امام هادی(ع) نمونه ای از انسان کامل و مجموعه سترگی از اخلاق اسلامی بود. «ابن شهر آشوب» در این باره می نویسد:

«امام هادی(ع) خوش خوترین و راست گوترین مردم بود. کسی که او را از نزدیک می دید، خوش برخوردترین انسان ها را دیده بود و اگر آوازه اش را از دور می شنید، وصف کامل ترین فرد را شنیده بود. هرگاه در حضور او خاموش بودی، هیبت و شکوه وی تو را فرا می گرفت و هرگاه اراده گفتار می کردی، بزرگی و بزرگواری اش بر تو پرده در می انداخت. او از دودمان رسالت و امامت و میراث دار جانشینی و خلافت بود و شاخساری دل نواز از درخت پربرگ و بار نبوت و میوه سرسبد درخت رسالت ...».(1)

امام در تمام زمینه های فردی، اعم از ظاهری و اخلاقی، زبانزد همگان بود. «ابن صباغ مالکی» در این راستا می نگارد:

«فضیلت ابوالحسن، علی بن محمد الهادی(ع) بر زمین پرده گسترده و رشته هایش را به ستاره های آسمان پیوسته است. هیچ فضیلتی نیست که به او پایان نیابد و هیچ عظمتی نیست که تمام و کمال به او تعلق نگیرد. هیچ خصلت والایی بزرگ نمی نماید مگر آنکه گواه ارزش آن در وی آشکار است. او شایسته، برگزیده و بزرگوار است که در سرشت والا پسندیده شده است ... هر کار نیکی با وجود او رونق یافته. او از نظر شکوه، آرامش، پاکی و پاکیزگی بر اساس روش نبوی و خلق نیکوی علوی آراسته شده که هیچ فردی از آفریدگان خدا به سان او نیست و به او نمی رسد و امید رسیدن به او را هم ندارد».(2)

نیکو و به جاست این قسمت از نوشتار، به زیبایی های طبع او آراسته گردد:

1. عبادت

ایجاد ارتباط عاشقانه با معبود و معشوق ازلی و عبادت فراوان، از ویژگی های برجسته امام هادی(ع) است. در این باره نوشته اند: «همواره ملازم مسجد بود و میلی نیز به دنیا نداشت. عبادتگری فقیه بود. شب ها را در عبادت به صبح می رساند بی آنکه لحظه ای روی از قبله برگرداند. با پشمینه ای بر تن و سجاده ای از حصیر زیر پا به نماز می ایستاد. شوق به عبادتش به شب تمام نمی شد. کمی می خوابید و دوباره برمی خاست و مشغول عبادت می شد. آرام زیر لب قرآن را زمزمه می کرد و با صوتی محزون آیاتش را می خواند و اشک می ریخت که هرکس صدای مناجات او را می شنید، می گریست. گاه بر روی ریگ ها و خاک ها می نشست. نیمه شب ها را مشغول استغفار می شد و شب ها را به شب زنده داری می گذراند.(3) شبانگاه به سجده و رکوع می افتاد و با صدایی محزون و غمگین می گفت: خداوندا، این گناهکار پیش تو آمده و این نیازمند به تو روی آورده، خدایا، رنج او را در این راه بی پاداش مگذار! بر او رحمت آور و او را ببخش و از لغزش هایش درگذر».(4)

2. ساده زیستی

از دیگر ویژگی های برجسته اخلاقی امام هادی(ع)، ساده زیستی و دوری از دنیا بود. در این زمینه نیز آمده است: «از دنیا چیزی در بساط زندگی نداشت. بنده ای وارسته از دنیا بود. در آن شبی که به خانه اش هجوم آوردند، او را تنها یافتند با پشمینه ای که همیشه بر تن داشت و خانه ای که در آن هیچ اسباب و اثاثیه چشم گیری دیده نمی شد. کف خانه اش خاک پوش بود و بر سجاده حصیری خود نشسته، کلاهی پشمین بر سر گذاشته و با پروردگارش مشغول نیایش بود».(5)

3. دانش

یکی از محورهای اساسی و از سترگ ترین پشتوانه های امامت، دانش امام است که بر اساس آن بشریت از کوره راه های نابودی رهایی می یابد. شخصیت علمی امام هادی(ع) از همان دوران کودکی و پیش از امامت ایشان شکل گرفته بود. مناظره های علمی، پاسخ گویی به شبهه های اعتقادی و تربیت شاگردان برجسته نمونه های برجسته ای از جایگاه والای علمی امام هادی(ع) است. او در همان کودکی مسائل پیچیده فقهی را که بسیاری از بزرگان و دانشمندان در حلّ آن فرو می ماندند، حل می کرد. گنجینه ای پایان ناپذیر از دانش و چکاد نشینی در بلندای بینش بود. دشمن ساده اندیش به خیال در هم شکستن وجهه علمی ایشان، مناظره های علمی تشکیل می دهد، ولی جز رسوایی و فضاحت ثمره ای نمی بیند. از این رو، به بلندی مقام امام اعتراف می کند و سر تسلیم فرود می آورد.(6)

با این همه، متوکل، مانع نشر و گسترش علوم از سوی ایشان می شده همواره در تلاش بود تا شخصیت علمی امام بر مردم

آشکار نشود. از این رو، امام را تحت مراقبت شدید نظامی گرفته بود و از ارتباط دانشمندان علوم و حتی مردم عامی با ایشان جلوگیری می کرد. دشمنان، پرتو گیتی فروز آن آفتاب علم و معرفت را می دیدند و خفاش صفت با چشمانی شب زده به خیال شب پرستی، از فروزندگی اش چشم فرو می بستند و با شمعی به جنگ آفتاب می رفتند و مناظره به راه می انداختند. با این حال، امام با صبری بی پایان، لحظه ها را به کار می گرفت و تیرگی جهل را با نور دانش خود می زدود. او در بیان پرتوافشانی چهارده خورشید تابنده علم می فرمود:

اسم اعظم خدا هفتاد و سه حرف است. تنها یک حرف آن نزد آصف [بن برخیا] بود که وقتی خدا را بدان خواند، زمین برای او در هم پیچیده شد و تخت بلقیس را نزد سلیمان نبی آورد. آن گاه زمین گسترده شده و به حال اول خود برگشت. تمام این ها در یک چشم برهم زدن انجام گرفت، ولی نزد ما هفتاد و دو حرف از آن وجود دارد که یک حرف آن نزد خدا مانده [و بقیه را به ما داده[ که در خزانه دانش غیب او به خودش اختصاص دارد.(7)

او به تمامی زبان های عصر خود از قبیل هندی، ترکی، فارسی و... آگاه بود و حتی نوشته اند که در جمع فارسی زبانان به زبان خودشان سخن می گفت.(8)

اظهار نظرهای «یزداد نصرانی»، شاگرد «بختیشوع» درباره دانش امام هادی(ع) بسیار مهم است. او پزشک مخصوص دربار معتصم بود. چیرگی امام در دانش، به اندازه ای او را مجذوب خود کرده که در توصیف مقام علمی ایشان گفته بود: «اگر بنا باشد آفریده ای را نام ببریم که از جهان غیب آگاهی داشته باشد، او (امام هادی(ع)) خواهد بود». این سخن نتیجه تنها دیدار کوتاه او با امام بود.(9)

4. آگاهی از اسرار

براساس روایات فراوان، امام معصوم(ع) هر گاه بخواهد از چیزی که بر او پوشیده است، آگاه شود، خداوند او را بدان آگاه خواهد ساخت. امام علی النقی(ع) نیز به سان دیگر پیشوایان، از غیب خبر می داد، آینده را به وضوح می دید. از درون افراد آگاه بود و زمان مرگ افراد را می دانست.

