با یک دست به عنوان سپر قرار داد و با دستی دیگر با دزدان جنگید و تمام آنان را شکست داد. امّا در مقابل قدرت حضرت امیرالمؤمنین7 حرفی برای گفتن نداشت و با دستان مبارک حضرت کشته شد. (تفسیر المیزان:16/296)

[6]. برای اطّلاع بیشتر به کتاب بحارالأنوار:20/14-20 مراجعه نمایید.

[7]. ارشاد :1/ 87؛ اسدالغابه:4/ 21.

[8]. یس(36):37؛ «نشانه‏اى [از نشانه‏هاى قدرت و حکمت ما‏] براى آن‌ها شب است که [پوشش‏] روز را از آن برمى‏کنیم.»

[9]. نحل(16):12؛ «خورشید و ماه و ستارگان.»

[10]. تفسیر قمی:2/401.

[11] . بحارالأنوار؛ ج20، ص73.

[12]. بحرالمعارف: 18.

[13]. بحارالأنوار:20/73؛ عن علی7قال قال لی النبی9 یوم أحد: أما تسمع مدیحک فی السماء؟ إنّ ملکاً اسمه رضوان ینادی  لا سیف إلا ذو الفقار، ولا فتى إلا علی7.قال : ویقال : إنّ النبی 9نودی فی هذا الیوم :

ناد علیاً مظهر العجائب * تجده عوناً لک فی النوائب

کلّ غم وهم سینجلی * بولایتک یا علی یا علی یا علی7

[14]. به آیه مباهله اشاره دارد. خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: ?فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ...? آل عمران(3):61؛ «بگو: بیایید ما پسران‌مان را و شما پسران‌تان را، و ما زنان‌مان را و شما زنان‌تان را، و ما نفوس‌مان را و شما نفوس‌تان را دعوت کنیم سپس یکدیگر را نفرین نماییم»؛ منظور از ? أَنْفُسَنا ? در این آیه، پیامبر9 و حضرت علی7 می‌باشند. (تفسیر رازی:8/20؛ تفسیر بیضاوی:2/261)

[15]. الکافی:8/107، حدیث 80؛ تو برای من به منزله هارون برای حضرت موسی7هستی، مگر اینکه بعد از من پیامبری ظهور نمی‌کند.

[16]. الکافی:1/90، حدیث 5؛ من بنده‌ای از بندگان کوچک پیامبر9 هستم.

[17]. بحارالأنوار: 44/187، حدیث 16، به نقل از  عُیُونُ الْمُعْجِزَاتِ سید ْمُرْتَضَى رَحِمَهُ الله؛ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّادِقِ7 عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ8، قَالَ: جَاءَ أَهْلُ الْکُوفَةِ إِلَى عَلِیٍّ 7 فَشَکَوْا إِلَیْهِ إِمْسَاکَ الْمَطَرِ وَ قَالُوا لَهُ اسْتَسْقِ لَنَا فَقَالَ لِلْحُسَیْنِ7 قُمْ وَ اسْتَسْقِ فَقَامَ وَ حَمِدَالله وَ أَثْنَى عَلَیْهِ وَ صَلَّى عَلَى النَّبِیِّ وَ قَالَ اللَّهُمَّ مُعْطِیَ الْخَیْرَاتِ وَ مُنْزِلَ الْبَرَکَاتِ أَرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْنَا مِدْرَاراً وَ اسْقِنَا غَیْثاً مِغْزَاراً وَاسِعاً غَدَقاً مُجَلِّلًا سَحّاً سَفُوحاً فِجَاجاً تُنَفِّسُ بِهِ الضَّعْفَ مِنْ عِبَادِکَ وَ تُحْیِی بِهِ الْمَیْتَ مِنْ بِلَادِکَ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ فَمَا فَرَغَ 7 مِنْ دُعَائِهِ حَتَّى غَاثَ الله تَعَالَى غَیْثاً بَغْتَةً، وَ أَقْبَلَ أَعْرَابِیٌّ مِنْ بَعْضِ نَوَاحِی الْکُوفَةِ، فَقَالَ: تَرَکْتُ الْأَوْدِیَةَ وَ الْآکَامَ یَمُوجُ بَعْضُهَا فِی بَعْضٍ.

[18]. در جلسات آینده با تفسیر آیه‌ای از سوره حجر، بیان خواهد شد که حضرت سیدالشهدا7 جزو اذکار الهی است.