«ابوالعباس احمد ابی النصر» و «ابو جعفر محمد بن علویه» می گویند: «شخصی از شیعیان اهل بیت(ع) به نام عبدالرحمان در اصفهان می زیست. روزی از او پرسیدند: سبب شیعه شدن تو در این شهر چه بود؟ گفت: من مردی نیازمند، ولی سخنگو و با جرئت بودم. سالی با جمعی از اهل شهر برای دادخواهی به دربار متوکل رفتم. به در کاخ او که رسیدیم، شنیدیم دستور داده امام هادی(ع) را احضار کنند. پرسیدم: علی بن محمد کیست که متوکل چنین دستوری داده؟ گفتند: او از علویان است و رافضی ها او را امام خود می خوانند. پیش خود گفتم شاید متوکل او را خواسته تا به قتل برساند. تصمیم گرفتم همان جا بمانم تا او را ملاقات کنم. مدتی بعد سواری آهسته به کاخ متوکل نزدیک شد. باوقار و شکوهی خاص بر اسب نشسته بود و مردم از دو طرف او را همراهی می کردند. به چهره اش که نگاه کردم، محبّتی عجیب از او در دلم افتاد. ناخواسته به او علاقه مند شدم و از خدا خواستم که شرّ دشمنش را از او دور گرداند. او از میان جمعیت گذشت تا به من رسید. من در سیمایش محو بودم و برایش دعا می کردم. مقابلم که رسید، در چشمانم نگریست و با مهربانی فرمود: خداوند دعاهای تو را در حق من مستجاب کند، عمرت را طولانی سازد و مال و اولادت را بسیار گرداند.

وقتی سخنانش را شنیدم، از تعجب ـ که چگونه از دل من آگاه است؟ ـ ترس وجودم را فرا گرفت. تعادل خود را از دست دادم و بر زمین افتادم. مردم اطرافم را گرفتند و پرسیدند چه شد. من کتمان کردم و گفتم: خیر است ان شاء اللّه و چیزی به کسی نگفتم تا این که به خانه ام بازگشتم. دعای امام هادی(ع) در حق من مستجاب شد. خدا دارایی ام را فراوان کرد. به من ده فرزند عطا فرمود و عمرم نیز اکنون از هفتاد سال فزون شده است. من نیز امامت کسی را که از دلم آگاه بود، پذیرفتم و شیعه شدم.(10)

«خیران اسباطی» نیز در زمینه آگاهی امام از اسرار می گوید: نزد ابوالحسن الهادی(ع)، در مدینه رفتم و خدمت ایشان نشستم. امام پرسید: از واثق (خلیفه عباسی) چه خبر داری؟ گفتم: قربانت شوم! او سلامت بود و ملاقات من با او از همه بیشتر و نزدیک تر است. اما الآن حدود ده روز است که او را ندیده ام. امام فرمود: مردم مدینه می گویند: او مرده است. گفتم: ولی من از همه او را بیشتر می بینم و اگر چنین بود، باید من هم آگاه می بودم. ایشان دوباره فرمودند: مردم مدینه می گویند او مرده! از تأکید امام براین کلمه فهمیدم منظور امام از مردم، خودشان هستند.

سپس فرمود: جعفر (متوکل عباسی) چه؟ عرض کردم: او در زندان و در بدترین شرایط است. فرمود: بدان که او هم اکنون خلیفه است. سپس پرسید: ابن زیّات(11) (وزیر واثق) چه شد؟ گفتم: مردم پشتیبان او و فرمانبردارش هستند. امام فرمود: این قدرت برایش شوم بود. پس از مدتی سکوت فرمود: دستور خدا و فرمان های او باید اجرا شوند و گزیری از مقدّرات او نیست. ای خیران، بدان که واثق مرده، متوکل به جای او نشسته و ابن زیات نیز کشته شده است. عرض کردم: فدایت شوم، چه وقت؟! با اطمینان فرمود: شش روز پس از اینکه از آنجا خارج شدی».(12)

5 . سخنوری

گفتار امام، شیرین و سرزنش ایشان تکان دهنده بود. به گونه ای که آموزگارش در کودکی شیفته سخنوری او گردید. آن گاه که لب به سخن می گشود، روح شنونده اش را تازگی می بخشید و چون او را عتاب می کرد، کلامش چون شمشیری آتشین از جمله های نغز، پیکره دشمنش را شرحه شرحه می کرد.

آن گاه که خصم برای عشرت طلبی خود از او می خواهد شعری بخواند تا بزم خود را با آن کامل کند، لب به سخن می گشاید، چند بیت می خواند و آن چنان آتشی از ترس در وجود او می اندازد که بزم و عیش اش را تباه می سازد و جهان را پیش چشمان شب پرست دشمن تیره و تار می کند. امام می سراید:

ـ بر بلندای کوهسارها شب را به صبح آوردند، در حالی که مردان نیرومند از آنان نگهبانی می کردند، ولی کوه های بلند هم به آنان کمکی نکرد.

ـ سرانجام پس از دوران شکوه و عزت از جایگاه های خویش به زیر کشیده شده و در گودال های قبر افتادند و در چه جای بد و ناپسندی منزل گرفتند.

ـ پس از آن که به خاک سپرده شدند و فریادگری فریاد برآورد: کجاست آن دستبندها، تاج ها و زیور آلات و آن لباس های فاخرتان؟

ـ کجاست آن چهره های ناز پرورده و پرده نشین تان؟

ـ قبرهاشان به جای آنها ندا در می دهد: بر آن چهره های ناز پرورده اکنون کرم ها می خزند.

ـ چه بسیار خوردند و آشامیدند، ولی اکنون پس از آن همه شکم بارگی ها، خود، خوراک کرم ها می شوند.

مستی از سر متوکل پرید. جام شراب از دستش به زمین افتاد. تلوتلوخوران از ترس فریاد می کشید. حاضران می گریستند و متوکل، سخت حیران و وحشت زده، آن قدر گریست که ریشش خیس شد و دستور داد بزم بر هم خورده را برچینند.(13)

6. مهربانی

امام بسیار مهربان بود و همواره در رفع مشکلات اطرافیان تلاش می کرد و حتی گاه خودرا به مشقّت می انداخت. آن هم در دورانی که شدت سخت گیری های حکومت بر شیعیان به اوج خود رسیده بود. «محمد بن علی» از «زید بن علی» روایت می کند: «من به سختی بیمار شدم و شبانه، پزشکی برای درمان من آوردند. او نیز دارویی برایم تجویز کرد. فردای آن روز هر چه گشتند، نتوانستند آن دارو را بیابند. پزشک دوباره برای مداوای من آمد و دید حالم وخیم تر شده است، ولی چون دید دارو را به دست نیاورده ام، ناامیدانه از خانه ام بیرون رفت.