تار و پود سجاده­ی عاشورا و ترجیع­بند شعر محرم با شجاعت و حماسه، عزت و مناعت و معرفت و محبت بافته شده است و شب و روز عاشورا نمایشگاه بزرگی از این سه فضیلت بود. حکمت و عقل آن­گاه که همراه محبت و مهر به حق و قهر و خشم بر باطل قرار می­گیرد و با هم در می­آمیزند، انسانی برتر از فرشتگان می­سازند. برگزیدگان عاشورا عارفان وارسته­ای بودند که: إذا وضع عنهم دون مقارنة البدن و انفکّوا عن الشواغل، خلصوا إلی عالم القدس والسعادة وانتعشوا بالکمال الأعلی و حصلت لهم اللّذّة العلیا ؛ آنگاه که آلودگی­های جسمی برداشته شد و از موانع گذشتند روی خلوص به عالم قدس و سعادت می­گذارند و به شادابی کمال برین می­رسند و به لذت برتر دست یابند.([1])

آنان شب عاشورا را مهلت گرفتند تا این سرود را بخوانند: واستغفرک من کلّ لذة بغیر ذکرک و من کلّ راحة بغیر أنسک و من کلّ سرور بغیر قربک و من کلّ شغل بغیر طاعتک؛ از هر لذتی به جز ذکر تو و از هر آسایشی به جز انس با تو و از هر شادی به جز قرب به تو و از هر کاری جز اطاعت تو آمرزش می­خواهم.([2])

در این نوشته سرفصل­هایی از دیدگاه­های عارف متحقق، فقیه اجتماعی، فیلسوف الهی و سیاستمدار بیدار حضرت امام خمینی1 را در مورد ویژگی­ها و پیامدهای این شب و روز بر می­شماریم تا شاید کلمه­ای از سطور و صفحات کتاب سترگ حماسه و عزت و محبت را بشنویم و سرمشقی از آن درس حسینی بیاموزیم.

نخست با اشاره به سه نکته­ی اساسی به شمارش برخی از ویژگی­های قیام عاشورا در بیان حضرت امام پرداخته سپس به دستاوردهایی که از دیدگاه حضرت امام با یادکرد آن مراسم پرشکوه عاید اسلام و مسلمانان گردیده است می­نگریم:

الف. برخی چنین می­انگارند که روز عاشورا و واقعه­ی بی­نظیر آن یک حادثه و اتفاق ناگوار در مقطعی از تاریخ بوده است و تنها با یادکرد خاطره­ی آن روز خونین و هم­نوایی با نوحه­گران آن مصیبت سنگین می­توان در زمره­ی عزاداران حسینی قرار گرفت، ولی حضرت امام معتقد است که عاشورا و محرم یک جریان است نه یک حادثه! او می­فرماید:

مگر نه آن است که دستور آموزنده­ی: "کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا" باید سرمشق امت اسلامی باشد، قیام همگانی در هر روز و هر سرزمین. عاشورا قیام عدالت­خواهان با عددی قلیل و ایمان و عشقی بزرگ در مقابل ستمگران کاخ نشین و مستکبران غارتگر بود و دستور آن است که این برنامه سرلوحه­ی زندگی است، در هر روز و هر سرزمین.([3]) این یک عبارت آموزنده­ است. نه معنایش این است که: هر روز کربلاست، هر روز بنشینید گریه بکنید. ببینید چه کرده، کربلا چه صحنه­ای بوده، هر روز این صحنه باید باشد: مقابله­ی اسلام با کفر؛ مقابله­ی عدل با ظلم؛ مقابله­ی عدد کم با ایمان زیاد، در مقابل عدد زیاد با بی­ایمانی. نه از جمعیت کم بترسید و نه از شکست بترسید، شکستی در کار نیست.([4])

ب: عاشورا و محرم بستر یک تشکل و تحزّب سیاسی است. گرچه متأسفانه تاکنون چنین نگاهی به هیئات حسینی نشده است، اما همه دیدیدیم که بیشترین نیروهای متشکل و مدافع انقلاب اسلامی در روزهای پیروزی و در هشت سال دفاع مقدس، آموزش دیدگان هیئات حسینی و حسینیه­ها بودند. حضرت امام می­فرماید:

شما انگیزه این گریه و این اجتماع در مجالس روضه را خیال نکنید که فقط این است که ما گریه کنیم برای سیدالشهدا نه سیدالشهدا احتیاج به این گریه­ها دارد و نه این گریه خودش ـ فی نفسه ـ کاری از آن می­آید، لیکن این مجلس­ها مردم را همچو مجتمع می­کنند و یک وجهه می­دهند سی میلیون، سی و پنج میلیون جمعیت را در دو ماه محرم و خصوصاً دهه عاشورا، یک وجهه، طرف یک راه می­روند... مسأله مسأله گریه نیست، مسأله مسأله تباکی نیست. مسأله مسأله سیاسی است که ائمه­ی ما با همان دید الهی که داشتند، می­خواستند که این ملت­ها را با هم بسیج کنند و یک پارچه کنند از راه­های مختلف، این­ها را یک­پارچه کنند تا آسیب­پذیر نباشند.([5])

ج. حضرت امام1 به عنوان یک رهبر هوشمند و توانای سیاسی تأکید می­فرماید که تشکّل و تحزّب ضرورتی برای تأسیس و تحقق و برای تداوم حیات اجتماعی است:

این هماهنگی که در تمام ملت ما در قصه­ی کربلا هست، این بزرگترین امر سیاسی است در دنیا و بزرگترین امر روانی است در دنیا تمام قلوب با هم متحد می­شوند. اگر خوب راهش ببریم، ما برای این هماهنگی پیروز هستیم و قدر این را باید بدانیم.([6])

دستاوردهای قیام
1. از دستاوردهای مهم حماسه­ی عاشورا که در واقع انگیزه قیام نیز می­باشد؛ تجدید حیات دین و زنده شدن روح دینی در جامعه­ی غفلت زده­ی اسلامی است که در اثر سیاست­های جاهلی سردمداران روی در افول و خاموشی نهاده بود.

اسلام همچو عزیز است که فرزندان پیغمبر جان خودشان را فدای اسلام کردند. حضرت سیدالشهدا7 با آن جوان­ها، با آن اصحاب، برای اسلام جنگیدند و جان دادند و اسلام را احیا کردند.([7]) خطای یزید این نبود که سیدالشهدا را کشته، این یکی از خطاهای کوچکش بود، خطای بزرگ این بود که اسلام را وارونه­اش کرده بودند و سیدالشهدا به داد اسلام رسید، سیدالشهدا اسلام را نجات داد.([8])

2. حذف بنی­امیه از صحنه­ی سیاسی جامعه­ی اسلامی و سوزانیدن بنیان جاهلیت اموی و رسوا نمودن نفاق جاهلی از دیگر دستاوردهای حماسه­ی عاشورا است. حضرت امام می­فرماید:

شهادت سید مظلومان و هواخواهان قرآن در عاشورا، سرآغاز زندگی جاوید اسلام و حیات ابدی قرآن کریم بود، آن شهادت مظلومانه و اسارت آل الله، تخت و تاج یزیدیان را که با اسم اسلام، اساس وحی را به خیال خام خود می­خواستند محو کنند، برای همیشه به باد فنا سپرد و آن جریان، سفیانیان را از صحنه­ی تاریخ به کنار زد ... عاشورا با "نه" خود، یزیدیان را در طول تاریخ نفی کرد و به گورستان فرستاد...([9])

3. اصلاح جامعه، استقرار عدالت و دفاع از حق انگیزه­ی اساسی قیام حضرت اباعبدالله7 و نقطه­ی محوری اسلام ناب محمدی9 است:

تمام انبیا برای اصلاح جامعه آمده­اند، تمام ـ و همه­ی آن­ها این مسأله را داشتند که فرد باید فدای جامعه بشود. فرد هرچه بزرگ باشد ـ بالاترین فرد که ارزشش بیشتر از هرچیز است در دنیا ـ وقتی که با مصالح جامعه معارضه کرد این فرد، باید فدا بشود. سیدالشهدا روی همین میزان آمد، رفت و خودش و اصحاب و انصار خودش را فدا کرد؛ که فرد باید فدای جامعه بشود، جامعه باید اصلاح بشود؛ لیقوم النّاس بالقسط باید عدالت در بین مردم و در بین جامعه تحقق پیدا بکند.([10])

4. از مهم­ترین دستاوردهای حماسه­ی عاشورا افشای چهره­ی نفاق سیاسی بود که با تحریف احکام دین و بدعت­گذاری در آن به تدریج نظام توحیدی اسلام را به سمت شرک و کفر می­کشید. حضرت امام می­فرماید:

... اگر نبود شهادت ایشان، معاویه و پسرش اسلام را یک جور دیگری در دنیا جلوه داده بودند، به اسم خلیفه­ی رسول الله، با رفتن در مسجد؛ اقامه­ی جمعه و امام جمعه بودن؛ اقامه­ی جماعت و امام جماعت بودن، اسم، اسم خلافت رسول­الله و حکومت، حکومت اسلام؛ لکن محتوا بر خلاف، نه حکومت، حکومت اسلامی بود به حسب محتوا و نه حاکم حاکم اسلامی. سیدالشهدا7 این نقشی که این­ها داشتند برای برگرداندن اسلام به جاهلیت و نمایش دادن اسلام به این­که این هم نظیر همان چیزهای سابق است، آن را باطل کرد.([11])

و ... دستاوردهای بسیار دیگری که مجال پرداختن به آن­ها را به فرصتی دیگر وا می­گذاریم.

کار ویژه­های مراسم عاشور
در فرهنگ قرآنی تنها پدیده­هایی ماندگار می­شوند که از اراده­ی حق جاری و در حدوث و بقای خود از او مدد گرفته باشند و به تناسب ارتباطی که با حق دارند دوام می­یابند و تأثیر می­گذارند و اقتدار و ناتوانی خود را با نسبت و ارتباط با او هماهنگ می­نمایند و حادثه­ی عاشورا را می­توان گفت یگانه پدیده­ای است که در طول تاریخ بشر ـ از خلقت آدم تا حکومت عدل وصی خاتم9 ـ لحظه­ای از پرتو افشانی دریغ نورزیده است. برخی از فروغ­های ماندگار مجالس حسینی7 از نگاه حضرت امام به قرار زیر است:

1. ماه محرم ماه شکست قدرت­های یزیدی و حیله­های شیطانی است مجالس بزرگداشت سید مظلومان و سرور آزادگان که مجالس غلبه­ی سپاه عقل بر جهل و عدل بر ظلم و امانت بر خیانت و حکومت اسلامی بر حکومت طاغوت است، هرچه با شکوهتر و فشرده­تر برپا شود.([12])