اندکی بعد فرستاده امام هادی(ع) به خانه ام آمد. او کیسه ای در دست داشت که همان دارو در آن بود. آن را به من داد و گفت:

ابوالحسن به تو سلام رساند و این دارو را به من داد تا برایت بیاورم. او فرمود: آن را چند روز بخور تا حالت بهبود یابد.

دارو را از دست او گرفتم و خوردم و چندی بعد به کلی بهبود یافتم».(14)

7. احترام به اهل دانش

امام، به مردم به ویژه دانشمندان و اهل علم احترام فراوان می گذاشت. در تاریخ آمده است: روزی امام در مجلسی نشسته بودند و جمعی از بنی هاشم، علویان و دیگر مردم نیز در آن مجلس حضور داشتند که دانشمندی از شیعیان وارد شد. او در مناظره ای اعتقادی و کلامی، تعدادی از ناصبیان و دشمنان اهل بیت: را مجاب و رسوا ساخته بود. به محض ورود این شخص به مجلس، امام از جای خود برخاست و به نشانه احترام به سویش رفت و او را نزد خود در بالای مجلس نشانید و با او مشغول صحبت شد. برخی از حاضران از این رفتار امام ناراحت شده و اعتراض کردند. امام در پاسخ آنان فرمود: اگر با قرآن داوری کنم، راضی می شوید؟ گفتند: آری. امام تلاوت فرمود: (ای کسانی که ایمان آورده اید، هنگامی که به شما گفته شد: در مجلس جا برای دیگران باز نمایید، باز کنید. تا خداوند [رحمتش را [برایتان گسترده سازد. و چون گفته شد برخیزید، برخیزید تا خداوند به مراتبی [منزلت [مؤمنانتان و کسانی را که علم یافته اند بالا برد)(15) و نیز فرموده است: (آیا کسانی که دانشمند هستند با آنان که نیستند برابرند؟)(16) خداوند مؤمن دانشمند را بر مؤمن غیر دانشمند مقدم داشته، همچنان که مؤمن را بر غیر مؤمن برتری داده است. آیا به راستی آنکه می داند و آنکه نمی داند، مساوی است؟ پس چرا انکار و اعتراض می کنید؟ خدا به این مؤمن دانشمند برتری داده است. شرف مرد به دانش اوست، نه به نسب و خویشاوندی اش. او نیز با دلایلی محکم که خدا به او آموخته، دشمنان ما را شکست داده است.(17)

8 . بخشش

بخشندگی با خون و گوشت اهل بیت: آمیخته بود. آنان همواره با بخشش های خود، دیگران را به شگفتی وا می داشتند. گاه آن قدر می بخشیدند که رفتارشان در شمار معجزه به شمار می آمد، تا آنجا که در این مقام در توصیف حضرت هادی(ع) می گفتند: «انفاق امام هادی(ع) به قدری بود که جز پادشاهان کسی توانایی انجام آن را نداشت و مقدار بخشش های ایشان تا آن زمان از کسی دیده نشده بود و در جغرافیای اندیشه ها نمی گنجید».(18)

اسحاق جلاب می گوید: «برای ابوالحسن(ع) گوسفندان بسیاری خریدم. سپس مرا خواست و از منزلش مرا به جایی برد که بلد نبودم و فرمود تا تمامی این گوسفندان را میان افرادی که خود دستور داده بود، پخش کنم».(19)

بی آنکه دیگران متوجه شوند، آنان را از نسیم بخشندگی خود می نواخت و مورد تفقد

(20)

ای ابا هاشم! علّت آنکه من سخن آغاز کردم، آن است که گمان کردم می خواهی از برخی مشکلات خود شکایت کنی. دستور داده ام دویست دینار طلا به شما بدهند که با آن مشقت را بر طرف سازی. آن را بگیر و به همان مقدار بسنده کن».(21)

9. سخت کوشی

امام علی النقی(ع) پیشوای بزرگ شیعیان و بزرگ خاندان هاشم بود. درآمدهای اسلامی همه به دست او می رسید و می توانست از آن بهره مند شود؛ چرا که حق او بود، ولی به سان پدران خود دوست داشت از حاصل دسترنج خود بهره گیرد و نیازهای زندگی اش را با زحمت خود فراهم آورد. «علی بن حمزه» می گوید: «ابوالحسن(ع) را دیدم که به سختی مشغول کشاورزی است؛ به گونه ای که عرق از سر و رویش جاری است. از ایشان پرسیدم: فدایت شوم! کارگران شما کجایند [که شما این گونه خود را به زحمت انداخته اید]؟

در پاسخ فرمود: ای علی بن حمزه! آن کس که از من و پدرم برتر بود، با بیل زدن در زمین خود روزگار می گذراند. دوباره عرض کردم: منظورتان کیست؟ فرمود: رسول خدا، امیرمؤمنان و همه پدران و خاندانم خودشان کار می کردند. کشاورزی ازجمله کارهای پیامبران، فرستادگان، جانشینان آنها و شایستگان درگاه الهی است».(22)

10. بردباری

شکیبایی از برجسته ترین صفات مردان بزرگ الهی است؛ زیرا برخوردهای آنان با مردم نادان بیشتر از همه است و آنان برای هدایت شان باید صبر پیشه سازند تا این گونه دروازه ای از رستگاری را به رویشان بگشایند.

«بریحه عباسی»، گماشته دستگاه حکومتی و امام جماعت دو شهر مکه و مدینه بود. او از امام هادی(ع) نزد متوکل سخن چینی و سعایت کرد و برای او نگاشت: «اگر مکه و مدینه را می خواهی، علی بن محمد(ع) را از این دو شهر دور ساز؛ زیرا مردم را به سوی خود فرا خوانده و گروه بسیاری نیز به او گرایش یافته و از او پیروی می کنند».

در اثر سعایت های بریحه، متوکل امام را از جوار پر فیض و ملکوتی رسول خدا(ص) تبعید کرد و ایشان را به سامرا فرستاد. در طول این مسیر، بریحه نیز با ایشان همراه شد.

در بین راه رو به امام کرد و گفت: «تو خود بهتر می دانی که من عامل تبعید تو بودم. سوگندهای محکم و استوار خورده ام که چنانچه شکایت مرا نزد امیرالمؤمنین (متوکل) و یا حتی یکی از درباریان و فرزندان او کنی، تمامی درختانت را در مدینه به آتش کشم و خدمت کارانت را بکشم و چشمه ها و قنات های مزرعه ات را ویران سازم. بدان که در تصمیم خود مصمم خواهم بود». امام(ع) با چهره ای

گشاده در پاسخ بریحه فرمود: «نزدیک ترین راه برای شکایت از تو، این بود که دیشب شکایت تو را به درگاه خدا عرضه کنم و من شکایتی را که نزد خدا کرده ام، نزد غیر خدا و پیش بندگانش عرضه نخواهم کرد».