2. هر مکتبی هیاهو می­خواهد، باید پایش سینه بزنند، هر مکتبی تا پایش سینه زن نباشد تا پایش گریه کن نباشد، تا پایش توی سر و سینه زدن نباشد، حفظ نمی­شود... ما باید برای یک شهیدی که از دستمان می­رود عَلَم به پا کنیم، نوحه خوانی کنیم، گریه کنیم، فریاد کنیم، دیگران می­کنند... فرض کنید از یک حزبی یکی کشته بشود، میتینگ­ها می­دهند، فریادها می­کنند، این یک میتینگ و فریادی است برای احیای مکتب سیدالشهدا7.([13])

3. این هماهنگی که در تمام ملت­ها در قصه­ی کربلا هست، این بزرگترین امر سیاسی است در دنیا... ما برای این هماهنگی پیروز هستیم... همین مساجد و همین روضه­ها و همین روضه­های هفتگی، همین­ها توجه مردم را و همان هماهنگی را ایجاد می­کند. اگر دولت­های دیگر بخواهند هماهنگی بین تمام قشرها پیدا کنند میسور نیست برایشان. با صدها میلیارد تومان هم برایشان میسور نیست.([14])

4. این­که برای عزاداری، برای مجالس عزا... این همه ثواب داده شده است؛ علاوه بر آن امور عبادیش و روحانیش، یک مسأله مهم سیاسی در کار بوده است. آن روزی که این روایات صادر شده است روزی بوده است که این فرقه­ی ناجیه مبتلا بودند به حکومت اموی و بیشتر عباسی، یک اقلیت کمی در مقابل قدرت­های بزرگ، در آن وقت برای سازمان دادن به فعالیت­ سیاسی این اقلیت یک راهی درست کردند که این راه، خودش سازمانده است.([15])

5 . می­دانید که لعن و نفرین و فریاد از بیداد بنی امیه لعنةالله علیهم با آن­که آنان منقرض و به جهنم رهسپار شده­اند، فریاد بر سر ستمگران جهان و زنده نگه داشتن این فریاد ستم شکن است و لازم است در نوحه­ها و اشعار مرثیه و اشعار ثنای از ائمه حق: به طور کوبنده فجایع و ستمگری­های ستمگران هر عصر و مصر یادآوری شود.([16])

6 . ماه محرم برای مذهب تشیع ماهی است که پیروزی در متن فداکاری و خون به دست آمده است. درصدر اسلام پس از رحلت پیغمبر ختمی ـ پایه­گذار عدالت و آزادی ـ می­رفت که با کجروی­های بنی امیه، اسلام در حلقوم ستمکاران فرو رود و عدالت در زیرپای تبهکاران نابود شود که سیدالشهدا7 نهضت عظیم عاشورا را برپا نمود و با فداکاری و خون خود و عزیزان خود، اسلام و عدالت را نجات داد.([17])

7. اگر قیام حضرت سیدالشهدا7 نبود امروز هم ما نمی­توانستیم پیروز بشویم. تمام این وحدت کلمه­ای که مبدء پیروزی شد، برای خاطر این مجالس عزا و این مجالس سوگواری و این مجالس تبلیغ و ترویج اسلام شد. سید مظلومان یک وسیله­ای فراهم کرد برای ملت که بدون این­که زحمت باشد برای ملت، مردم مجتمعند. اسلام مساجد را سنگر قرار داد و وسیله شد از باب این­که از همین مساجد، از همین جمعه­ها و جماعات، همه­ی اموری که اسلام را به پیش می­برد و قیام را به پیش می­برد، مهیا باشد.([18])

8 . شما گمان نکنید که اگر این مجالس عزا نبود و اگر این دستجات سینه­زنی و نوحه سرایی نبود پانزده خرداد پیش می­آمد، هیچ قدرتی نمی­توانست پانزده خرداد را آنطور کند مگر قدرت خون سیدالشهدا7 و هیچ قدرتی نمی­تواند این ملتی که از همه­ی جوانب به او هجوم شده است و از همه­ی قدرت­های بزرگ برای او توطئه چیده­اند، این توطئه­ها را خنثی کند الاّ همین مجالس عزا ... این مجالس عزای سیدالشهدا است و مجالس دعا و دعای کمیل و سایر ادعیه است که می­سازد این جمعیت را...([19])

آنچه آمد نمونه­ای از فروغ­های خورشیدی حماسه­ی عاشورا در گفته­ها و نوشته­های حضرت روح الله1 بود تا درسی برای جستجوگران روشنایی و نور در شام جاهلیت مدرن باشد.

پی­نوشت:

[1]. شیخ الرییس ابوعلی سینا، الاشارات والتنبیهات، نمط هشتم، فصل 14.

[2]. مفاتیح الجنان، مناجات خمسة عشر، مناجات الذاکرین.

[3]. صحیفه­ی امام، ج 9، ص 445.

[4]. همان، ج 10 ، ص 8 .

[5] . همان، ج 13، ص 323.

[6] . همان، ج 11، ص 99.

[7]. همان، ج 8 ، ص 151.

[8] . همان، ج 8 ، ص 526 .

[9]. همان، ج 14، ص 405 ـ 403.

[10]. همان، ج 15، ص 217.

[11]. همان، ج 8 ، ص 483 .

[12]. همان، ج 5 ، ص 76.

[13]. همان، ج 8 ، ص 527 .

[14]. همان، ج 11 ، ص 99 .

[15]. همان، ج 16 ، ص 344.

[16]. همان، ج 21، ص 400.

[17]. همان، ج 5 ، ص 283.

[18]. همان، ج 17، ص 55 .

[19]. همان، ج 16، ص 346

آیا فرج آل محمد در سال هفتاد بوده است، و به دلیل شهادت امام حسین (علیه السّلام) به تأخیر افتاده است؟

سؤال:

من شنیدم که حضرت علی (علیه السّلام) فرموده: فرج آل محمد در سال هفتاد است، اما امام صادق (علیه السّلام) فرموده است: چون امام حسین (علیه السّلام) به شهادت رسید خداوند فرج ما را در سال 120 قرار داد و چون ما به شما گفتیم و شما آن را آشکار کردید خداوند دیگر زمانی برای آن پیش ما قرار نداد.
این روایات چگونه قابل توجیه است؟ آیا شهادت امام حسین (علیه السّلام) می تواند قضا و قدر الهی را تغییر دهد و آیا خدا و معصومین نمی دانستند که حادثه ی کربلا اتفاق می افتد؟ این تغییرات را چگونه توجیه می کنید؟ و آیا این گونه روایات با اخباری که بیان می کنند پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تعداد و اسامی ائمه را بیان فرمودند و حتی خبر دادند که قائم آل محمد (صلی الله علیه وآله و سلم)، امام دوازدهم هستند، سازگاری دارد؟!

چکیده پاسخ:

خداوند دو لوح دارد: لوح محفوظ و لوح محو و اثبات. مقدّرات در لوح محفوظ، ثابت و غیر قابل تغییر است. بر خلاف لوح محو و اثبات که سرنوشت و تقدیر هر چیزی در آن ثبت شده است، اما هیچ کدام از این تقدیرات ثابت نیست، بلکه همه ی آنها جنبه ی اقتضایی دارند.
بر این اساس؛ می توان گفت که در لوح محو و اثبات، به سال هفتاد، فرج آل محمد تقدیر گشته و در آن ثبت شده بود، اما این جنبه اقتضایی داشته و بدون لحاظ مانع و شروطش بوده است و معنای این حرف آن است که اگر مانعی مانند شهادت امام حسین (علیه السّلام)، پدید نیاید آنچه تقدیر گشته اتفاق می افتد و آن گاه که مانع آن محقق شود، تقدیر گذشته نیز محو می شود، و این همان بدائی است که شیعه بدان معتقد است و از نظر عقلی نیز محذوری ندارد.
البته در لوح محفوظ همه ی حوادث و تغییرات ثبت است و در نهایت معلوم است که فرج آل محمد توسط حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) امام دوازدهم خواهد بود و در آن مرحله، دیگر محوری در کار نیست. از این رو می توان گفت روایاتی که از معصومین درباره ی فرج امام دوازدهم صادر شده، بر اساس خبر دادن از لوح محفوظ بوده است.

پاسخ تفضیلی:

کلینی درکافی (1) و نعمانی در کتاب غیبت (2) و نیز شیخ طوسی در کتاب غیبت (3)، از ابوحمزه ثمالی روایت کرده اند که گفت: به امام محمد باقر (علیه السّلام) عرض کردم: امیرالمومنین (علیه السّلام) فرموده است تا هفتاد سال بلا پدید می آید و می فرمود بعد از بلاها آسایش است (4)، در صورتی که هفتاد سال گذشته و ما آسایشی نمی بینیم؟
حضرت فرمود: خداوند مدت ناراحتی را تا هفتاد سال قرار داده بود، ولی چون امام حسین (علیه السّلام) کشته شد، غضب الهی بر مردم روی زمین شدت یافت و آن مدت را تا سال صد و چهل به تأخیر انداخت (5). ما این مطلب را به شما گفتیم و شما این راز را آشکار نمودید، خداوند هم آن مدت را (از صد و چهل سال) هم به تأخیر انداخت و دیگر وقتی برای آن تعیین نکرد. یَمحُوا اللهُ ما یَشاءُ و یُثبِتُ وَ عِندَهُ أمُّ الکِتاب؛ خداوند آنچه را بخواهد از میان می برد و آنچه بخواهد باقی می گذارد و ام کتاب در نزد اوست. (6) ابوحمزه گفت: این مطلب را (که امام محمد باقر (علیه السّلام) فرمود) به حضرت صادق (علیه السّلام) نیز گفتم، فرمود: همین طور است که آن حضرت فرموده است. (7)
شیخ طوسی همچنین از عثمان نوا روایت نموده که گفت: از امام جعفر صادق (علیه السّلام) شنیدم می فرمود: این امر (ظهور دولت آل محمد) را خداوند در من قرار داده بود، ولی آن را به تأخیر انداخت و بعد از من هر طور صلاح بداند، درباره ذریه ام عملی می سازد. (8)
شیخ طوسی بعد از نقل این روایات بیانی دارند که خلاصه اش این است: توجیه این روایات در صورتی که قائل به صحت این گونه روایات گردیم، آن است که ممتنع نیست خداوند برای این امر وقتی معین کرده باشد و زمانی که موانعی پیش آید بنابر مصالحی این وقت به تأخیر بیافتد و این بر اساس بداء است. (9)
پس آشنایی با مفهوم بداء و دیدگاه شیعه در این باره، پایه و اساس حل این مسئله محسوب می گردد؛ یعنی با فرض صحت روایاتی که درباره ی تأخیر فرج وجود دارد، می توان معنا و وجه صحیحی برای این گونه روایات یافت، البته اگر واقعاً مفهوم بداء برای ما روشن گردد.