بریحه که رأفت و بردباری امام را در مقابل سعایت ها و موضع زشتی که در برابر امام گرفته بود دید، به دست و پای حضرت افتاد و با تضرع و زاری از امام درخواست بخشش کرد. امام نیز با بزرگواری تمام فرمود: «تو را بخشیدم!»(23)

11. شکوه و هیبت

از آنجا که امام معصوم، کانون تجلی قدرت و عظمت پروردگار و معدن اسرار الهی و قطب عالم امکان است، قداست معنوی و شکوه و وقار بسیار دارد. در زیارت جامعه کبیره از زبان امام هادی(ع) می خوانیم:

«هر بزرگ و صاحب شرافتی در برابر بزرگواری شما و شرافتتان سر فرود آورده و هر خود بزرگ بینی به اطاعت شما گردن نهاده است. هر زورگویی در برابر برتری شما فروتن شده و همه چیز در برابر شما خوار و ذلیل است».(24)

«محمد بن حسن اشتر» می گوید: «من همراه پدرم، بیرون کاخ متوکل با جمعی از علویان، عباسیان و جعفریان ایستاده بودیم که امام هادی(ع) آمد. تمام مردم برای ادای احترام و بزرگداشت ایشان از مرکب های خود پایین آمدند و صبر کردند تا ایشان وارد کاخ شود. پس از آن، برخی زبان به گلایه گشودند و گفتند: چرا ما باید به این پسر بچه احترام بگذاریم و از مرکب هایمان به احترامش پیاده شویم؟ نه شرافت او از ما بیشتر است و نه بزرگ سال تر از ماست. به خدا سوگند که وقتی بیرون آمد، دیگر از مرکب هایمان پیاده نمی شویم.

ابو هاشم جعفری در رد سخن آنها گفت: به خدا سوگند که همگی شما با خواری و خفت پیاده خواهید شد. پس از مدتی، امام از کاخ متوکل بیرون آمد. صدای تکبیر و تهلیل مردم به آسمان برخاست و همگی مردم، حتی آنان که گله مند بودند، از اسب هایشان پیاده شدند. آن گاه ابو هاشم رو به آنان کرد و گفت: شما که گفتید به او احترام نمی گذارید

(25)

پی نوشت ها:

1. مناقب آل ابی طالب، ابو جعفر محمد بن علی ابن شهر آشوب السروی المازندرانی، بیروت، دار الاضواء، بی تا، ج 4، ص 401.

2. فصول المهمة فی معرفة الائمة، ابن صباغ مالکی، بیروت، دارالاضواء، 1409 ق، ج 2، ص 268.

3. ائمتنا، علی محمد علی دخیلّ، بیروت، دار مکتبة الامام الرضا، چاپ ششم، 1402 ق، ج 2، ص (ع)21.

4. همان، ص 257.

5. همان، ص 217 ؛ اصول کافی، محمد بن یعقوب الکلینی، تهران، مکتبة الصدوق، 1381 ق، ج 1، ص 502؛ بحار الانوار، محمد باقر المجلسی، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1403 ق، ج 50، ص 211.

6. الفصول المهمة، ص 267.

7. دلائل الامامة، محمد بن جریر بن رستم الطبری، نجف، منشورات المطبعة الحیدریة، 1369 ق، ص 219 ؛ اصول کافی، ج 1، ص 230 ؛ مناقب آل ابی طالب، ج 4 ص 406.

8. بحار الانوار، ج 50، ص 130.

9. دلائل الامامة، ص 221.

10. سفینة البحار، شیخ عباس قمی، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، بی جا، ج 2، ص 240.

11.او وزیر معتصم و واثق بود که مخالفان را در تنوری می انداخت که کف آن میخ های آهنی بزرگی قرارداشت. مردم به شدت از او متنفر بودند. متوکل بعد از به قدرت رسیدن او را در همان تنور انداخت. علی بن الحسین المسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، برگردان: ابوالقاسم پاینده، تهران،انتشارات علمی و فرهنگی، 0(ع)13، چاپ چهارم، ج 2، ص 489.

12. الارشاد، محمد بن محمد بن النعمان المفید، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1378 ش، ج 2، ص 424؛ کشف الغمة فی معرفة الائمه، علی بن عیسی الاربلی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، بی تا، ج 3، ص 236.

13. تذکرة الخواص، ابن الجوزی، تهران، مکتبة النینوی الحدیثه، ص 361 ؛ بحار الانوار، ج 50، ص 211.

14. الارشاد، ج 2، ص 433.

15. مجادلة: 11.

16. زمر: 9

17. الإحتجاج، احمد بن علی بن ابی طالب الطبرسی، قم، انتشارات اسوه، 1416، چاپ دوم، ج 2، ص309.

18. مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 409.

19. اصول کافی، ج 1، ص 498.

20. اعیان الشیعة، سید محسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، بی تا، ج 2، ص 37.

21. بحار الانوار، ج 50، ص 129.

22. من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، بیروت، دارالصعب، بی تا، ج 3، ص 216.

23. اثبات الوصیة، علی بن الحسین المسعودی، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، 1343 ش، ص 196.

24. مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، قم، انتشارات اسوه، 1379 ش، چاپ چهارم، زیارت جامعه کبیره.

25. حیاة الامام علی الهادی(ع)، باقر شریف قرشی، بیروت، دار الاضواء، چاپ اول، 1402 ق، ص 24.

شخصى به درون مسجد الحرام، کنار کعبه آمد، به ابوذر گفت: چنان به على علیه‏السلام دارى نگاه مى‏کنى که پلک نمى‏زنى، مست قیافه على علیه‏السلام هستى. ابوذر گفت: چه مى‏گویى؟ من کنار پیغمبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نشسته بودم، هیچ کس بین من و رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فاصله نبود، پیغمبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به من فرمود:

« النظرُ اِلى على بن ابى طالب عبادةٌ والنظر الى الوالدین برأفةٍ و رحمةٍ عبادة »

ابوذر! نگاه به چهره على عبادت است. نگاه به صورت پدر و مادر از روى رأفت و رحمت عبادت است، یعنى پیش خدا، حد و اندازه حق پدر و مادر تا حد حق على علیه‏السلام بالا رفته است.

« و النظر فى المصحف عبادةٌ »

نگاه کردن به صفحه قرآن، ولو آن را نخوانى، عبادت است.

« و النظر الى الکعبة عبادة »

موسى بن جعفر علیه‏السلام نشسته بودند و داشتند براى یارانشان صحبت مى‏کردند، فرمودند:

یک مردى خدمت پیغمبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آمد، گفت: حق پدر و مادر را برایم بگویید؟ حضرت به این مرد فرمودند: یک بار پدر و مادرت را با اسم صدا نکن، خدا اجازه نمى‏دهد، صدایش مى‏خواهى بکنى، بگو: مادر! پدر!

« و لا یمشى بین یدیه » جلوتر از او راه نرود « و لا یجلس قبله » بگذار آنها  بنشینند، بعد تو بنشین، زودتر ننشین.

فرمود: بین مردم هم طورى رفتار نکن که مردم بگویند: لعنت به پدر و مادرت.

در هر شغلى کار مى‏کنى، اینقدر با مردم بد رفتار نکن که از پله‏هاى آن اداره که پایین مى‏آیند، ده دفعه بگویند: لعنت به پدر و مادرش.

فرمود: اگر طورى با مردم رفتار کردى که باعث فحش مردم به پدر و مادرت بشوى، عاق هستى.

رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمودند:

حق پدر بر فرزند این است که وقتى پدر عصبانى مى‏شود، پسر در مقابل عصبانیت او آرام باشد.

رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏فرماید:

سه کار براى شما نسبت به پدر و مادر واجب است؛ یک: در هر حالى از آنها تشکر کنید. دوم: از آنها اطاعت کنید، نهى آنها را در غیر از معصیت خدا گوش کنید. سوم: در آشکار و پنهان خیرخواه آنها باشید.

رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏فرماید:

خدا به فرزندى که عاق پدر و مادر است، خطاب مى‏کند: « إعمل ما شئت » هر کارى مى‏خواهى بکن « فأنى لا أغفر لک » من بناى آمرزیدن تو را ندارم.

 مى‏خواهى همه روزها را روزه بگیر، و همه شب‏ها را عبادت کن.

حالا تکلیف این بچه چیست که خدا مى‏گوید: من اصلاً تو را نمى‏بخشم؟ ماه رمضان مى‏خواهد روزه بگیرد، شب‏ها بیاید گریه کند، آیا او را نمى‏بخشند؟

امام صادق علیه‏السلام مى‏فرماید: اگر زنده‏اند، هر دو را راضى کند، اگر مرده باشند، براى آنها قرآن و نماز بخواند، تا آنها راضى شوند و خدا بچه را بیامرزد.

امام صادق علیه‏السلام مى‏فرماید: از گناهانى که هوا را تاریک مى‏کند، عقوق پدر و مادر است.

شخصی به امام صادق علیه‏السلام گفت: پدرم یک خانه برایم خریده است، و پولش را خودش داده، من هم با زن و بچه‏ام نشسته‏ام، الان اصرار دارد که خانه را بده.

« فقال: بئس ما صنع والدُک » خیلى پدرت کار بدى مى‏خواهد بکند، خیلى زشت است، اما « فإن أنتَ خاصمته فلا ترفع علیه صوتک ».

اگر خانه را از تو بگیرد، یک بار هم سرش داد نکش، و اگر او سر تو داد کشید، تو در مقابل فریاد او، صدایت را بلند نکن.

امام زین العابدین علیه‏السلام مى‏فرماید:

شخصى خدمت پیغمبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آمد، گفت: یا رسول الله! زنا انجام دادم، شراب خوردم، قمار کردم، از دیوار مردم بالا رفتم، به گوش مردم زدم، به نامحرم نگاه کردم، دروغ گفتم « ما من عملٍ قبیحٍ الا قد عملته » گناهى در این عالم نیست که در این پرونده کثیف و سیاه من نباشد، راهى هست که من توبه کنم؟

حضرت فرمودند: پدر و مادرت زنده هستند؟ گفت: مادرم مرده، ولى پدرم زنده است، فرمود: اگر کل آن گناهان را مى‏خواهى خدا ببخشد « فأذهب فبرّه » برو به پدرت نیکى کن.

گفت: چشم، من خیلى مى‏ترسیدم که در قیامت به جهنم بروم، خدا توبه‏ام را قبول نکند، فرمود: نترس، اگر به پدرت محبت کنى، خدا همه گناهانت را مى‏بخشد.

وقتى از مسجد بیرون رفت، پیغمبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: « لو کانت أمّه »⁽¹⁾ کاش مادرش زنده بود، اگر امروز مى‏رفت، مادر را مى‏دید و مى‏بوسید و محبت مى‏کرد، با همین یک روز، خدا کل گناهان گذشته‏اش را مى‏بخشید.

دعاى پدر و مادر مانند کامپیوتر است، من مطلبى را در آیات و روایات گم مى‏کنم، به آنها مى‏گویم یک دعا کنید، نیم ساعت بعد از دعاى آنها مطلب پیدا مى‏شود.

 پیغمبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله گفتند: یک جوانى که هر روز نماز جماعت مى‏آمد، دارد مى‏میرد. فرمود: عجله کنید! بالاى سرش برویم. آمدند و داخل اتاق نشستند، دیدند دارد مى‏میرد، فرمود: جوان! من پیغمبر تو هستم.

گفت: فدایت شوم، فرمود: بگو «لا اله الا الله» زبانش بند آمد. جوان! الان ملک الموت مى‏رسد، بگو: «لا اله الا الله» مى‏خواست بگوید، ولى زبانش قفل مى‏شد.

پیغمبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله سریع فرمود: مادر دارد؟ گفتند: بله، فرمود: صدایش کنید.

آمدند و به مادر آن پسر گفتند: رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله تو را مى‏خواهد، عجله کن، بیا.

آمد، عرض کرد: یا رسول الله! چه مى‏خواهید؟ فرمود: از دست این پسر ناراحت هستى؟ گفت: با او قهر هستم. فرمود: زبانش بند آمده، گفت: به جهنم، بگذار بند بیاید. پیغمبر «رحمةٌ للعالمین» است، دارد مى‏سوزد که یکى دارد بى‏دین مى‏میرد، فرمود: مادر! از او راضى شو.

گفت: نمى‏خواهم، چرا؟ گفت: دلم سوخته است. فرمود: عیبى ندارد، با تو کارى ندارم. به یارانشان رو کردند، فرمودند: سریع در این حیاط هیزم جمع کنید، مادر گفت: هیزم براى چه مى‏خواهید؟ فرمود: مى‏خواهم آتش درست کنم و تا نمرده او را داخل آتش بیاندازم. گفت: بچه من را؟ فرمود: بله، بچه تو را. گفت: مگر من مى‏گذارم. فرمود: آخر چون تو از او ناراضى هستى، دارد جهنم مى‏رود، من مى‏خواهم او را در دو هیزم بسوزانم، مى‏گویى نه، پس چطور راضى مى‏شوى که به جهنم برود؟ گفت: من غلط کردم، خدایا بچه‏ام را ببخش.

خوش به حال آنهایى که پدر و مادرشان زنده هستند، من هر دو سه شب یک بار به پدر و مادرم مى‏گویم: موتور مى‏خواهد کند کار کند، سحر بلند مى‏شوید یک دستى بلند کنید، حل مى‏شود، تلفن مى‏کنم و مى‏گویم: جمعیت اضافه شده، مطلب بیشترى مى‏خواهم، سحر بلند مى‏شوید، دست بلند کنید، یک کتاب هزار صفحه‏اى را باید همه‏اش را نگاه کنم، پدر و مادرم که دعا مى‏کنند، تا باز مى‏کنم چیزى را که مى‏خواهم در همان کتاب و همان صفحه مى‏بینم، گشتن دیگر نمى‏خواهم.

موسى علیه‏السلام به پروردگار گفت: الهى! تک و تنها به کوه طور آمده‏ام، هیچ کس غیر از من و تو نیست، من را موعظه کن.

فرمود: موسى! با من باش، بعد خدا ساکت شد. دوباره موسى گفت: « ربِّ أوصنى » خدایا! من را موعظه کن. دوباره خدا فرمود: با من باش.

باز گفت: « ربّ أوصنى » من را موعظه کن. خدا فرمود: با من باش.