مفهوم بداء از نظر شیعه

از آیات و روایات استفاده می شود که علم به همه ی پدیده ها به صورتی که عیناً در خارج تحقق می یابد در مخلوقی شریف و متعالی به نام « لوح محفوظ » منعکس است و نیز الواح نازل تری هست که حوادث را به صورت ناتمام و
مشروط، منعکس می سازد و کسانی که بر آنها اشراف یابند اطلاعات محدودی به دست می آورند که مشروط و قابل تغییر است. از این لوح به لوح محو و اثبات یا بداء نام برده می شود. (10)
توضیح این که؛ « بداء » در لغت به معنای ظهور بعد از خفا است (11) و در قرآن نیز به همین معنا لغوی استعمال شده است. (12) در اصطلاح، بدای در تکوین، نظیر « نسخ » در تشریع است و از دو معنا برخوردار است: 1. پدیدار شدن رأی جدید برای خداوند که پیش از این آگاهی نداشته، و سپس به آن پی برده باشد این معنا باطل و نسبت دادن آن به خدای تبارک و تعالی محال و ممتنع است؛ زیرا لازمه ی این معنا، مسبوق شدن علم خدا به جهل است و خداوند منزّه از جهل است. چنانچه امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: « إنَّ الله لَم یَبدُ له من جهل (13)؛ همانا خداوند بدایی به دلیل جهل برایش نیست »؛ 2. جدید شدن « رأی » و پدیدار ساختن امری برای مردم که در گذشته بر ایشان پنهان بوده است؛ یعنی این امر را خداوند از ازل می دانسته و از همان آغاز به همین شکل جدید که پدیدار گشته مقدّر داشته است، ولی به جهت مصلحتی که مقام تکلیف آن را ایجاب می کرد برای مدتی آن را از مردم مخفی داشته و سپس در موقع خود آشکار
نموده است، این معنا معقول و قابل پذیرش است. (14)
امام صادق (علیه السّلام) در همین باره فرمود: علم خداوند دو گونه است: « علم مکنون و مخزون که جز خودش کسی نمی داند که خود بدا (نشأت گرفته) از آن علم است، دیگری علمی که به فرشتگان و انبیا آموخته است و ما نیز بدان آگاهیم ». (15) بنابراین؛ علمی که « بداء » از آن نشأت می گیرد، لوح محفوظ است و علمی که بداء بدان تعلق می گیرد « لوح محو و اثبات » است. (16)
بنا به گفته ی بسیاری از مفسران، « لوح محفوظ (17) » و « کتاب مبین (18) » یکی هستند و مقصود از لوح محفوظ (ام الکتاب) و کتاب مبین، همان علم ازلی الهی است که مقدّرات در آن ثابت و غیرقابل تغییر است. بر خلاف لوح محو و اثبات، که سرنوشت و تقدیر هر چیزی در آن ثبت شده است، لکن هیچ کدام از این تقدیرات ثابت نیست، بلکه همه ی آنها جنبه اقتضایی دارند.