بار چهارم هم همین را گفت، خطاب رسید: « أوصیک بأُمِّک » تو را به رعایت مادرت توصیه مى‏کنم.

دوباره گفت: خدایا! من را موعظه کن. دوباره خدا فرمود: موسى! مادرت. دوباره گفت: خدایا! من را موعظه کن. خطاب رسید: موسى! پدرت.⁽¹⁾ چون وقتى پیغمبر شد، مادرش زنده بود.

تمام درهاى رحمت خدا را با دست پدر و مادر مى‏شود باز کرد، گناهان گذشته را با یک لبخند آنها مى‏شود به بخشش رساند. مردم مى‏توانند با محبت به پدر و مادر، خودشان را به رحمت خدا برسانند.

تواضع کنید، کسانى که با پدر و مادرتان قهر هستید، اگر تلفن دارند، سحر یک تلفن بزن، بگو: خدا و پیغمبر از من خواسته‏اند که از شما عذرخواهى کنم، اگر عصبانى شدند و گوشى را گذاشتند، تلفن نکن، صبح برو در بزن، اگر راهت ندادند، سرت را بگذار روى دیوار و گریه کن تا راهت دهند، چون هیچ پدر و مادرى تحمل گریه بچه‏اش را ندارد.

سلامت قلب انسان، تنها در سایه ایمان به اللّه و انبیا و ائمه علیهم السلام و قیامت و ملائکه و صفات حق میسر است و بس. 

کدام قلب در دوره حیات از قلب انبیا و اولیا و صلحا و مؤمنان واقعى سالم‏تر بود؟ 

اخلاق و اعمال انبیا و شایستگان از عباد حق، نمایشگر سلامت عالى قلب آنان بود.

تحصیل ایمان به حق و شؤون حق کار مشکلى نیست. با کم‏ترین دلیل مى‏توان به عظیم‏ترین مسئله، یعنى وجود حق رسید.

باور کردن خدا و توجه به حضرت او و رسیدن به درجه یقین، راهى نیست که کسى نتواند آن را طى کند، یا قدرت تحقق نسبت به آن را نداشته باشد.

وصیت نامه ابن طاوس‏

سید اجل رضى الدین ابوالقاسم على بن موسى بن طاووس که از اعاظم علما و عرفاى شیعه است، مسئله رسیدن به حق و باور کردن آن و شؤونش را در ضمن وصیت نامه‏اى به فرزند عزیزش گوشزد مى‏کند:

فرزندم! بسیارى از دانشمندان و علما را دیدم که راه رسیدن به حقایق عالى را که حضرت حق براى عباد و بندگانش آسان کرده، سخت گرفتند.

شناخت و باور کردن حضرت رب العزه و روى آوردن به او را که بسیار آسان است، همراه با پیچیده‏ترین دلایل و براهین و استدلالات فلسفى و عقلى و علمى کردند که براى توده مردم فهمش بسیار مشکل و گاهى یاد گرفتنش محال مى‏نمود.

کتب گذشته آسمانى و قرآن شریف از دلایل بسیار آسان و فطرى براى نشان دادن صاحب خلقت و آفرینش پر است، دلایل و براهینى که فهم و قبولش براى همه کس آسان و سهل است و نشانگر وجود مقدس به وجود آورنده موجودات و گرداننده گردنده شوندگان است.

علوم پیغمبر اسلام صلى الله علیه و آله و همه انبیاى گذشته، در آسان نشان دادن این راه و این که انسان مشرف به شرف تکلیف است، همان مسیر کتاب خداست.

دانشمندان ما تا اواخر زمان حضرت عسکرى علیه السلام و اوایل غیبت امام عصر براى نشان دادن واقعیت‏هاى همان راه را طى کردند که قرآن نشان داده است.

اکنون بر اساس آیات کتب آسمانى و علوم پیامبر و ائمه طاهرین علیهم السلام و سیره اولیاى الهى و دانشمندان بزرگ به تو مى‏گویم:

چون در وجود خود دقت کنى، بدون تردید به این حقیقت متوجه مى‏شوى که جسم و روح و حیات و عقل و آنچه که از آمال و احوال خارج از اختیار توست به دست خودت و پدرت و مادرت و پدران و مادران گذشته‏ات به وجود نیامده؛ زیرا به حقیقت و یقین برایت روشن است که تو و آنان از تحقق این حقایق به طور مسلم عاجز هستید و چون آفتاب روز براى تو آشکار است که اگر تو و آنان قدرت بر انجام این امور را داشتید، قطعاً بین شما و آرزوها و خواسته‏هایتان مانعى پدید نمى‏آمد و به کام مرگ، کشیده نمى‏شدید؛ زیرا وقتى اختیار به وجود آمدن و آمال و آرزو دست خود انسان باشد، مسئله مانع بین انسان و خواسته‏هایش و تبدیل حیات به مرگ، اصلًا معنا ندارد.

آرى، دیگرى این موجودات گوناگون و شگفت‏انگیز را آفریده و هم اوست که کارگردان همه آنان است و تو سخت نیازمند به شناخت او و صفات حضرت او هستى.

خردهاى بى‏پرده، اندیشه‏هاى صحیح، همه و همه بدون چون و چرا به صانع و فاطر و خالق معترفند و این حقیقت را که اصل همه حقایق است، تصدیق دارند.

چیزى که هست در ذات و ماهیت و صفاتش، به خاطر اختلاف در مسیر اختلاف دارند و این اختلاف هم با رجوع به سفیران حقیقى او یعنى انبیا و ائمه علیهم السلام بدون تردید قابل علاج است، در هر صورت اصل مسئله را عقلا و اندیشمندان و متفکران با توجه به وضع خود و پدران و مادران خود و سایر موجودات انکار ندارند.

پسرم! من وقتى به ساختمان محکم وجود خودم دقت مى‏کنم، ساختمانى که عقل عقلا را حیران کرده، مى‏بینم از جواهر و اعراض، عقل ملکوتى و نفس و روح ساخته شده‏ام.

آیا این جواهر و اعراض و عقل و نفس و روح، خودشان در خلقت و ترکیب و شؤون حیاتى من، دخالت داشتند؟

فکر مى‏کنم، دقت مى‏نمایم، پى‏جویى مى‏نمایم، انصاف مى‏دهم، مى‏بینم خود آنان به زبان حال به من مى‏گویند: ما عین عجز و فقریم و اگر در خلقت و آفرینش تو دخالت داشتیم، این همه برنامه‏هاى جدید و تغییرات و دگرگونى‏ها در تو معنا نداشت.

اینان همه فریاد مى‏زنند: ما را در این همه تدبیرهاى گوناگون در آفرینش تو دستى نیست.

عقل و روح و نفس به زبان حال مى‏گویند: تو مى‏دانى که بر ما نسیان و مرگ و ذلت و سستى عارض مى‏شود و این همه معلول این است که ما در حکومت دیگرى بسر مى‏بریم، حکومتى که ما را از نقص به کمال و از کمال به نقص مى‏کشاند و به هر صورتى که اراده کند در ما ایجاد دگرگونى مى‏کند.