جمع بین روایات با نگاهی به آموزه ی بداء

با توضیحی که ارائه شد می توان گفت: در لوح محو و اثبات، به سال هفتاد، فرج آل محمد تقدیر گشته و در آن ثبت شده بود، اما این جنبه ی اقتضایی داشته و بدان لحاظ مانع و شروطش بوده است. معنای این حرف آن است که اگر مانعی مانند شهادت امام حسین (علیه السّلام)، پدید نیاید آنچه تقدیر گشته اتفاق می افتد و آن گاه که مانع آن محقق شود، تقدیر گذشته نیز محو می گردد، اما باید دقت کرد که این تغییرات در لوح محو و اثبات است نه در لوح محفوظ، بنابراین؛ اولاً: کسی که بر اساس لوح محو و اثبات، اقتضای فرج را می بیند و از آن خبر می دهد، به درستی خبر از تقدیر الهی می دهد و آن گاه که مانع از آن به وقوع می پیوندد، محو تقدیر سابق به ظهور می رسد، و این همان بدائی است که شیعه بدان معتقد است و از نظر عقلی نیز محذوری ندارد.
ثانیاً: در لوح محفوظ همه ی حوادث و تغییرات ثبت است و در نهایت معلوم است که فرج آل محمد توسط حضرت مهدی امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرج الشریف) خواهد بود و در آن مرحله، دیگر محوی در کار نیست. از این رو می توان گفت روایاتی که از معصومین درباره فرج امام دوازدهم صادر شده، (19) بر اساس خبر دادن از لوح محفوظ بوده است.
برای توضیح بیشتر می توان به داستان مرگ اسماعیل فرزند امام صادق (علیها السّلام) اشاره کرد. گفته شده است که امام صادق (علیه السّلام) نخست اسماعیل را به امامت پس از خود تعیین کرده بود و چون او در زمان حیاتش مرد، امام این سخن را گفت
که « ما بدا لله فی شیء کما بدا له فی اسماعیل ابنی » (20)؛ « خدا را هیچ بدائی حاصل نشد مانند بدایی که درباره ی فرزندم اسماعیل حاصل شد ».
درباره این روایت نیز ما می توانیم از دو جواب بهره ببریم؛ اولاً: این روایت را شیخ صدوق به صورت مرسل نقل کرده و سپس روایت دیگری را آورده که در آن به جای « اسماعیل ابنی » « اسماعیل ابی » آمده که روایت را مربوط به جریان ذبح اسماعیل توسط ابراهیم می کند. صدوق سپس در هر دو روایت تردید می کند. (21) علاوه بر این که بعضی از محققان این روایت را جعلی دانسته اند. (22)
ثانیاً: اگر هم این روایت صحیح باشد باز مشکلی را ایجاد نمی کند و بدان معنا نیست که خدا از پیش نمی دانست که اسماعیل خواهد مرد و امامت به حضرت موسی بن جعفر (علیه السّلام) خواهد رسید، بلکه معنای آن این است که اسماعیل از چنان قدر و منزلتی برخوردار بود که شایستگی امامت را داشت و اسماعیل و موسی بن جعفر (علیه السّلام) هر دو لایق امامت و رهبری بودند، ولی خداوند با مرگ اسماعیل آشکار کرد که امامت به موسی خواهد رسید و این از پیش در علم خدا بود و این آشکار کردن که مسبوق به جهل سابق نیست همان بدایی است که شیعه بدان معتقد است.
نتیجه این که، بین روایات بیان کننده ی تأخیر فرج با روایاتی که از مشخص بودن نام دوازده امام (علیهم السّلام) گزارش می کنند، تنافی وجود ندارد و بر فرض صحت آنها می توان از طریق آموزه بداء بین آنها جمع کرد و معنای معقولی از آنها ارائه داد.

پی‌نوشت‌ها:

1. کلینی، الکافی، ج 1، ص 368: عَلیُّ بن محمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ عَن سَهلِ بنِ زیادٍ وَ مُحَمَّدُ بنُ یحیَی عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدِ بنِ عِیسَی جَمِیعاً عَنِ الحسنِ بنِ الحسنِ بنِ مَحبُوبٍ عَن أبِی حَمزَهَ الثُّمَالِی قَالَ سَمِعتُ أبَا جَعفَرٍ ع یَقُولُ یا ثابِتُ إنَّ اللهَ تبارکَ و تعالی قد کانَ وَقَّتَ هذا الامرَ فی السَّبعینَ فلما ان قُتِلَ الحسین صلوات الله علیه اشتَدَّ غَضَبُ اللهِ تعالی علی أهلِ الارضِ فَأخَّرَهُ الی أربِعینَ وَ مِائَهٍ فَحَدَّثنَاکُم فَأذَعتُمُ الحَدیثَ فَکَشَفتُم قِنَاعَ السَّترِ وَ لَم یَجعَلِ اللهُ لَهُ بَعدَ ذَلِکَ وَقتاً عَندَنَا وَ یَمحُو الله ما یشاءُ وَ یُثبِتُ وَ عِندَهُ أمُّ الکِتابِ قَالَ أبَو حَمزَهَ فَحَدَثتُ بِذَلک أبا عبدالله ع فقال قد کان کذلکَ.
2. نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، ص 293.
3. شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، ص 428.
4. راوندی در « خرائج » از ابی اسحاق سمیعی روایت کرده و او از عمروبن حمق که یکی از چهار نفر صاحب اسرار امیرالمومنین (علیه السّلام) بود که گفت: داخل شدم بر علی (علیه السّلام) آن گاه که او را ضربت زده بودند در کوفه پس گفتم به آن جناب که بر تو باکی نیست جز این نیست که این خراشی است، فرمود: به جان خود قسم که من از شما مفارقت خواهم کرد، آن گاه فرمود تا سنه هفتاد بلا است و این را سه مرتبه فرمود پس گفتم: آیا پس از بلا رخاء هست؟ پس مرا جواب نداد و بی هوش شد، تا آنکه می گوید پس گفتم: یا امیرالمومنین (علیه السّلام) به درستی که تو فرمودی تا « سال » هفتاد، بلا است پس آیا بعد از بلا، رخاء است؟ پس فرمود: آری به درستی که بعد از بلا، رخاء است و خداوند محو می کند آنچه را که می خواهد و ثابت می کند و در نزد او است ام الکتاب؛ راوندی، قطب، الخرائج و الجرائح، ج 1، ص 178.
5. سال 120 که در سؤال آمده، در هیچ روایتی یافت نشده است.
6. رعد، 38 و 39.
7. برای آگاهی از توجیه و احتمالات علامه مجلسی نسبت به این روایات، نک: مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 52، ص 105؛ دوانی، علی، مهدی موعود، ترجمه جلد سیزدهم بحارالأنوار، ص 864.
8. و روی الفضل عن محمد بن إسماعیل عن محمد بن سنان عن أبی یحیی التمتام السلمی عن عثمان النواء قال سمعت أبا عبدالله (علیه السّلام) یقول کانَ هَذَا الأمرُ فِیَّ فَأخَّرَهُ اللهُ وَ یَفعَلُ بَعدُ فِی ذُرِّیَّتی ما یشاءُ؛ شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، ص 429.
9. فالوجه فی هذه الأخبار أن نقول إن صحت أنه لا یمتنع أن یکون الله تعالی قد وقت هذا الأمر فی الأوقات التی ذکرت فلما تجدد ما تجدد تغیرت المصلحه و اقتضت تأخیره إلی وقت آخر و کذلک فیما بعد و یکون الوقت الأول و کل وقت یجوز أن یوخر مشروطا بأن لا یتجدد ما یتقضی المصلحه تأخیره إلی أن یجیء الوقت الذی لا یغیره شیء فیکون محتوما. و علی هذا یتأول ما روی فی تأخیر الأعمار عن أوقاتها و الزیاده فیها عند الدعاء و الصدقات و صله الأرحام و ما روی فی تنقیص الأعمال عن أوقاتها إلی ما قبله عند فعل الظلم و قطع الرحم و غیر ذلک و هو تعالی و إن کان عالما بالأمرین فلا یمتنع أن یکون أحدهما معلوما بشرط و الآخر بلا شرط و هذه الجمله لا خلاف فیها بین أهل العدل. و علی هذا یتأول أیضا ما روی من أخبارنا المتضمنه للفظ البداء و یبین أن معناها النسخ علی ما یریده جمعی أهل العدل فیما یجوز فیه النسخ أو تغیر شروطها إن کان طریقها الخبر عن الکائنات لأن البداء فی اللغه هو الظهور فلا یمتنع أن یظهر لنا من أفعال الله تعالی ما کنا نظن خلافه أو نعلم و لا نعلم شرطه؛ شیخ طوسی، الغیبه، ص 430 و 429.
10. « لِکُلِّ أجل کِتابٌ یمحو اللهُ ما یشاءُ و یُثبِت و عِندهُ أمُّ الکتابِ »؛ برای هر زمان و دوره ای کتاب (و قانون) است. خداوند هر چه را بخواهد محو یا اثبات می کند و أم الکتاب تنها نزد او است؛ رعد، 38 و 39.
11. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج 1، ص 172.
12. « و بدا لهم من الله مالم یکونوا یحتسبون »؛ و از سوی خدا برای آنها اموری ظاهر می شود که هرگز گمان نمی کردند؛ زمر، 47.
13. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 148.
14. نک: معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، ج 1، ص 522.
15. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 4، ص 109-110، شماره 27؛ و همچنین نک: کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 423، حدیث 8.
16. موسوی همدانی سید محمد باقر، ترجمه المیزان فی تفسیر القرآن، ج 11، ص 584.
17. «... وعِندَنا کِتابٌ حفیظٌ. و نزد ما کتابی است که همه چیز در آن محفوظ است »؛ ق، 4 و همچنین: « فی لوح محفوظ »؛ بروج، 22.
18. « در زمین و آسمان چیزی به سنگینی ذره از پروردگار تو پوشیده نیست، و هیچ موجودی کوچکتر و بزرگتر از آن نیست مگر این که در کتابی مبین هست »؛ یونس، 61 و همچنین: «... کُلٌّ فی کتابٍ مبینٍ »؛ هود، 6.
19. این روایات یقیناً از نظر سند مورد پذیرش هستند. برای آگاهی از این روایات، نک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، باب 24 و 25. لازم است ذکر گردد که این روایات علاوه بر کتب شیعه در برخی از منابع اهل سنت نیز آمده است؛ مانند: جوینی حموینی، فرائد المسمطین، ج 2، ص 134.
20. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج 1، ص 69.
21. شیخ صدوق، التوحید، ص 336.
22. مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج 1، ص 133، پیش از مامقانی هم خواجه نصیرطوسی در پاسخ به تهمت ناروای فخر رازی به ائمه شیعه، این روایت را ضعیف دانسته است. رجوع شود به: رازی، فخرالدین، محصل افکار المتقدمین و المتأخرین، ص 365 (پاورقی)