فرزندم! چون این حقیقت را یافتى که جواهر و اعراض و عقول و نفوس و اروح در همه موجودات در عجز و فقر مساوى‏اند، به حق و حقیقت روشن مى‏شود که براى جمیع آفریده‏ها آفریننده‏اى هست که از هر گونه عجز و فقرى که در موجودات هست، پاک و منزه است و هیچ گونه تغییر و تبدیل و تحول و دگرگونى که از عوارض ما ضعیفان و فقیران است در وجود مقدس او راه ندارد، اگر راه داشت، او هم مانند ما محتاج و فقیر بود و محتاج و فقیر نمى‏تواند کارگردان این خانه باعظمت هستى و آفریده‏هاى گوناگونش باشد «1».

در زمینه شناخت خدا و یقین پیداکردن به حضرت او و رسیدن به حریم معرفت حضرتش به آیات: 164 سوره بقره، 95 تا 99 سوره انعام، 5 و 6 سوره یونس، 3 و 4 سوره رعد، 66 تا 69 سوره نحل، 20 تا 25 سوره روم، 3 تا 5 سوره جاثیه مراجعه کنید.

چون از طریق قرآن و دانش رسول اللّه و علوم ائمه علیهم السلام که آسان‏ترین راه و محکم‏ترین مسیر است به حضرت او یقین حاصل کردید، آن گاه به آیات دیگر قرآن که مسأله رسالت، امامت، ملائکه، هدایت، قیامت مطرح است رجوع کنید، تا با پیوند خوردن به آیات توحید و آیات دیگر قلب شما از تمام بیمارى‏هاى مهلک شک و تردید، وسوسه و اغراض، قساوت و ظلمت، دنائت و پستى و از همه بدتر جهل و غفلت شفا یافته و به مأمن امن و به منطقه سلامت برسد، در این صورت است که کارگردان وجود شما از طرفى گیرنده فیوضات ربانیه مى‏شود و از طرف دیگر پخش کننده آن فیوضات به تمام اعضا و جوارح و به مردم دیگر مى‏باشد.

در اینجاست که باید با تمام هستى بر خاک تواضع سر بگذارى و از پیشگاه‏ مقدس او براى یافتن سلامت قلب توفیق شکر بخواهى؛ زیرا به نعمتى دست یافته‏اى که در تمام آفرینش، ما فوق آن نعمت وجود ندارد.

بر توست که هر لحظه براى حفظ این سلامت که منشأ سلامت در نفس و روح و اخلاق و عمل است بکوشى و گاهى یا همیشه به وقت سحر برخیزى و در آن خلوت عاشقانه روى بر خاک گذارى و با تمام وجود در حال زارى و اشک‏ریزى به محضر مقدس آن جناب عرضه بدارى:

اخلاق و نفس‏

نفس در وجود انسان عامل حیات و مرگ ظاهر و علت حیات و مرگ باطن است.

نفس تابلویى است که در وقت ولادت هیچ نقشى جز استعدادهاى محض بر آن نیست، اگر از ابتدا به این حقیقت توجه شود که این تابلو در برابر نقاش عادل و عالم و حکیم یعنى حضرت حق قرار بگیرد، عالى‏ترین محسنات اخلاقى از وجود و کرامت و فضیلت و شرف و حقیقت و سخا و درستى و مروت و مردانگى و تواضع و... بر آن نقش خواهد زد، در این صورت انسان با آن محسنات اخلاقى، داراى سلامت نفس خواهد بود و به فرموده قول حضرت صادق علیه السلام به طور جدى براى حفظ آن سلامت که به توفیق حق در ناحیه نفس بدست آمده، باید بکوشد.

اما اگر به نفس توجهى نشود، در برابر قلم شیاطین قرار خواهد گرفت، آن گاه هر نقش ضد حقى که آنان بخواهند بر این تابلو نقاشى خواهند کرد و از انسان در جهت اخلاق رذیله و ذمایم و رذایل هیولایى خواهند ساخت که نمونه‏اش در هیچ صحرا و دریا و بیابان و جنگلى یافت نخواهد شد.

نفس، اگر بى‏نقش خدایى بماند، زحمت و کوشش انسان نسبت به او در حقیقت پروراندن گرگ خطرناکى است.

نفس را باید از حالت نفسى یعنى حالت حکومت غرایز و شهوات و امیال به سوى عالم معنى و ملکوت وجود، سیر داد که در این مسافرت، آنچه نصیب انسان مى‏شود، گوشى نشنیده و چشمى ندیده و زبانى قدرت وصف آن را پیدا نکرده است.

در حالت اولى نفس نمانید که این حالت، در ارتباط با حالت حیوانات است.

عارف بزرگوار مرحوم شاه‏آبادى صاحب کتاب «رشحات» مى‏گوید:

آدمى، در مرحله نفس تمام همتش مصروف به تدبیر امور ظاهر بدن و زندگانى عالم دنیا و ظواهر و مظاهر طبیعت است.

چنانچه خداى تعالى در آیه شریفه اشاره فرموده:

[زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ‏ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ‏] «3».

محبت و عشق به خواستنى‏ها [که عبارت است‏] از زنان و فرزندان و اموال فراوان از طلا و نقره و اسبان نشاندار و چهارپایان و کشت و زراعت، براى مردم آراسته شده است؛ این ها کالاى زندگىِ [زودگذرِ] دنیاست و خداست که بازگشت نیکو نزد اوست.

کسانى که شهوات عالم دنیا از زن و فرزند و زیورآلات و وسایل سوارى و دامدارى و کشاورزى در نظر آنان جلوه کرده است و هم چون پیره زالى که چهره کریه خود را آرایش نموده و چین و چروک‏هاى صورتش را در زیر خمیرهاى آرایشى از چشم بیننده‏ها پنهان مى‏دارد، دنیا نیز مظاهر شهوات خود را با آرایش‏هاى ساختگى در چشم آنان جلوه داده و از آنهمه نعمت‏ها و بهجت‏هاى ابدى دائمى به این لذت‏هاى فانى زودگذر قانعشان ساخته است.

چنین افرادى هنوز از مرتبه نفس پا فراتر نگذاشته‏اند و هم چون چهارپایان در چراگاه دنیا مى‏چرند.

[یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ‏] «4».

و مى‏خورند، همان گونه که چهارپایان مى‏خورند.

و زبان حالشان گویاى این دعاست:

[رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ‏] «5».

پروردگارا! به ما در دنیا [کالاى زندگى‏] عطا کن. و آنان را در آخرت هیچ بهره‏اى نیست.

پس اى سالک مجاهد بر توست که در حالات این گونه افراد تأمل نموده و خود را هم ردیف آنان نکنى و به هر زحمتى هست خود را از این مرحله نجات بخشى.

اخلاق اولیاى الهى‏

حسنات اخلاقى، عبارت از واقعیاتى است که رابطه انسان را با حضرت حق و جهان خلقت و عباد الهى بر اساس صحیح و در جهت تأمین خیر دنیا و آخرت قرار مى‏دهد.

در این زمینه گذشته از آیات قرآن مجید، روایات بسیار مهمى در جوامع حدیث آمده که ذکر چند نمونه از آن روایات لازم است، امید است حقایقى که در روایات آمده، در هر خواننده‏اى باشد، چون عامل سعادت اوست و سلامت نفسش در گرو آن هاست، با تمام وجود در حفظش بکوشد و در هر کس نیست، براى تحقق‏ وجودش به آن حقایق، اقدام عاجل نماید.

بزرگى از مملکت شام خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام رسید، حضرت به او فرمودند:

اى مرد بزرگ! خداوند عزوجل بندگانى را آفریده که از باب عنایت به آن ها دنیا را در نظرشان محل بسیار تنگى جلوه داده، پس آنان را نسبت به دنیا و ثروت دنیا بى‏رغبت نموده است.

اینان مردمى هستند که تمام رغبت و میل را به دار السلامى دارند که خداوند در قرآن مجید آنان را به آن جایگاه عالى دعوت فرموده است.

در تنگى معیشت، داراى صبر و استقامتند به این معنى که به خاطر ضیق معیشت به حرام دچار نمى‏شوند.

بر بلاها و مکروهات و پیش آمدها صابرند و به آنچه از کرامت نزد حضرت حق است، مشتاقند.

جان خود را در راه خواسته خدا بذل مى‏کنند و خاتمه کار آنان شهادت است.

خدا را در حالى ملاقات مى‏کنند که از آن ها خشنود است، اینان از مرگ واهمه‏اى ندارند، چون مى‏دانند مرگ راه درگذشتگان و باقى‏ماندگان است.

غیر طلا و نقره براى آخرت خود توشه مى‏گیرند، لباس آنان لباس خشن است و بر قوت در حد قناعت اهل تحملند، زیادى از رزق خود را انفاق مى‏کنند، در راه خدا دوست دارند و براى خدا دشمنى مى‏ورزند، اینان چراغ‏هاى روشن حق در اجتماعند و اهل نعمتِ دوست در عالم آخرت والسلام‏ «7».

امام باقر علیه السلام مى‏فرماید: در نوشته‏اى از حضرت على بن الحسین علیهما السلام یافتیم:

ألا إنَّ أولیاءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاهُمْ یَحْزَنُونَ. إذا أَدُّوا فَرائِضَ اللّهِ وَأخَذُوا سُنَنَ رَسُولِ اللّهِ وَتَوَرَّعُوا عَنْ مَحارِمِ اللّهِ وَزَهِدُوا فى عاجِلِ زَهْرَةِ الدُّنْیا وَرَغِبُوا فیما عِنْدَ اللّهِ وَاکْتَسَبُوا الطَّیِّبَ مِنْ رِزْقِ اللّهِ لِوَجْهِ اللّهِ لا یُریدُونَ بِهِ التّفاخُرَ وَالتَّکاثُرَ ثُمَّ أنْفَقُوا فیما یَلْزِمُهُمْ مِنْ حُقُوقٍ واجِبَةً فاولئِکَ الَّذینَ بارَکَ اللّهُ لَهُمْ فیما اکْتَسَبُوا وَیُثابُونَ عَلى‏ قَدَّمُوا لِآخِرَتِهِمْ‏ «8».

آگاه باشید، اولیاى خدا را خوف و حزنى نیست، آن گاه این آیه را بدینصورت توضیح داده بودند:

اولیاى خدا را این علامات در کار است: ادا کننده واجبات حقند، اخذ کننده سنن رسول اللّه، از محارم خدا در پرهیزند، به زر و زیور زودگذر دنیا زاهدند، به آنچه نزد خداست داراى میل و رغبتند، حلال از روزى را کسب مى‏کنند و قصد تفاخر و تکاثر با آن ندارند، حقوق واجب مالى خود را مى‏پردازند، خداوند به کسب آنان برکت داده و به آنچه به آخرت فرستاده‏اند از جانب حضرت حق جزا داده مى‏شوند.

امام باقر علیه السلام مى‏فرماید:

موسى بن عمران على نبینا و علیه السلام به پروردگار عرضه داشت: خداوندا! برگزیدگان از خلقت کیانند؟

پاسخ شنید: آن کس که داراى سخاوت بسیار است، قول صادقانه دارد، متواضعانه حرکت مى‏کند، کوه از جا کنده مى‏شود و اینگونه عبادم از راه من منحرف نمى‏گردند.

عرضه داشت: کدام یک از بندگانت در دار قدس بر تو وارد مى‏شود؟ خطاب‏ رسید: آنان که به دنیا نظر ندارند، اسرار دینشان فاش نمى‏شود، بر حکومت خویش رشوه نمى‏گیرند، حق در قلب آنان است، صدق برزبانشان تجلى دارد، اینان در دنیا زیر پوشش من و در آخرت در دار قدس نزد من هستند «9».

عَنْ أبى جَعْفَرٍ علیه السلام قالَ: سُئِلَ النَّبىُّ صلى الله علیه و آله عَنْ خِیارِ الْعِبادِ فَقالَ: الَّذینَ إذا أحْسَنُوا إسْتَبْشَرُوا، وَإذا أساؤُوا اسْتَغْفَرُوا وَإذا اعْطُوا شَکَرُوا وَإذا ابْتَلَوا صَبَرُوا وَإذا أغْضَبُوا غَفَرُوا «10».

امام باقر علیه السلام مى‏فرماید: از پیامبر سؤال شد، نیکان از عباد خداوند کیانند؟ حضرت فرمود:

زمانى که نیکى کنند، شاد مى‏شوند و هرگاه بدى کنند، طلب مغفرت مى‏نمایند، چون به آنان نعمتى عطا شود، شکر مى‏کنند و چون به بلا دچار شوند، استقامت مى‏کنند و به وقت غضب از طرف خود گذشت مى‏نمایند.

در هر صورت این ها حقایقى است که باعث سلامت نفس انسان است و در این فضاى سالم است که انسان، حق خدا و بندگان خدا را آن چنان که هست ادا خواهد کرد و این دارندگان این سلامتند که باید به فرموده حضرت صادق علیه السلام در صدد حفظ آن باشند.

عظمت و کرامت انسان، پس از ایمان در ارتباط با پاکى نفس او از رذایل و آراستگیش به حسنات است.

الهى قمشه‏اى، آن عارف عاشق مى‏گوید:

پی نوشت ها:

(1)- علم الیقین: 24.

(2)- فخرالدین عراقى.

(3)- آل عمران (3): 14.

(4)- محمد (47): 12.

(5)- بقره (2): 200.

(6)- عماد فقیه کرمانى.

(7)- من لا یحضره الفقیه: 4/ 384، من الفاظ رسول اللّه صلى الله علیه و آله...، حدیث 5833؛ الأمالى، صدوق: 395، المجلس الثانى والستون، حدیث 4؛ بحار الأنوار: 66/ 272، باب 37، حدیث 4.

(8)- تفسیر العیاشى: 2/ 124، حدیث 31؛ بحار الأنوار: 66/ 277، باب 37، حدیث 11.

(9)- الأمالى، مفید: 85، المجلس العاشر، حدیث 1؛ بحار الأنوار: 66/ 278، باب 37، حدیث 13.

(10)- الکافى: 2/ 240، باب المؤمن وعلاماته، حدیث 31؛ صفات الشیعة: 45، حدیث 64؛ بحار الأنوار: 66/ 305، باب 37، حدیث 26.